Jngo jaʼaín xi Biblia faʼaitʼa koansjaitʼa jngo tii jchá

Kʼianga nó 2012, je chjota arqueólogo koansjaile xkoa̱le jngo tii jchá xi 3,000 nó tjínle. Nʼio tsjoa koanle je chjota xi kui kotʼayason nga kui koansjaile. Ánni. Ali tsakuijin nga je xkoa̱le tii jebi koansjaile, kuiní tʼatsʼe je én xi ya tjítʼa.

Kʼianga jekoan tsakʼékjao chjota arqueólogo je xkoa̱le tii jebi, je énle chjota cananeo xi ya tjítʼa, koan tsakʼéxkia. Kʼoa itso je én xi tjítʼa: “Esbaal ben Bedá” kʼoa “Esbaal, tile Bedá” sʼin tsoyanile. Tokʼiaa koansjai títjonle je chjota arqueólogo jngo jaʼaín xi jngo tsojmi jchá tjítʼa.

Je Biblia kʼoati síkʼaxki̱ jngo chjota xi Esbaal tsakʼin. Chjota jebi jé jngo xi tile koanni je rey Saúl (1 Crónicas 8:33; 9:39). Je maestro xi Yosef Garfinkel ʼmi xi kʼoati kiskotʼayason tʼatsʼe tii jchá jebi, kʼoakitso nga toya Biblia jaʼaitʼa jaʼaín jebi nichxin nga tsakʼéjna je rey David. Kʼoa ndʼaibi nga kʼoati ya faʼaitʼa jmeni xi kjimasjaile je chjota arqueólogo. Tjínkʼa chjota xi kui kotʼayason xi kʼoatso nga je jaʼaín jebi nga tokʼia koanchjén nga kui nichxin. Choa̱ jebi bakó nga ñaki kʼoatjín jmeni xi tso je Biblia kao je tsojmi xi kjimasjaile chjota arqueólogo.

Ya jña faʼaitʼasa Biblia je jaʼaínle Esbaal kʼoati Is-bóset ʼmile (2 Samuel 2:10). Ánni nga kui kisʼejnayangajaonile je jaʼaín “baal” je “bóset”. Kuinga je chjota xi kui batiotsʼinya kʼoatso nga ya segundo de Samuel tsakui nichxin likui koanchjén je jaʼaín xi Esbaal tso, nga̱ je chjota israelita kui kisikjaʼaitsjenle je ninále chjota cananeo xi Baal tsakʼin, xi ninále jtsí kitsole. Tonga ya Primero de las Crónicas, tojo faʼaitʼa je jaʼaín xi Esbaal tso.