A ʼYANÍ
A tsjoánganʼiole jme xi tso Biblia je tsojmi xi kjimasjaile chjota arqueólogo
Reyle asiria xi sargón ii tsakʼin, xi bʼaxki̱ ya Isaías 20:1
Je rebista xi Biblical Archaeology Review ʼmi kʼoatso nga kjimasjai tsojmi jchá xi tíʼyanile nga tsakatio kjoaixi je chjota xi síkʼaxki̱ Antiguo Testamento. Ñachantela mani chjota xi bʼaxki̱ ya Biblia xi jekoansjai jaʼaínle. Xi koansjai, teño mani jaʼaínle rey xi tsakatéxomale naxinandá Israel kao Judá, jolani David kao Ezequías, rey xi nʼio tsaʼyale, kʼoa kao jaʼaínle rey xi tsín nanda tsaʼyale, jolani je Menahem kao Péqah. Kʼoati aon jaʼaínle faraón koansjai kʼoa xjaʼaonño jaʼaínle rey xi tsakatéxoma ya Asiria, Babilonia, Moab, Persia kao Siria koansjai. Rebista xi tinikʼaxkiaa kʼoati síkʼaxki̱ jngo chjota skribano, jao naʼmitítjon kao chjota xi xá kisʼele.
Rebista jebi kʼoatso nga nʼio nkjín chjotachjine xi kʼoatso nga ñaki tsakatio chjota jebi, xi ñachante mani. Tonga kʼoati tjíosa tsojmi jchá xi bakó nga ñaki tsakatio je chjota xi síkʼaxki̱ Nuevo Testamento, jolani Herodes, Poncio Pilato, Tiberio, Caifás kao Sergio Paulo.
Kʼiáni kicha je xa ya ʼnde jña síkʼaxki̱ Biblia
Xjáo xi kjindai ndiaa xi kisichjén chjota babilonio
Nichxin xi tiyoaa ndʼaibi alikui titjínni xa ya ʼnde jña síkʼaxki̱ Biblia. Tonga jngo siento basen kʼa bʼaxki̱ ya Biblia, kui xi tsonile nga nda tsabe xa je xi kiski Biblia. Nkjín kʼa nga tokitsoyanile je xa xi bʼaxki̱ ya Biblia tonga kʼoati tjínkʼa nga ñaki xa xi kinchja̱ni. Tobʼelañá, je Sansón, David kao Benaya kisikʼien xa (Jueces 14:5, 6; 1 Samuel 17:34, 35; 2 Samuel 23:20). Kʼoa kʼoati tjínkʼa xa xi chjota kisikʼien (1 Reyes 13:24; 2 Reyes 17:25).
Nichxin kjoatse, kisʼe je xa ya Asia (Panthera leo persica), kisʼe fitsʼiakjoanni Grecia kao Asia Menor saʼnda Palestina, Siria, Mesopotamia kao ya India. Cho̱ jebi nʼio kitsokjonle chjota kʼoa kʼoati tsabexkón. Kʼoa ya Oriente Próximo nʼio kisʼe dibujo xi tsʼe xa. Kʼoa xa koanndajon je xjáo xi kjindai ndiaa xi kisichjén chjota babilonio kʼianga tjín xi kisʼin.
Kʼoati tso én nga kisikʼien xa je chjotakjoajchán ya Palestina kʼianga siglo 12. Je xa kʼiaa kichangi nga jejaʼato nó 1300 ya ʼnde jebi. Tonga ya Mesopotamia kao Siria kʼiaa kichangi xa nga siglo 19. Kʼoa ya Irán kao Irak kʼiaa kichangi nga siglo 20.