Provebia
1 Binguli bya Solomoni, mwene wa Isalele, muna Devidi,
2 Bije bikwasa munu akale na* mana na kutambula kunangula,
Azibisise majwi a mana,
3 Atambule kunangula kuje kumulingisa apwe wa kuzibisisa,
Wa kusungama, muka-kwangula mwamubwa byuma* na kulinga byuma mu kusungama.*
4 Bilingisa munu wa kujeneka mana apwe wa kunyanyama.
Byana mukwenje mangana na cashu ca kusinganyeka.
5 Muka-mana atolilila na kutambula bilongesa byabingi.
Muka-kuzibisisa awana kutwamenena kwakubwa*
6 Mangana azibisise binguli na byendeka bya kukasamesa,
Azibisise majwi a baka-mana na tusau twabo.
7 Kuzibila Yehova lyoba akewo mashangumukilo a mangana.
Bilema bakebo lika bakombwanesa mana na kunangula.
9 Binapu ngwe cilongo ca bintemo ca ku mutwe wobe
Na lilyenge lyalibwa lya mu singo yobe.
10 Munange, nga baka-bubi bakukokweya, keti utabe.
11 Nga bakuleka ngwabo: “Tuye hamo.
Tuye tukabande mangana twitile maninga.
Tukabandelele banu ba kujeneka mulonga.
12 Tubalehula butona ngwe mucikalingi Cihilo,*
Tubalehula butunu ngwe baje basikumuka mu bwina.
13 Tubanyekeni byuma byabo byoshe bya seho,
Tushulise binjibo byetu na byuma bitunapukula.
15 Munange, keti ubakabe.
Keti wende mu ngila yabo,
16 Mwafwa mendi abo ashatukila ku kulinga bubi,
Bazambwila kuketila maninga.
17 Kunapu kulisina ngoco kuta bwanda oku kazila nakutala.
18 Mukemwo aba banu bakabanda mangana betile maninga.
Bakabanda mangana batsiye bakwabo.
19 Ebi bikebyo bingila bya baje bashaka kuwana profiti mu linyanyamena,
Ije ibetula.
20 Mana a busunga ali na kutwalelelaho kutambeka mu bitapalo.
Ali na kutwalelelaho kutambekela mu myela ya mbunga.
21 Ali na kutambeka ha masambwa-ngila a bitapalo bya kuzezama.
Ali na kwendeka ku bikolo bya nganda ngwawo:
22 “Eni baka-kujeneka mana, mwambata simbu ya kupwa hali oku muzema bukuma?
Eni baka-sembulule, mwambata simbu ya kupwa hali oku muzema sembulule?
Co eni bilema, mwambata simbu ya kupwa hali oku muzinda mangana?
23 Tabeni kumyendekela,*
Co njitila sipilitu yange hali yeni
Na kumileka majwi ange.
24 Mwafwa njatambekele, oloni mwatwaleleleleho kubyana,
Njolwele liboko lyange, oloni naumo wahi wakeleko mbunge.
25 Munatwalelelaho kubyana majwi ange oshe a kuminangula
Na kubyana majwi ange a kumyendekela.
26 Nange njimijola bukalu mu bwija hali yeni,
Njimishendumuna byuma bimukatewe mu bija hali yeni,
27 Byuma bimukatewe mu bija hali yeni ngwe lihunzi lyakama,
Na bukalu mu bwija hali yeni ngwe nyonzi ya lihunzi lyakama,
Kayando na bukalu mu bija hali yeni.
28 Ha simbu ije bakanjisana, oloni kunjikabataba.
Bakanjitonda-tonda manene, oloni kubakanjiwana,
29 Mwafwa babyanene mangana,
Co kubangwile kuzibila Yehova lyoba.
30 Babyanene majwi ange a kubanangula.
Kubasingimikile majwi ange oshe a kubendekela.
31 Ngeci bakateja byuma bitunda mu bilinga byabo byabibi
Na kuyanda manene mwafwa ya matumbe abo amabi.
32 Mwafwa bilinga byabibi bya baka-kujeneka mana bibatsiya,
Co bilema bakanyonga mwafwa ya kujeneka kwaka mbunge ku byuma.
33 Oloni uje atolilila kuli yange akakala mu kwoloka,
Co kakazibi lyoba lya kutewa bukalu.
2 Munange, nga utambula majwi ange
Na kunyunga mashiko ange,
2 Muujendekela manene litwi lyobe ku mana
Na kwaka mbunge yobe ku kunanguka,
3 Nga usana kuzibisisa
Na kujundula ku lijwi lyobe kulomba kunanguka,
4 Nga utwalelelaho kubitonda ngwe siuva
Na kutwalelelaho kubitonda ngwe byuma bya seho bya kushweka,
5 Co uzibisisa bikulumbununa kuzibila Yehova lyoba,
Na kukala na mangana a kuzibuka bya Njambi.
6 Mwafwa Yehova ikeye muka-kwana mana.
Mu kanwa kendi mukatundu mangana na kunanguka.
7 Banu ba kusungama akabatulikila mana.
Ikeye wapwa ntelo ya baje benda mu kulongwa.
8 Akanyungu bingila bya baje bakula mwamubwa,
Co anyunga ngila ya banu bendi ba kulongwa.
9 Co uzibisisa byuma bya kusungama na kwakula mwamubwa na kulinga byuma mu ngila inapande,
Kulumbununa kuzibisisa bingila byoshe byabibwa.
10 Nga mana akobela mu mbunge yobe,
Co mwonyo* wobe ushaka mangana,
11 Cashu ca kusinganyeka cikunyungilila
Na kunanguka cikunyungilila,
12 Mangana bikwobole ku ngila yaibi,
Bikwobole ku munu uje akendeka byuma byabibi,
13 Bikwobole kuli baje bali na kutunda mu ngila ya kusungama
Mangana bende mu bingila bya lisusulungu,
14 Bikwobole kuli baje bakabwahelela mu kulinga byuma byabibi,
Baje bakabwahelela mu kulinga byuma byabibi bya kuhenga,
15 Baje bingila byabo binapu bya kupengapenga,
Co bingila byabo byoshe byapwa bya kukwisa.
16 Bikwobola ku munakazi wa kulumbuka,*
Ku majwi a kukokweya a munakazi wa bilinga byabibi,*
17 Uje aseza kabusamba kendi wakama* wa ku bukwenje bwendi
Na kwibala cikumiiyo calikumiiye na Njambi yendi,
18 Mwafwa kuya ku njibo yendi kunapu ngwe kuya ku kutsa,
Co bingila byendi bitwala ku butsi.
19 Baje balilala nendi naumo wahi eluka,
Co kubeluka mu ngila ya kuyoya.
20 Ngeci kabangeya ngila ya banu bababwa
Na kutwalelelaho kukala mu ngila ya banu ba kusungama.
21 Mwafwa banu ba kusungama bakebo lika bakakala ha lifuti-libu,
Co baje kubesi naha hakubapayela* bakebo bakasalaho.
22 Oloni banu bababi bakabatundisa ha lifuti-libu,
Co baka-kukwisa bakabatukulaho.
3 Munange, keti wibale bilongesa* byange,
Mbunge yobe inyunge mashiko ange.
2 Mwafwa bibwezelela matangwa amangi
Na myaka yaingi na kwoloka kuli yobe.
3 Keti utabese cizemo cije kucesi kutenguluka na kulongwa* bikuseze.
Bikutiiye mu singo yobe,
Bisoneke mu mbunge yobe,
4 Co bakakuzibila ngozi, co lalo ukapwa muka-kuzibisisa
Ku mesho a Njambi na banu.
5 Kulahela Yehova na mbunge yobe yoshe,
Co keti ujendamene* ha kuzibisisa kwobe.
6 Mwanuke mu bingila byobe byoshe,
Co ikeye olola bingila byobe.
7 Keti ulimone kunyanyama.
Zibila Yehova lyoba na kutunda ku bubi.
8 Kulinga ngoco kukangwisa mubila* wobe
Na kuhwimisa bitsiya byobe.
9 Singimika Yehova na byuma byobe bya seho
Na bushuka bwakulibanga* bwa bimbuto byobe byoshe.
10 Co bishete byobe bikashulilila,
Na bitikilo byobe bya binyu bikashulilila na binyu byabiha.
11 Munange, keti ubyane majwi a Yehova a kukunangula,
Co keti uzinde majwi endi a kukwendekela
12 Mwafwa Yehova akendekela baje bazema,
Ngwe mwakalingi cisemi wa munalume kuli munendi yashaka.
13 Nabwahelela munu uje awana mana
Na munu uje ashakezeka kunanguka.
14 Kuwana mana kwakubwa, kunatubakana kuwana siuva,
Kukala nawo kwakubwa, kunatubakana kukala na goldi.
15 Apwa a seho manene kutubakana makolale,*
Nacimo cahi ciushungwiya ciwatubakana.
16 Kuyoya matangwa amangi kuli mu liboko lyawo lya cilyo,
Bufuko na bumpau bili mu liboko lyawo lya cimoshwe.
17 Bingila byawo byapwa byabibwa.
Bingila byawo byoshe byapwa bya kwoloka.
18 Apwa muti wa kuyoya kuli baje bawakwatelela.
Baje bawakwatelela na nzili babasana ngwabo bakubwahelela.
19 Yehova mu mana endi wajalele lubula lwa lifuti-libu.
Mu kunanguka kwendi wazamekele melu.
20 Mu mana endi walingisile binzinga bilitepe,
Co mashelwa asukwile mbundu.
21 Munange, keti wibale ebi byuma.*
Nyungilila mana na cashu ca kusinganyeka.
22 Bikwana mwonyo,*
Co bipwa ngwe lilyenge mu singo yobe.
23 Co wenda mu ngila yobe kwa kujeneka bushonde,
Na lindi lyobe kulitanuka.*
24 Muulala kuuzibi lyoba,
Ulala, co tulo twobe tupwa twatubwa.
25 Kuutewe cuma ca kutewesa cije cija mu kukasumuna
Nameme lihunzi lyakama lije lizila banu bababi.
26 Mwafwa ukulahela manene Yehova,
Kecelela lindi lyobe litse mu muheto.
27 Keti wonowe kulinga byuma byabibwa kuli baje babitonda,
Okuni uli na nzili ya kukwasa.
28 Keti uleke mukweni ngwobe: “Ya, ukaija bwino! Njakukwana imene,”
Okuni uli na nzili ya kumwana oho bene.
29 Keti utumbe butumbe bwabubi hali mukweni
Mwali na kuyoya nobe mu kwoloka.
30 Keti ulicokote na munu kwa kujeneka kashwilo
Okuni kakulingile mwamubi.
31 Keti ulibeyele munu wa lwozi
Nambe kwangula imo ya bingila byendi,
32 Mwafwa Yehova wazinda muka-kukwisa,
Oloni akalikutu busamba bwa kukanyama na banu ba kusungama.
33 Cisingo ca Yehova cili ha njibo ya munu wamubi,
Oloni abezikisa munu wa kusungama.
34 Mwafwa ajola baka-kushendumuna,
Oloni azibila ngozi banu bababotsi.
35 Baka-mana batambula kasingimiko,
Oloni bilema bamona kushauka kupwa kwa seho.
4 Bana bange, tolilileni mwaminangula ishweni.
Tolilileni mwamubwa mangana mupwe baka-kuzibisisa.
2 Mwafwa njimilongesa bilongesa* byabibwa.
Keti mubyane bilongesa byange.
3 Njapwile nji mwana wamubwa kuli tate,
Co yange yazemene manene nana.
4 Tate wakele na kunjilongesa na kunjileka ngwendi: “Mbunge yobe ikakateye ku majwi ange.
Nyunga mashiko ange mangana utwaleleleho kuyoya.
5 Shakezeka mana, shakezeka kuzibisisa.
Keti wibale binjinendeka nambe kubikengesa nima.
6 Keti useze mana, co akunyungilila.
Azeme, co akunyunga.
7 Mana akewo a seho manene, ngeci shakezeka mana,
Co ku byuma byoshe biushakezeka, shakezeka kuzibisisa.
8 Amone kupwa a seho manene, co akujundula.
Akusingimika mwafwa unawabumbateya.
9 Akuzika cilongo ca bintemo cacibwa ku mutwe wobe,
Akuzika cilongo cacibwa.”
10 Munange, tolilila na kutaba majwi ange,
Co myaka ya kuyoya kwobe ikapwa yaingi.
11 Njikulongesa ngila ya mana,
Njikutwamenena mu bingila bya kusungama.
12 Muwenda, mendi obe kubawazikila,
Co muushatuka kuutanuka.
13 Kwata cinangulo na nzili, keti ucecele,
Cinyungilile, mwafwa hakeho hanemana kuyoya kwobe.
14 Keti ukobele mu ngila ya banu bababi,
Co keti wende mu ngila ya baka-kulinga byuma byabibi.
15 Ijenjuke, keti witemo.
Tundako, yongoloke.
16 Mwafwa kubanga banalingi byuma byabibi asina balala.
Kubanga banandumuna munu asina bamona tulo.
17 Kuli bakebo byuma byabibi binapu ngwe likende,
Co lwozi lunapu ngwe binyu.
18 Oloni ngila ya banu ba kusungama inapu ngwe ceke ca kukya kwa litangwa
Cije ciya na kutwa kamandondo-kamandondo kweta noho litangwa lili hakati ka mutwe.
19 Ngila ya banu bababi, inapu ngwe lisusulungu.
Kubazibuka na byuma bibatanwisa.
20 Munange, aka mbunge ku majwi ange,
Tolilila bwino* ku byuma binjendeka.
21 Keti uwebale,
Anyunge mu mbunge yobe.
22 Mwafwa anapu mwonyo* kuli baje bawawana
Na bukangule ku mibila yabo.
23 Nyunga mbunge yobe kutubakana byuma byoshe
Mwafwa mbunge yobe ikeyo nsina ya kuyoya.
24 Umbila kuti byendeka bya kupengapenga,
Co byendeka bya kukwisa bikale kulako nobe.
25 Mesho obe atale shwi kulutwe,
Eyo, tala shwi* kulutwe lwobe.
26 Salimba* muje muwaita mendi obe,
Co bingila byobe byoshe bisungama.
27 Keti wangunukile ku cilyo nambe ku cimoshwe.
Tundisa mendi obe ku byuma byabibi.
5 Munange, aka mbunge ku mana ange.
Tolilila mwamubwa binjendeka ha kunanguka,
2 Mangana unyunge cashu cobe ca kusinganyeka,
Co kanwa kobe katwaleleleho kwendeka bya mangana.
3 Mwafwa kanwa ka munakazi wa kulumbuka* kandweka ngwe mwenga,
Co kanwa kendi kakabotsi kutubakana mazi.
4 Oloni ku mamaneselelo alula ngwe cimena ca kulula,
Co nabambuka ngwe mukwale wa bubela kubali.
5 Mendi endi asikumuka ku kutsa.
Myanja yendi itwala bene na mu Cihilo.*
6 Kaka mbunge ku ngila ya kuyoya.
Ayebangela, oloni kazibuka kwaya.
7 Ngeci obe munange, njitolilile,
Keti umbile kuti byuma binjili na kwendeka.
8 Kala kulako nendi,
Keti ushwene ku cikolo ca njibo yendi,
9 Mangana keti wane kasingimiko kobe ku bakweni
Na kuteja myaka ya kayando.
10 Mangana banu beka keti bamanese bufuko bwobe,*
Co byuma biunondangana keti biye mu njibo ya munu weka.
11 Keti ngoconi ku mamaneselelo a kuyoya kwobe uteta,
Situ yobe na mubila wobe mubibihya.
12 Co wendeka ngwobe: “Bika binjazindilile manene kunjinangula?
Mbunge yange yombwaneselele bika kunjendekela?
13 Kunjatolililile ku lijwi lya baka-kunjilongesa
Nambe kwaka mbunge ku balongesi bange.
14 Njili hayehi manene na kunyonga
Hakati ka cikungulukilo coshe.
15 Nwa mema a mu lisima lyobe
Na mema ali na kubweluka mu kabwelubwelu kobe.
16 Bika biushakela ngwobe tubwelubwelu twobe tutwale mema hanja,
Bindonga byobe bitwale mema mu myela ya mbunga?
17 Bipwe byobe likalyobe,
Keti ulipangelebyo na banu beka.
18 Kabwelubwelu kobe kapwe kakubezika,
Co bwahelela na munakazi wa mu bukwenje bwobe.
19 Napu ngwe kalumba wa lwabo wamubwa na membe wamubwa wa ha lilundu.
Mabele endi akushubulwise* simbu yoshe.
Cizemo cendi cikuzibise kubwaha kushwa kumo.
20 Ngeci munange, bika biutabesela munakazi wa kulumbuka* akuzibise kubwaha?
Nambe kuwila mu mbando ya munakazi wa bilinga byabibi?*
21 Mwafwa bingila bya munu bili ku mesho a Yehova.
Akelula bingila byendi byoshe.
22 Munu wamubi atsa mu muheto wa milonga yendi babenya,
Co mikole ya bubi bwendi babenya imukwata.
23 Atsa mwafwa ya kubyana kumunangula,
Co alumbuka mwafwa ya bulema bwendi bwakama manene.
6 Munange, nga unalitabela kufwetela mukweni cikoloti cendi,
Nga unalingi cikumiiyo na munu uje kuuzibuka,
2 Nga unatsi mu muheto wa cikulaheso cobe,
Unakwatiwa mu majwi a mu kanwa kobe,
3 Co linga ngacije munange mangana ulipatule yobe babenya,
Mwafwa unawila mu maboko a mukweni:
Ya ukalikehese yobe babenya na kulambelela mukweni bwasi-bwasi.
4 Keti utabese mesho obe alale
Nambe kufwika mesho obe.
5 Lipatule ngwe shonge apusunuka mu liboko lya ciyambi,
Ngwe kazila apusunuka mu liboko lya muka-kuta tuzila.
6 Obe mulwa ya ku mashatoka,
Talesesa mubakapangela mangana ukale na mana.
7 Nameme kubakele na kapitau, na ntwama, na muka-kubayula,
8 Bakatulika byakulya byabo ha ntondwe
Na kukungulula byakulya byabo ha simbu ya kuteja.
9 Obe mulwa, ulaloho simbu ya kupwa hali?
Omwo mu tulo windukamo tangwa lika?
10 Ulala kamandondo, ushulubala kamandondo,
Ubunga-bunga maboko mangana uhwime,
11 Co buhutu bukwizila ngwe lipwepwe*
Na bujene bukwizila ngwe munu uje nambata bitwa.
12 Cilinge cangoco, uje wapwa munu wamubi akai na kwendangana na kwendeka biñanda bya kupengapenga.
13 Akashobweya na mesho endi na kwana bizibukiso na lindi lyendi na kwinazeka na minye yendi.
14 Wakala na mbunge yaibi,
Co simbu yoshe akatumbu matumbe amabi na kunena bizindo.
15 Ngeci, bukalu bumwizila mu kukasumuna.
Bamupokozola mu simbu yaindondo lika, co kakanguka.
16 Kuli byuma 6 byazinda Yehova,
Eyo, byuma 7 bikamuzibisa bunyengwe:
17 Mesho a kulyalesa, ndaka ya kukwisa, na maboko aje etila maninga a kujeneka mulonga,
18 Mbunge ije itumba matumbe amabi na mendi aje ashatukila ku bubi,
19 Mukaleho uje endeka makuli acashama lika mu kanwa kendi,
Na munu woshe akuna bizindo mukati ka babushoko.
20 Munange, nyunga lishiko lya isho,
Co keti ubyane bilongesa* bya noko.
21 Simbu yoshe bikutiiye ku mbunge yobe.
Bikutiiye mu singo yobe.
23 Mwafwa lishiko linapu ndeya,
Lishiko linapu ceke,
Co kwendekela na kunangula binapu ngila iya ku kuyoya.
24 Bikunyunga ku munakazi wamubi,
Bikunyunga ku ndaka ya kukokweya ya munakazi wa bilinga byabibi.*
25 Keti ushungwiye bubwa bwendi mu mbunge yobe
Nambe kutabesa mesho endi akukokweye.
26 Mwafwa ya lihule, munalume apwa kahutu kutubakanesa, cuma casa kulanda lika kubanga likende.
Oloni munakazi wambala anyongesesa kuyoya* kwa munu kwa seho.
27 Kuma munu asa kulilapwila tuhya ha nulo, oloni bizalo byendi kubyenye ndi?
28 Kuma munu asa kwenda ha manungu a tuhya, oloni mendi endi kuwenye ndi?
29 Mumolika na munu uje alilala na munakazi wambala,
Kukwesi munu akwata munakazi wambala uje kubana kashitiko.
30 Banu kubesi kwombwanesa mwizi
Nga eba mangana akutise lifu lyendi mwafwa ya njala.
31 Oloni nga banamuwana, byuma byanebi abifweta lwa kupwa 7,
Ana byuma byoshe bya seho bya mu njibo yendi.
32 Woshe alinga bukoi na munakazi, kesi na mana,*
Uje alinga ngoco, alikokela bukalu ikeye babenya.
33 Alibulumuna lika ikeye babenya na kushauka,
Co kushauka cendi kucikahu.
34 Mwafwa lifuwa lilingisa munalume alubale.
Kakala na mema ku mbunge mwalinga shambandinga.
35 Katambula fweto.*
Kau mbunge nameme umwane bwana bwakama bati.
7 Munange, nyunga majwi ange
Na kumona mashiko ange kupwa a seho.
2 Nyunga mashiko ange mangana uyoye.
Nyunga bilongesa* byange ngwe muñandi wa lisho lyobe.
3 Bikutiiye ku minye yobe.
Bisoneke mu mbunge yobe.
4 Leka mana ngwobe, “U ndokazi yange,”
Co sana kuzibisisa ngwobe “kabushoko kange,”
5 Mangana bikunyunge ku munakazi wa kulumbuka,*
Bikunyunge ku munakazi wa bilinga byabibi* na majwi endi a kukokweya.*
6 Njatalele hasi mu windo ya njibo yange,
Mu bimbengwa byayo,
7 Co munjakele na kutala banu ba kweba,*
Njanangukile mukwenje umo wa kujeneka mana* hakati ka bakwenje.
8 Wetile kuyehi na masambwa-ngila kuje kwakele njibo ya munakazi wa bilinga byabibi,
Co waile mu ngila iya ku njibo you munakazi
9 Ha simbu ya mangwezi te litangwa linalahuka,
Muje bwi.
10 Co njamwene munakazi amushesha,
Nazala ngwe* lihule, wa mbunge ya linyanyamena.
11 Wapwa muka-kundolya na kujeneka kuziba.
Katumamene ha njibo.
12 Mu simbu yaindondo lika ali hanja, mu simbu yaindondo lika nawa ali hakati ka nganda,
Akai na kucamazala ha masambwa-ngila hoshe.
13 Akwata uje mukwenje na kumutsemba.
Akaluka kumuleka ngwendi:
14 “Njapandele kwana milambu ya kulila hamo, co njinalingi ngoco.
Lelo njinashulisilila binjinalikumiiye.
15 Mukemwo njinaija kuno mangana njiliwane nobe,
Njikutonde, co njinakuwana!
16 Njinajala binanga byabibwa ha mwela wange,
Binanga bya mibala-mibala bya ku Ijipiti.
17 Ha mwela wange njinashamwinaho mira na aloe na sinamoni.
18 Tuye tukalikuwe cizemo cetu kweta ku mutondo,
Tukalizibise kubwaha mu cizemo,
19 Mwafwa munalume wange wahiho ha njibo,
Nai bungenzi bwa kulako.
20 Nambata ngonga ya bimbongo, co keluka bwasi,
Kubanga ngonde inatuhuka ya mutunu.”
21 Amungumuna na majwi endi a kukokweya manene.
Amukokweya na majwi a kulikwisa kumushangazala.
22 Haje bene uje mukwenje amukaba ngwe ngombe ibatwala na kutsiya,
Ngwe cilema ibana kashitiko mu tukunju,*
23 Kweta noho mukili unatibi lishuli lyendi,
Ngwe kazila ashatukila mu muheto, kananguka ngwendi etikisamo mwonyo* wendi.
24 Ngeci bana bange, njitolilileni.
Akeni mbunge ku majwi anjendeka.
25 Keti mwecelele bimbunge byeni bitengulukile mu bingila byendi.
27 Njibo yendi itwala ku Cihilo,*
Iya bene na ku kutsa.
8 Kuma mana kuwesi na kutambeka ndi?
Kuma kunanguka kucesi na kujundula ku lijwi ndi?
2 Mana ali na kutambeka helu lya malundu a kumikulo ya ngila,
Anemana ha masambwa-ngila.
3 Ali na kutambeka kuyehi na bikolo bya nganda,
Ali na kutambeka ku bukobelelo,
Ali na kutwalelelaho kutambeka manene ngwawo:
4 “Eni banu, yeni njili na kusana,
Njitambeka manene ku munu na munu.*
5 Eni banu ba kujeneka mana, pweni ba kunyanyama.
Eni bilema, kaleni na mbunge ya kuzibisisa.
6 Tolilileni, mwafwa byuma binjendeka binapu bya seho,
Kanwa kange kendeka byuma bya busunga.
7 Kanwa kange kendeka busunga mu kuyebeta,
Kanwa kange kazinda byuma byabibi.
8 Majwi oshe a mu kanwa kange anapu a kusungama,
Nalimo lyahi linapu lya kuhenga nambe lya kupengapenga.
9 Oshe apwa a kusungama ku banu ba kunanguka
Co amabwa kuli baje banawana mangana.
10 Angula kunangula kwange kutubakana kwangula siuva
Na kwangula mangana kutubakana kwangula goldi yaibwa manene.
11 Mwafwa mana apwa amabwa kutubakana makolale.*
Kukwesi cuma cacibwa ciwatubakana.
12 Yange mana, njakala hamo na kunyanyama.
Njinawana mangana na cashu ca kusinganyeka.
13 Kuzibila Yehova lyoba kulumbununa kuzinda bubi.
Njazinda kulijundula, na kulyalesa, na ngila yaibi na endekesi ya makuli.
14 Njakala na kunangula kwakubwa na mana.
Kuzibisisa na nzili byapwa byange.
15 Bimyene batwalelelaho kuyula mwafwa yange,
Co bamyata bakama batunga mashiko a kusungama.
16 Bamyata batwalelelaho kuyula mwafwa yange,
Na banu ba bulemu basompa mu kusungama.
17 Njazema baje banjizema,
Co baje banjishakezeka banjiwana.
18 Bufuko na bumpau bili kuli yange,
Bufuko bwa myaka yoshe na kusungama, bili kuli yange.
19 Bushuka bwange bwabubwa kutubakana goldi, nameme bene goldi ibanajelesa manene,
Co byuma binjimyana byabibwa kutubakana siuva yaibwa manene.
20 Njikende mu ngila ya kusungama,
Hakati ka bingila bya kwakula mwamubwa.
21 Njana buswana bwabubwa kuli baje banjizema
Na kushulisa bishete byabo.
22 Yange wamashangumukilo ku byuma byatangele Yehova,
Yange wakulibanga ku bipangi byendi bya kusañulu.
23 Banjakele mu mwela wange kusañulu,
Ku mashangumukilo te kanda lifuti-libu likaleko.
24 Banjikitile simbu kanda binzinga bikaleko,
Simbu kanda kukale tubwelubwelu twa mema.
25 Njasemukile simbu kanda minkinda ikale mu myela yayo,
Simbu kanda malundu akaleko,
26 Simbu kanda atange lifuti-libu na bishwata byalyo
Nambe mamunga a kulibanga a libu.
27 Mwabwahesele melu kunjakele,
Nomu mwakele nginga ya lilu na kalunga-ndonga,
28 Mwazamekele* mashelwa mwilu
Mwashulisile binzinga na mema amangi,
29 Mwanene kalunga-ndonga lishiko
Mangana mema ayo keti ajomboke lishiko lyendi,
Mwazamekele* lubula lwa lifuti-libu,
30 Njakele ku nyonga yendi, njapwile muka-kupanga wa mutongwe.
Yange yazemene manene ha litangwa na litangwa.
Njabwahelelele ku mesho endi simbu yoshe.
31 Njabwahelelele mwafwa ya lifuti-libu lyabwahesele ngwendi banu bakaleho,
Maneneni, njazemene bana ba banu.*
32 Ngeci, bana bange, njitolilileni,
Eyo, banabwahelela baje banyunga bingila byange.
33 Tolilila ku kunangula mangana ukale na mana,
Co keti ucombwanese.
34 Nabwahelela munu uje anjitolilila,
Uje amenekela* ku bikolo byange ha litangwa na litangwa,
Uje abandamena ku bikolo byange.
35 Mwafwa uje anjiwana, awana kuyoya,
Co Yehova amushaka.
36 Oloni uje anjiyengula alibulumuna ikeye babenya,*
Co baje banjizinda bazema kutsa.
9 Mana a busunga anatungu njibo yawo.
Anashongo bingunzi byawo 7.
2 Anabwahesa mwamubwa situ yawo.
Anashingasana binyu byawo.
Anabwahesa lalo na mesa yawo.
3 Anatumu bangamba bawo ba banakazi
Mangana bemane ha myela ya kulunduka ya mu nganda na kutambeka ngwabo:
4 “Woshe kesi na mana aije kuno.”
Aleka uje kesi na mana* ngwawo:
5 “Ija wakulye likende lyange
Na kunwa binyu binjinashingasana.
6 Seza kujeneka mana kwobe mangana uyoye.
Twalelelaho kwenda mu ngila ya kuzibisisa.”
7 Uje olola muka-kushendumuna alikokela shwamwa,
Co woshe endekela munu wamubi abulumuka.
8 Keti wendekele muka-kushendumuna mwafwa akuzinda.
Endekela muka-mana, co akuzema.
9 Nangula muka-mana, co akala manene na mana.
Longesa munu wa kusungama, co abwezelela ku byuma byali na kulilongesa.
10 Kuzibila Yehova lyoba akewo mashangumukilo a mana,
Co mangana a kuzibuka bya Uje Wakujela Manene, akewo kuzibisisa.
11 Matangwa obe apwa amangi mwafwa yange,
Co myaka ya kuyoya kwobe ilibwezelela.
12 Nga upwa u muka-mana, mana obe akukwasa,
Oloni nga u muka-kushendumuna, yobe babenya uyandelamo.
13 Munakazi wa cilema wapwa muka-kundolya.
Kakele na mangana, co nabimo byazibuka byahi.
14 Akatumama ku cikolo ca njibo yendi
Akatumama ha citwamo mu myela ya kulunduka ya mu nganda,
15 Oku asana baje bali na kwita,
Baje bali na kulyendela mu ngila ngwendi:
16 “Woshe kesi na mana* aije kuno.”
Aleka uje kesi na mana ngwendi:
17 “Mema a kwiba atobala,
Co byakulya bya kulila ku bushweke byabibwa.”
18 Oloni kubazibuka ngwabo njibo yendi inashulu na banu ba kutsa,
Co bangenzi bendi bali ha masima a Cihilo.*
10 Binguli bya Solomoni.
Mwana wa kunyanyama alingisa ishe abwahelele,
Oloni mwana wa cilema alingisa ina alinyenge.
2 Bufuko bwa kuwana mu bubi kubukwasa,
Oloni kusungama kwamena ku kutsa.
3 Yehova kecelela munu wa kusungama atse njala,
Oloni omina banu bababi byuma bibashungwiya.
4 Maboko a kulitolilila anena buhutu,
Oloni maboko aje apanga na nzili anena bufuko.
5 Mwana uje ateja bimbuto ha simbu ya ntondwe ali na mana,
Oloni mwana uje alala tulo ha simbu ya kuteja alikokela shwamwa.
6 Bibezikiso bili ha mutwe wa munu wa kusungama,
Oloni tunwa twa banu bababi tushweka biyongola byabo byabibi.
7 Lutsimo lwa* munu wa kusungama lumunenela bibezikiso,
Oloni lizina lya munu wamubi likanyonga.
8 Munu wa kunyanyama atambula binangulo,*
Oloni uje endeka bya bulema bamulyatangela.
9 Uje enda mu kulongwa, enda kwa kujeneka bushonde,
Oloni uje apengapengesa bingila byendi bamuwana.
10 Uje anyateya na lisho lyendi mu linyanyamena anena shwamwa,
Co uje endeka bya bulema bamulyatangela.
11 Kanwa ka munu wa kusungama kapwa nsina ya kuyoya,
Oloni tunwa twa banu bababi tushweka biyongola byabo byabibi.
12 Bizindo bikanene bicokota,
Oloni cizemo cikafwiki milonga yoshe.
13 Mana akala mu kanwa ka muka-kunanguka,
Oloni mbweti inapu ya kupupisa ha mwongo wa munu uje kesi na mana.*
14 Baje bakala na mana bamona mangana kupwa a seho,
Oloni kanwa ka cilema kanena kunyonga.
15 Bufuko* bwa munu wa kufuka ikeyo nganda yendi ya kukola.
Buhutu bwa tuhutu bubayandesa.
16 Bipangi bya munu wa kusungama bitwala ku mwonyo,*
Oloni bipangi bya munu wamubi bitwala ku bubi.
17 Uje ataba kumunangula napu ngila itwala ku kuyoya,*
Oloni uje abyana kumwendekela ongumuna bakwabo.
18 Uje ashweka cizindo cendi endeka makuli,
Co uje ashandola biñanda bya makuli* wapwa cilema.
19 Kwendeka manene kulingisa munu asebuke,
Oloni uje anyunga kanwa kendi wapwa wa kunyanyama.
20 Ndaka ya munu wa kusungama yafwa ngwe siuva yaibwa manene,
Oloni mbunge ya munu wamubi kuyesi manene na seho.
21 Kanwa ka munu wa kusungama katwamenena* babangi,
Oloni bilema batsa mwafwa ya kujeneka mana.
23 Kulikobelesa mu bilinga bya shwamwa kwafwa ngwe bweho kuli cilema,
Oloni muka-kunanguka wakala na mana.
24 Byuma byatewa munu wamubi bimwizila,
Oloni byuma bibashungwiya banu ba kusungama babanabyo.
25 Lihunzi lyakama mulihuwa linyongesa munu wamubi, co kakalako,
Oloni munu wa kusungama wafwa ngwe lubula luje lukalako myaka yoshe.
26 Vinega itsiya ku mayo, co bwisi butapata mu mesho,
Mukemwo mwanafu na mulwa kuli munu uje amutuma.*
27 Kuzibila Yehova lyoba kulingisa munu ayoye myaka yaingi,
Oloni myaka ya banu bababi baikehesa.
28 Lilabelelo lya banu ba kusungama linena kubwahelela,
Oloni lilabelelo lya banu bababi likanyonga.
29 Ngila ya Yehova yapwa cimpaka kuli uje kesi na hakumupayela,
Oloni kuli baka-kulinga byuma byabibi yapwa kunyonga.
30 Munu wa kusungama kubakamuwisa,
Oloni banu bababi kubakakala lalo ha lifuti-libu.
31 Kanwa ka munu wa kusungama kendeka byuma bya mana,
Oloni ndaka ya makuli baibatula.
32 Kanwa ka munu wa kusungama kazibuka byuma bizibisa kubwaha,
Oloni tunwa twa banu bababi tukakwisa.
11 Bipeseleso bya makuli byapwa bya bunyengwe kuli Yehova,
Oloni bipeseleso bya kusungama bikamuzibisa kubwaha.
2 Kulyalesa kutwala ku kushauka,
Oloni mana akala ku banu ba kulikehesa.
3 Kulongwa kwa banu ba kusungama kubatwamenena,
Oloni makuli a baka-kukwisa abanyongesa.
4 Bufuko* nacimo cahi cibukwasa ha litangwa lya butenu,
Oloni kusungama kwamena ku kutsa.
5 Kusungama kwa munu wa kujeneka hakumupayela kulingisa ngila yendi isungame,
Oloni munu wamubi awa mwafwa ya bilinga byendi byabibi.
6 Kusungama kwa banu ba kusungama kubamena,
Oloni baka-kukwisa batsa mu muheto wa mashungu abo.
7 Munu wamubi mwatsa, lilabelelo lyendi linyonga,
Co byuma byashaka kupanga mu nzili yendi nabyo binyonga.
8 Munu wa kusungama bamwamena ku bukalu,
Co munu wamubi akobela muje mu bukalu.
9 Mwafwa ya kanwa kendi, muka-kutengulukila* alingisa mukwabo anyonge,
Oloni mangana a banu ba kusungama abamena.
10 Bubwa bwa munu wa kusungama bulingisa banu ba mu nganda babwahelele,
Co munu wamubi mwanyonga, banu batwa bingunda bya kubwahelela.
11 Bibezikiso bya banu ba kusungama bilingisa nganda ikole,
Oloni tunwa twa banu bababi tuisiula.
13 Muka-kubiisa bakwabo mazina akai na kujombolola biñanda bya kushwekesa,
Oloni munu wa kulongwa akanyungu mahungu.*
14 Nga kukwesi kutwamenena kwakubwa,* banu bawa,
Oloni byuma bibwaha nga kuli baka-kunangula babangi.
15 Woshe alitabela kufweta cikoloti ca munu uje kazibuka akobela mu bukalu,
Oloni woshe ajenjuka* bikumiiyo akala mu kwoloka.
16 Munakazi wamubwa awana bumpau,
Oloni munalume wa cikenya ambundungiya bufuko.
18 Munu wamubi atambula fweto ya kujeneka seho,
Oloni uje akuna kusungama atambula cikandelela ca kusungama.
19 Uje emanena manene kusungama ali mu ngila ya kuyoya,
Oloni uje akaba bubi ali mu ngila ya kutsa.
20 Baje bali na bimbunge bya kupengapenga bapwa ba bunyengwe kuli Yehova,
Oloni baje benda mu ngila ya kujeneka hakuipayela bamuzibisa kubwaha.
21 Zibuka ngwobe kukwesi munu wamubi uje kubakana kashitiko,
Oloni bana ba banu ba kusungama kubakabana kashitiko.
22 Munakazi wamubwa uje abyana mana
Napu ngwe riñi ya goldi ili ku lijulu lya ngulu.
23 Byuma byashungwiya munu wa kusungama bitwala ku bubwa,
Oloni byuma byalabelela munu wamubi bitwala ku butenu.
24 Umo ana manene, co awana byabingi,
Mukwabo kanako bakwabo byanapande kwana, oloni apwa kahutu.
25 Muka-kwana, byuma bimwendela bwino,
Co uje ahwimisa bakwabo, nendi bamuhwimisa.
26 Banu basinga uje omina bakwabo binona,
Oloni babezikisa uje abilandesa.
27 Uje apanga na nzili kulinga byabibwa, bamuzibila ngozi,
Oloni uje ashakezeka bubi, bubi bwija hali ikeye.
28 Uje akulahela bufuko bwendi awa,
Oloni munu wa kusungama asikima ngwe maputa a njobolwezi.
29 Woshe anenela bakunjibo yendi bukalu* nabimo byahi byawanaho.*
Co cilema apwa ngamba ya muka-mana.
30 Bushuka bwa munu wa kusungama bwapwa muti wa kuyoya,
Co uje obola myonyo* napu muka-mana.
31 Nga munu wa kusungama bamwana bije binamupande,
Co munu wamubi na muka-bubi bakebo bakabanoni manene bije binabapande.
12 Uje wazema kumunangula wazema mangana,
Oloni uje wazinda kumwendekela kesi na mana.*
2 Munu wamubwa Yehova amushaka,
Oloni munu uje atumba matumbe amabi Njambi amupaya.
3 Bilinga byabibi kubyasa kunyungilila munu,
Oloni munu wa kusungama kubakamutukula.
4 Munakazi wa ndika-ndika napu cilongo kuli munalume wendi,
Oloni munakazi wa bilinga bya shwamwa napu ngwe mushongo uje ubolesa bitsiya bya munalume wendi.
5 Bisinganyeka bya banu ba kusungama byapwa byabibwa,
Oloni kutwamenena kwa banu bababi kungumuna.
6 Majwi a banu bababi anapu ngwe munu uje abandelela mukwabo mangana amutsiye,*
Oloni tunwa twa banu ba kusungama twobola.
7 Nga banu bababi babanyongesa, kubakalako lalo,
Oloni binjibo bya banu ba kusungama bitwalelelaho kukalako.
8 Munu bamushangazala mwafwa ya majwi a mana atunda mu kanwa kendi,
Oloni uje ali na mbunge ya kupengapenga bamushaula.
9 Kwakubwa kukushangazala kamandondo, oloni uli na ngamba
Kutubakana kulishangazala yobe babenya, oloni kuwesi na byakulya.*
10 Munu wa kusungama akanyungu bwino bimuna bendi,*
Oloni kutetela kwa munu wamubi anga bene kunapu bukenya.
11 Uje alima libu lyendi akuta na byakulya,
Oloni uje ashakezeka byuma byangoco kesi na mana.*
12 Munu wamubi akazibila bakwabo banu bababi cipululu mwafwa ya byuma bibanawana,
Oloni muzi wa munu wa kusungama wima bushuka.
13 Munu wamubi atsa mu muheto wa majwi endi amabi,
Oloni munu wa kusungama atunda mu bukalu.
14 Munu alikuwa byuma byabibwa mwafwa ya kwendeka majwi amabwa,
Co bipangi bya maboko endi bimuwanesa cikandelela.
15 Ngila ya cilema inapu ya kusungama mu mesho endi,
Oloni munu wa kunyanyama ataba kumunangula.
17 Uje endeka bukaleho bwa busunga endeka busunga,
Oloni mukaleho wa makuli akwisa.
18 Majwi a kwendeka mu kulusuka atuba ngwe mukwale,
Oloni ndaka ya munu wa mana ikangwisa.
19 Kanwa kaje kendeka busunga kakalako myaka yoshe,
Oloni ndaka ya kukwisa ikalako lika kasimbu kakandondo.
20 Makuli ali mu mbunge ya baje batumba matumbe amabi,
Oloni baje bakanene* kwoloka bapwa ba kubwahelela.
21 Kukwesi bushonde bwizila munu wa kusungama,
Oloni banu bababi baliwana na bukalu bwabwingi.
22 Tunwa tuje tukakwisa, twapwa twa bunyengwe kuli Yehova,
Oloni baje bakalingi byuma mu busunga bakamuzibisa kubwaha.
23 Munu wa kunyanyama kesi kujombolola byuma byazibuka,
Oloni mbunge ya cilema icapulula bulema bwendi.
24 Liboko lya muka-kupanga na nzili liyula,
Oloni maboko akulitolilila bawapangesa bundungo.
26 Munu wa kusungama atonda-tonda mwela waubwa,
Oloni ngila ya banu bababi ibongumuna.
27 Mulwa kesi kusheka kasitu mangana amukwate alye,
Oloni kupanga na nzili bwapwa bufuko bwa munu bwa seho.
28 Ngila ya kusungama itwala ku kuyoya,
Omu mu ngila kumwesi kutsa.
13 Mwana wa mana atolilila ishe mwamunangula,
Oloni muka-sembulule katolilila mubamwendekela.*
2 Munu alya byuma byabibwa mwafwa ya kwendeka majwi amabwa,
Oloni muka-kukwisa ashungwiya lwozi.
3 Uje anyunga kanwa kendi, anyungilila mwonyo* wendi,
Oloni uje endeka manene anyonga.
4 Mulwa kuli bimo byashungwiya, nameme ngoco, nabimo byahi byawana,
Oloni muka-kupanga na nzili akuta manene.
5 Munu wa kusungama wazinda makuli,
Oloni bilinga bya munu wamubi binena shwamwa na kushauka.
6 Kusungama kunyungilila uje kesi na mulonga,
Oloni bilinga byabibi byandumuna muka-bubi.
7 Umo alimwesa ngwe ali na bufuko, oloni nabimo byahi byali nabyo,
Mukwabo alimwesa ngwe kahutu, oloni ali na bufuko bwabwingi.
8 Muka-kufuka afweta bufuko bwendi mangana apatule mwonyo* wendi,
Oloni kahutu naumo wahi amujujwisa.
9 Ceke ca banu ba kusungama citwa manene,
Oloni ndeya ya banu bababi baizima.
10 Kulyalesa kunena lika lwozi,
Oloni mana akala kuli baje bashaka kubanangula.*
11 Bufuko bwa kuwana bwasi-bwasi buhwa kamandondo-kamandondo,
Oloni bufuko bwa munu uje abukungulula kamandondo-kamandondo* bulibwezelela.
12 Nga cuma canabandamena munu cishwala, cizibisa ku mbunge kubabala,
Oloni nga cuma cashungwiya munu cilishulisilila, kunapu ngwe muti wa kuyoya.
13 Woshe ombwanesa cinangulo* bamwana kashitiko,
Oloni uje asingimika lishiko bamwana cikandelela.
14 Cilongesa* ca munu wa mana cinapu nsina ya kuyoya
Mangana citundise munu ku miheto ya kutsa.
15 Kuzibisisa kwakubwa kulingisa munu bamuzibile ngozi,
Oloni ngila ya baka-kukwisa yapwa ya mandunga-mandunga.
16 Munu wa kunyanyama alinga byuma na mangana,
Oloni cilema asholola bulema bwendi.
17 Katumwa wamubi akobela mu bukalu,
Oloni katumwa wa kulongwa anena majwi a kuzembeleka.
18 Woshe abyana kumunangula ahutuwa na kushauka,
Oloni uje ataba kumwolola* bamushangazala.
19 Byuma byashungwiya munu nga bilishulisilila bitobala kuli ikeye,
Oloni bilema bazinda kutunda ku byuma byabibi.
20 Uje enda na baka-mana apwa muka-mana,
Oloni uje alikwatasana na bilema akobela mu bukalu.
21 Bukalu bukaba baka-bubi,
Oloni banu ba kusungama bawana byuma byabibwa byabingi.
22 Munu wamubwa asezela batekulyendi buswana,
Oloni bufuko bwa muka-bubi babutulikila munu wa kusungama.
23 Lihya lya kahutu libanakekela lyaka byakulya byabingi,
Oloni banasa kumunyekabyo mu linyanyamena.*
25 Munu wa kusungama alya na kukuta,
Oloni mafu a banu bababi apwa a mupulungwa.
14 Munakazi wa mana atunga njibo yendi,
Oloni munakazi wa cilema aisiula na maboko endi babenya.
2 Uje enda mu ngila ya kusungama azibila Yehova lyoba,
Oloni uje enda mu bingila bya kuhenga* ombwanesa Njambi.
3 Majwi a kulyalesa akutunda mu kanwa ka cilema anapu ngwe mbweti,
Oloni tunwa twa baka-mana tubanyungilila.
4 Kuje kukwesi bingombe, mwakulila bimuna munajele,
Oloni muka-kulima ateja manene nga ali na ngombe wa nzili.
5 Mukaleho wa busunga kesi kukwisa,
Oloni mukaleho wa makuli akakwisa acashama lika mu kanwa kendi.
6 Muka-sembulule ashakezeka mana, oloni kawawana,
Oloni mangana akaija bwasi ku munu wa kuzibisisa.
7 Shondoloka kuli cilema
Mwafwa kuuwana mangana mu kanwa kendi.
8 Mwafwa ya mana, munu wa kunyanyama azibuka ngila yaya,
Oloni cilema, bulema bwendi bumukwisa.*
9 Bilema bakajolo nameme bali na mulonga,*
Oloni banu ba kusungama bashaka kulizibasana.
10 Mbunge izibuka busiwa bwayo,
Co kukwesi munu weka asa kubwahelela hamo nayo.
11 Njibo ya munu wamubi baibiisa,
Oloni tenti ya munu wa kusungama ikanyama.
12 Munu nasa kusinganyeka ngwendi ali na kwenda mu ngila ya kusungama,
Kumani ku mamaneselelo imutwala ku kutsa.
13 Munu nasa kujola okuni ali na kuziba kubabala ku mbunge,
Co nasa kubwahelela, oloni kukapwa muje akala mu busiwa.
14 Munu wa kulumbuka ateja bitunda mu bingila byendi,
Oloni munu wamubwa awana cikandelela mwafwa ya bilinga byendi.
16 Muka-mana akanyanyuka na kutunda ku byuma byabibi,
Oloni cilema akalingi byuma camulingila* na kulikulahela manene.
17 Munu uje alubala bwasi napu cilema,
Oloni munu uje akasinganyekesesa mwamubwa ha byuma* bakamuzindi.
18 Munu wa kweba* aswana bulema,
Oloni munu wa kunyanyama bamuzika mangana ngwe cilongo.
19 Banu bababi batsikamena banu bababwa,
Co baka-kulinga byuma byabibi batsikama ha bikolo bya banu ba kusungama.
20 Kahutu nameme banu batunga nabo bamuzinda,
Oloni muka-kufuka wakala na babusamba babangi.
21 Uje ombwanesa munu yatunga nendi alinga bubi,
Oloni woshe azibila munu wa kwisi mema ku mbunge apwa wa kubwahelela.
22 Kuma baje batumba matumbe amabi kubongumuka ndi?
Oloni baje balifwita kulinga byabibwa bakateja cizemo cije kucesi kutenguluka, na kulongwa.
23 Mu kupanga na nzili mukatundu bubwa,
Oloni kwendeka lika mu kanwa kunena bujene.
24 Bufuko bwapwa cilongo ca baka-mana,
Oloni bulema bulingisa bilema babwezelele ku bulema bwabo.
25 Mukaleho wa busunga akobola myonyo ya banu,
Oloni mukaleho wa makuli akakwisa acashama lika mu kanwa kendi.
26 Munu uje azibila Yehova lyoba akala na likulahelo lya kukanyama,
Co eli lyoba lipwa mwela wa kubanda bana bendi.
27 Kuzibila Yehova lyoba kwapwa kabwelubwelu ka kuyoya,
Kulingisa munu atunde ku miheto ya kutsa.
28 Mwene bamusingimika nga ali na kuyula banu babangi,
Oloni muka-kuyula uje kesi na banu bayula napu wangoco.
29 Uje kesi kulubala bwasi wakala na kunanguka kwakama,
Oloni muka-matoto amwesa bulema bwendi.
30 Mbunge ya kuwa yana mwonyo* ku mubila,
Oloni cipululu cibolesa bitsiya.
31 Uje alyapula munu wa kwisi atuka uje wamutangele,
Oloni woshe azibila kahutu mema ku mbunge ana Njambi bumpau.
32 Bubi bwa munu wamubi bumwandumuna,
Oloni munu wa kusungama awana butewelo mu kulongwa kwendi.
33 Mana akoloka kulu mu mbunge ya munu wa kuzibisisa,
Oloni awa mana nga ali mukati ka bilema kubanga alisholole.
34 Kusungama kulingisa lifuti likole,
Oloni bubi bushawisa banu.
35 Mwene washaka ngamba uje akalingi byuma mu kuzibisisa,
Oloni butenu bwendi bukepukila uje alinga byuma bya shwamwa.
2 Bindaka bya baka-mana bikapangesa mwamubwa mangana,
Oloni tunwa twa bilema tukacapulula bya bulema.
3 Mesho a Yehova anatala kwoshe,
Akamono banu bababi na banu bababwa.
5 Cilema akashaula kunangula kwa ishe,
Oloni munu wa kunyanyama akataba kumwolola.*
6 Mu njibo ya munu wa kusungama muli bufuko bwabwingi,
Oloni bushuka bwa* munu wamubi bunena bukalu.
7 Kanwa ka munu wa mana kakuba mangana,
Oloni mbunge ya cilema kuilingi ngoco.
8 Mulambu wa banu bababi wapwa wa bunyengwe kuli Yehova,
Oloni lilombelo lya banu ba kusungama likamuzibisa kubwaha.
9 Yehova wazinda ngila ya munu wamubi,
Oloni wazema uje akabangeya kusungama.
10 Uje natundu mu ngila kashakele kumunangula,
Oloni woshe wazinda kumwendekela akatsa.
11 Nga Yehova akamono bili mu Cihilo* na mu mwela wa kubolela,*
Kuma kasa kumona bili mu bimbunge bya banu ndi?
12 Muka-sembulule kazemene munu amwolola,*
Kasa kwihula muka-mana.
13 Mbunge ya kubwahelela ilingisa munu ajolele,
Oloni mbunge ya busiwa yombwesa munu.
14 Mbunge ya kuzibisisa ishakezeka mangana,
Oloni tunwa twa bilema twashaka* bulema.
15 Matangwa oshe a munu wa kuyanda apwa amabi,
Oloni uje ali na mbunge ya kubwahelela* alisamba simbu yoshe.
16 Kwakubwa kukala na byuma byabindondo oku uzibila Yehova lyoba
Kutubakana kukala na bufuko bwabwingi, oloni uli mu bishoti.*
17 Kwakubwa kulya bisapasapa, oloni mwalizema
Kutubakana kulya situ ya ngombe wa kununa, oloni mwalizinda.
18 Muka-matoto akatula lwozi,
Oloni uje kesi kulubala bwasi olwesa bimata.
19 Ngila ya mulwa inapu ngwe ngila* ya mingonga,
Oloni ngila ya munu wa kusungama inapu ngwe tapalo ya kusalama.
20 Mwana uje wakala na mana alingisa ishe abwahelele,
Oloni cilema ombwanesa ina.
21 Bulema bukazibisa kubwaha munu uje kesi na mana,*
Oloni munu wa kunanguka akatwalelelaho kwenda mu ngila ya kusungama.
22 Matumbe kuwesi kubwaha nga banu kubaliyongola,*
Oloni byuma bibwaha nga kuli baka-kunangula babangi.
23 Munu akabwahelela nga nakumbulula mu kusungama,*
Co lijwi libanendeka ha simbu inapande lyapwa lyalibwa manene!
24 Ku munu wa kuzibisisa ngila ya kuyoya ikanduka
Mangana keti asikumuke mu Cihilo* cije cili mwisi.
25 Yehova asiula njibo ya munu wa kulyalesa,
Oloni anyungilila nginga ya libu lya fwile.
26 Yehova wazinda matumbe a munu wamubi,
Oloni majwi amabwa apwa a kujela kuli ikeye.
27 Woshe awana profiti mu linyanyamena akokela bakunjibo yendi bukalu,*
Oloni uje wazinda mazika-kanwa atwalelelaho kuyoya.
28 Mbunge ya munu wa kusungama ikasinganyekesesa simbu kanda akumbulule,*
Oloni mu tunwa twa banu bababi mukacapuluka byuma byabibi.
29 Yehova ali kulako manene na banu bababi,
Oloni akazibi lilombelo lya banu ba kusungama.
30 Cihanga ca kubwahelela* cilingisa mbunge ibwahelele.
Muzimbu waubwa ukanyamesa bitsiya.
31 Uje atolilila ku majwi abamwendekela aje ana mwonyo,*
AIi hakati ka baka-mana.
32 Woshe abyana kumunangula ombwanesa mwonyo* wendi,
Oloni uje atolilila mubamwendekela apwa muka-kuzibisisa.*
33 Kuzibila Yehova lyoba kunapu kulilongesa kukala na mana,
Co kulikehesa kunena bumpau.
16 Munu abwahesa biyongola bya mu mbunge yendi,
Oloni cikumbululo cakumbulula* citunda kuli Yehova.
2 Bingila bya munu byoshe bisholoka kupwa byabibwa* kuli ikeye,
Oloni Yehova akelula biyongola.
3 Kundika byoshe biulinga kuli Yehova,*
Co matumbe obe abwaha.
4 Yehova nabwahesa byuma byoshe mangana ashulisilile biyongola byendi,
Nabwahesela na banu bababi litangwa lya bukalu.
5 Woshe uje wapwa wa kulyalesa mu mbunge wapwa wa bunyengwe kuli Yehova.
Zibuka ngwobe kamwecelela kwa kujeneka kumwana kashitiko.
6 Cizemo cije kucesi kutenguluka na kulongwa bilingisa milonga baikonekele,
Co kuzibila Yehova lyoba kulingisa munu atunde ku bubi.
7 Nga Yehova nashaka bingila bya munu,
Alingisa nameme bitozi bendi bakale nendi mu kwoloka.
8 Kwakubwa kukala na byuma byabindondo oku uwakusungama
Kutubakana kuwana byuma byabingi oku ulinga byuma bya kuhenga.
9 Munu nasa kusinganyekela cimweja kwaya mu mbunge yendi,
Oloni Yehova ikeye atwamenena manambo endi.
10 Mwene napande kwakula kwesekesa na kutwamenena kwa Njambi,
Kapandele kwakula mu kuhenga.
11 Bipeseleso na byakupimisa bya kusungama byoshe byatunda kuli Yehova,
Mamanya a kuweitisa oshe ikeye wawatangele.
12 Bilinga byabibi bikazibisa bimyene bunyengwe,
Mwafwa litanda balizameka na kusungama.
13 Majwi a kusungama akazibisa bimyene kubwaha.
Bazema munu uje akendeka busunga.
14 Butenu bwa mwene bunapu ngwe katumwa wa butsi,
Oloni muka-mana abumanesa.*
15 Nga mwene akuzibila ngozi, co ubwahelela.
Ngozi yendi inapu ngwe lishelwa lya nyozi ha simbu ya nyozi ya mamaneselelo.
16 Kwakubwa manene kukala na mana kutubakana kukala na goldi.
Kupwa wa kuzibisisa kwakubwa manene kutubakana kukala na siuva.
17 Tapalo ya banu ba kusungama yongoloka byuma byabibi.
Woshe anyunga ngila yendi anyungilila mwonyo* wendi.
18 Kulyalesa kutwala ku kuwa,
Co mbunge ya kulijundula itwala ku kutanuka.
19 Kwakubwa kupwa wa kulikehesa mukati ka banu bababotsi,
Kutubakana kulipangela bibanapukula banu ba kulyalesa.
20 Woshe amwesa kuzibisisa, byuma bimwendela bwino,*
Co nabwahelela uje akulahela Yehova.
21 Muka-mana bamutumbula ngwabo wapwa wa kuzibisisa,
Co uje endeka na ngozi* akokweya bakwabo.
22 Kuzibisisa capwa kabwelubwelu ka kuyoya kuli baje bali naco,
Oloni bilema, bulema bwabo bubana kashitiko.
23 Muka-mana angula mwamubwa majwi a kwendeka,
Co majwi endi akokweya bakwabo.
24 Majwi amabwa apwa ngwe mwenga wa buki,
Atobala, co akangwisa bitsiya.
25 Munu nasa kusinganyeka ngwendi ali na kwenda mu ngila ya kusungama,
Kumani ku mamaneselelo imutwala ku kutsa.
26 Kushungwiya byakulya kulingisa muka-kupanga apange na nzili,
Mwafwa njala yendi* ikeyo imutuma.
27 Munu wangoco akatondesesa byuma byabibi,
Majwi endi anapu ngwe tuhya tuje twenyeka.
28 Muka-kunena mpindangano* akakatula bimata,
Co muka-kubiisa bakwabo mazina angununa babusamba baje balizema manene.
29 Muka-lwozi akakokweya munu yatunga nendi
Na kumutwala mu ngila ya kuhenga.
30 Akanyateya na mesho endi mwakatumbu butumbe bwabubi.
Akalishumu ku mayo mwakalingi byuma byabibi.
31 Bwele bwapwa cilongo ca bubwa*
Nga munu nabuwana mu ngila ya kusungama.
32 Uje kesi kulubala bwasi natubakana munalume wa nzili,
Co uje akakwata mbunge nga nalubala natubakana munu uje afungulula nganda.
33 Munu nasa kuta ñela ha cizalo,
Oloni cikumbululo coshe citundamo citunda kuli Yehova.
17 Kwakubwa kulya likende lya kuma oku uli mu kwoloka
Kutubakana kukala mu njibo muje muli byakulya byabingi,* oloni muli bicokota.
2 Ngamba wa kuzibisisa atwamenena muna shukulu yendi uje alinga byuma bya shwamwa,
Nendi bamwana buswana hamolika na bana ba shukulu yendi.
3 Siuva na goldi bakabiyengununa mu lutengo mangana babijelese,
Oloni Yehova akelula bimbunge bya banu.
4 Munu wamubi aka mbunge ku majwi aje azibisa kubabala ku mbunge,
Co muka-kukwisa atolilila ku majwi amabi.
5 Woshe ashendumuna kahutu atuka uje wamutangele,
Co woshe abwahelela mwafwa mukwabo naliwana na bukalu, bamwana kashitiko.
6 Batekulu bapwa cilongo ku tukulukazi,
Co bisemi bapwa bumpau ku bana babo.
7 Capwa cuma ca kukomokesa kuziba cilema endeka byuma bya kusungama,*
Mu ngila imolika, capwa ca kukomokesa muka-kuyula* kwendeka makuli.
8 Bwana bunapu ngwe limanya lya seho kuli babenyabwo,*
Kwoshe kwaya byuma bimwendela bwino.
9 Woshe akonekela* mulonga, atonda cizemo,
Oloni uje elukila-ilukila ñanda, angununa babusamba baje balizema manene.
10 Kutenukila munu wa kuzibisisa kumukwasa manene
Kutubakana kupupa cilema bisimbu 100.
11 Munu wamubi washaka lika kutengulukila,
Oloni bamutumina katumwa wa cikenya mangana amwane kashitiko.
12 Kwakubwa kuliwana na mbeya uje ibananyeke bana bendi
Kutubakana kuliwana na cilema uje ali na kulinga byuma bya bulema.
13 Woshe elwisila bubi ha byuma byabibwa bibanamulingila,
Bubi kubutundu mu njibo yendi.
14 Kushangumuka lwozi kunapu ngwe kuzikula mema.*
Simbu kanda lwozi lushangumuke, katuka uye.
15 Woshe endeka munu wamubi ngwendi kesi na mulonga na uje apaya munu wa kusungama,
Boshe banapu ba bunyengwe kuli Yehova.
16 Seho muka iliho nga cilema akala na byuma bimukwasa kuwana mana
Oloni kesi na lishungu* lya kuwawana?
17 Kabusamba wa busunga amwesa cizemo simbu yoshe,
Co napu ndolome uje iwasa kukulahela nga kuli bukalu.
18 Munu wa kujeneka mana* alinga cikumiiyo
Na kwana cishimbikiya ca kukulahesa kufwetela mukwabo mukuli wendi ha mesho a munu yatunga nendi.
19 Uje wazema lwozi wazema milonga.
Woshe alahesa cikolo cendi alikokela bukalu.
20 Uje ali na mbunge ya kupengapenga, byuma byendi kubibwaha,
Co uje endeka makuli anyonga.
21 Uje akita mwana wa cilema akala mu busiwa,
Co ishe ya mwana wa kujeneka mana kapu wa kubwahelela.
23 Munu wamubi atambula lizika-kanwa ku bushweke
Mangana ajeneke kwakula mwamubwa.
24 Mana ali halutwe lwa munu wa kunanguka,
Oloni mesho a bilema akatala-tala* ku mamaneselelo a lifuti-libu.
25 Mwana wa cilema akazibisa ishe busiwa
Na kubinjisa mbunge ya uje wamukitile.
26 Kwana kashitiko* munu wa kusungama keti cuma cacibwa,
Na kutatula banu ba bulemu kunapu kulwisa byuma byabibwa.
27 Munu wa mangana katuhula majwi endi,
Co munu wa kunanguka oloka kulu.
28 Nameme bene cilema nga oloka kulu bamumona ngwabo ali na mana,
Co uje atonga kanwa kendi bamumona ngwabo wapwa muka-kunanguka.
2 Cilema kashakele kuzibisisa,
Oloni washaka kulangulula bili mu mbunge yendi.
3 Nga munu wamubi aija, co na kushauka cija,
Co kushauka nga cinaija, co na shwamwa ija.
4 Majwi a mu kanwa ka munu apwa nzinga* ya mema.
Kabwelubwelu ka mana kapwa ndonga ya kubweluka.
5 Keti kwakubwa kwimanena munu wamubi,
Nambe kujeneka kwakula mwamubwa munu wa kusungama.
6 Majwi a cilema atwala ku kulicokota,
Co kanwa kendi kamupupisa.
8 Majwi a muka-kubiisa bakwabo mazina anapu ngwe bungululu bwa byakulya bya kutobala,*
Bakabilehula, co bisikumuka mwimo.
9 Woshe akala na bulwa ha cipangi
Nalifu na muka-kubiisa byuma.
10 Lizina lya Yehova lyapwa kaposhi ka kukola.
Munu wa kusungama atewelamo, co bamunyungilila.
11 Bufuko bwa munu wa kufuka bunapu nganda yendi ya kukola.
Mu bisinganyeka byendi bunapu ngwe cibumbe cije cimunyungilila.
12 Kulijundula kutwala munu ku kuwa,
Co kulikehesa kutwala ku bumpau.
13 Nga munu akumbulula ku ñanda simbu kanda azibe bukaleho,
Bunapu bulema na shwamwa.
14 Munu wa kusimpa mbunge asa kukolesa ku mushongo,
Oloni iya asa kukolesa nga napokoka mbunge?*
15 Mbunge ya munu wa kuzibisisa iwana mangana,
Co litwi lya muka-mana lishakezeka mangana.
16 Bwana bwa munu bumushokolwela ngila,
Bumulingisa alizibuke na banu ba bulemu.
17 Uje alibanga kwendeka ñanda azibika ngwe nendeka busunga,
Kubanga mukwabo mwaija na kumwihozola bihula.*
18 Kuta ñela kukamanesa bimata
Na kumanesa ñanda mukati ka* banu ba bulemu baje bali na kulisompesa.
19 Kuwisa mbunge ya kabusamba iunalubalesa kwakukalu kutubakana kufungulula nganda ibananyungilila mwamubwa,
Co kuli bimata bimo bya kufwa ngwe tupateso twa bikolo bya cimpaka.
20 Lifu lya munu likuta byuma byabibwa mwafwa ya kwendeka majwi amabwa,
Akuta bije bitunda mu kanwa kendi.
21 Kutsa na kuyoya bili mu nzili ya ndaka,
Baje bazema kuipangesa balya bushuka bwayo.
22 Uje awana munakazi wamubwa nawana cuma ca seho,
Co Yehova amushaka.
23 Kahutu akalambelela,
Oloni muka-kufuka akakumbulula na butenu.
24 Kuli babusamba banalibwahesela kulilinga mwamubi,
Oloni kuli kabusamba akashwene manene muyehi kutubakana ndolome ya munu.
19 Kwakubwa kupwa kahutu na kupwa wa kulongwa
Kutubakana kupwa cilema na kwendeka makuli.
3 Bulema bwa munu buhengesa ngila yendi,
Co mbunge yendi ilubalela Yehova.
4 Bufuko bukoka babusamba babangi,
Oloni kahutu, nameme kabusamba kendi amuseza.
5 Mukaleho wa makuli kubamwecelela kwa kujeneka kumwana kashitiko,
Co uje endeka makuli acashama lika mu kanwa, koboka.
6 Banu babangi bashaka munu wa bulemu* abashake,
Co munu woshe wapwa kabusamba ka uje akana bakwabo byuma.
7 Kahutu, babushoko bwendi boshe bamuzinda,
Co babusamba bendini bamuyengula manene!
Atwalelelaho kubalomba ngwendi bamukwase, oloni naumo wahi amukumbulula.
8 Woshe atonda mana* wazema mwonyo wendi.
Woshe azema kunanguka, byuma bimwendela bwino.*
9 Mukaleho wa makuli kubamwecelela kwa kujeneka kumwana kashitiko,
Co uje endeka makuli acashama lika mu kanwa, anyonga.
10 Cilema kapandele kuyoya mu bufuko.
Ngamba kapandele kuyula bamyata.
11 Kuzibisisa kulingisa munu atepulule butenu bwendi,
Co kunapu kwakubwa kuli ikeye kujeneka kwaka mbunge ku mulonga.
12 Butenu bwa mwene bunapu ngwe kwonena kwa ndumba,*
Oloni ngozi yendi inapu ngwe lime lije liwila ha bimena.
13 Mwana wa cilema anenela ishe bukalu,
Co munakazi wa kanwa* napu ngwe ciluli ca kunyokwa manene.
14 Mwana akaswana njibo na bufuko bwa ishe,
Oloni munakazi wa kunyanyama watunda kuli Yehova.
15 Bulwa bulingisa munu aye manene mu tulo,
Co munu* wa kulitolilila atsa njala.
16 Uje anyunga lishiko anyunga mwonyo* wendi.
Uje kaka mbunge ku bingila byendi, atsa.
18 Nangula munobe simbu kucili simbu,*
Mangana keti ukale na mulonga wa kutsa kwendi.
19 Munu wa kulubala-lubala akobela mu bukalu,
Nga umwobola, kubanga wilukile-ilukile kulinga ngoco.
20 Tolilila mubakukanda na kutaba kukunangula,
Mangana kulutwe ukakale na mana.
21 Mu mbunge ya munu mwakala matumbe amangi,
Oloni biyongola bya Yehova bikebyo bibwaha.
22 Munu bamumona ngwabo wapwa wamubwa nga akala na cizemo cije kucesi kutenguluka.
Co kwakubwa kupwa kahutu kutubakana kupwa muka-makuli.
23 Kuzibila Yehova lyoba kutwala ku kuyoya.
Uje ali neli lyoba awana kuhwima kwakubwa, byahi bimubulumuna.
24 Mulwa aka liboko lyendi mu lilonga lya byakulya,
Oloni keseka nameme kulilwisa ku kanwa kendi.
25 Pupa muka-kushendumuna, mangana munu wa kujeneka mana apwe wa kunyanyama.
Co endekela munu wa kuzibisisa, mangana abwezelele ku mangana endi.
26 Mwana uje ayandesa ishe na kusheka ina
Anena shwamwa na kushauka.
27 Munange, nga ulikela kutolilila mubakunangula,
Ungumuka na kuseza majwi a mangana.
28 Mukaleho wa kujeneka seho ajola kwakula mwamubwa,
Co banu bababi bakalikuu byuma byabibi ngwe mubakalehwila byakulya.
29 Kashitiko banakatulikila baka-kushendumuna,
Co makote banawatulikila myongo ya bilema.
20 Binyu bilingisa munu apwe muka-kushendumuna. Bwala bulingisa munu apwe muka-litabwe,
Woshe ongumuka nabyo, kesi na mana.
2 Kutewesa* kwa mwene kunapu ngwe kwonena kwa ndumba,*
Uje amulubalesa aka mwonyo* wendi mu bushonde.
3 Banu bakasingimika munu uje kalikobelesa mu bimata,
Oloni cilema alikobelesamo.
5 Bisinganyeka* bya mu mbunge ya munu byafwa ngwe mema a kwisi manene,
Oloni munu wa kunanguka abitekula.
6 Banu babangi bakendeka ngwabo bali na cizemo cije kucesi kutenguluka,
Oloni kwakukalu kuwana munu wa kulongwa.
7 Munu wa kusungama enda mu kulongwa.
Banabwahelela bana bendi baje baija munima yendi.
8 Mwene mwatumama ha litanda mangana asompe,
Asala bubi bwoshe na mesho endi.
9 Iya asa kwendeka ngwendi: “Njinajelesa mbunge yange,
Njinajele ku bubi bwange”?
10 Mamanya a kuweitisa a linyanyamena na bipeseleso bya makuli,*
Byoshe byapwa bya bunyengwe kuli Yehova.
11 Nambe mwanike basa kumuzibukila ku bilinga byendi,
Basa kuzibuka indi futisi yendi yapwa ya kujela, co lalo yaibwa.
12 Litwi lije liziba na lisho lije limona
Byoshe Yehova ikeye wabitangele.
13 Keti uzeme kulala, kutewa upwa kahutu.
Tona mangana ukale na byakulya byabingi.
14 Muka-kulanda endeka ngwendi, “Kucabwahele, kucabwahele.”
Kutundaho aya na kulishasha.
15 Kuli goldi, co lalo kuli makolale* amangi,
Oloni kanwa ka mangana ka seho manene.
16 Nyeka munu cizalo cendi nga nalikumiiye kufweta cikoloti ca munu uje kazibuka.
Kwatelamo cuma cimo nga nalikumiiye kufwetela munakazi wa bilinga byabibi.*
17 Byakulya byawana munu mu linyanyamena bitobala,
Oloni mu kwita kwa simbu, mu kanwa kendi mushula libu.
19 Muka-kubiisa bakwabo mazina akai na kujombolola biñanda byakushwekesa.
Keti ulikwatasane na uje wazema kufweya.*
20 Woshe asinga ishe na ina,
Ndeya yendi baizima mulija lisusulungu.
21 Buswana bubabanga kuwana na nuna,
Ku mamaneselelo kubupu cibezikiso.
22 Keti wendeke ngwobe: “Njilwisila bubi!”
Kulahela Yehova, co akwobola.
23 Mamanya a kuweitisa a linyanyamena* apwa a bunyengwe kuli Yehova,
Co bipeseleso bya makuli kubyapwile byabibwa.
24 Yehova ikeye akatwamenena manambo a munu.
Munu asa kuzibisisa bati ngila yendi babenya?*
25 Unapu muheto munu nga atambakana mu kulusuka ngwendi, “Ca Kujela!”
Asina asinganyekesese ha byuma byanalikumiiya.
26 Mwene wa mana asala banu bababi,
Co abetisa liwili lya kujungwisa.
27 Muku wa munu unapu ndeya ya Yehova
Ije itondesesa bili mukati ka munu.
28 Cizemo cije kucesi kutenguluka na kulongwa binyungilila mwene.
Akanyamesa litanda lyendi na cizemo cije kucesi kutenguluka.
29 Bumpau bwa babaha bunapu nzili yabo,
Co bulemu bwa tukulukazi bunapu bwele bwabo.
30 Bitunyu na bimbandu bitundisa* bubi,
Co makote ajelesa mukati ka munu.
21 Mbunge ya mwene inapu ngwe ndonga mu liboko lya Yehova.
Aitwamenena kwoshe kwashaka.
2 Bingila byoshe bya munu bisholoka kupwa byabibwa kuli ikeye,
Oloni Yehova akelula bimbunge.*
3 Kulinga byuma byabibwa nebi bya kusungama
Kukazibisa manene Yehova kubwaha kutubakana mulambu.
4 Mesho a kulyalesa na mbunge ya kulijundula
Bikebyo ndeya itwamenena munu wamubi, co ebi byuma byapwa bubi.
5 Matumbe a muka-kupanga na nzili abwaha,
Oloni baje balinga byuma mu kulusuka bapwa tuhutu.
6 Kuwana bufuko mu ngila ya makuli
Kunapu ngwe mbundu ije ikakumuka, na muheto uje utsiya.*
7 Lwozi lwa banu bababi lubetikisamo
Mwafwa bali na kubyana kulinga byuma mwamubwa.
8 Ngila ya munu ali na mulonga yapwa ya kupengapenga,
Oloni bipangi bya munu wa kujela byapwa byabibwa.
9 Kwakubwa kukala ha ciluli,
Kutubakana kukala mu njibo imolika na munakazi wa kanwa.*
10 Munu wamubi* ashungwiya byuma byabibi
Kazibila ngozi munu yatunga nendi.
11 Nga muka-kushendumuna bamwana kashitiko, co uje kesi na mana apwa muka-mana.
Co nga muka-mana bamwana kuzibisisa, akala na mangana.*
12 Uje Wakusungama akatalesesa njibo ya munu wamubi.
Akandumuna banu bababi mangana banyonge.
13 Woshe azika litwi lyendi mangana keti azibe kulila kwa munu wa kwisi
Nendi akasana, oloni kubakamutaba.
14 Bwana bwa kubushweke butepulula matoto,
Co lizika-kanwa lya kubushweke litepulula butenu.
15 Munu wa kusungama abwahelela mwalinga byuma mwamubwa,
Oloni kuli baje balinga byuma byabibi cinapu cuma ca bunyengwe.
16 Munu uje atunda mu ngila ya kuzibisisa
Akahwima hamo na baje banatsi.
17 Uje wazema kulishubulwisa* apwa kahutu.
Uje wazema binyu na mazi kafuku.
18 Munu wamubi apwa ndando ya kupatula munu wa kusungama.
Co muka-kukwisa bamwana kashitiko kabanapande kwana munu wa kusungama.
19 Kwakubwa kukala mu mambo
Kutubakana kukala na munakazi wa kanwa* na matoto.
20 Mu njibo ya muka-mana mwakala byuma bya seho na mazi,
Oloni cilema ashandola* byuma byali nabyo.
21 Woshe ashakezeka kusungama na cizemo cije kucesi kutenguluka
Awana mwonyo,* na kusungama, na bumpau.
22 Muka-mana asa kulonda ha cibumbe ca* nganda ya banu ba nzili
Na kubujula cimpaka cabo cibakulahela.
23 Uje anyunga kanwa kendi na ndaka yendi
Alinyungilila* ku bukalu.
24 Munu wa kulyalesa, wa mituto na kulishasha,
Wapwa munu uje akalusuka kulinga byuma mu kulyalesa.
25 Byuma byashungwiya mulwa bimulya
Mwafwa kashakele kupangesa maboko endi.
26 Ashungwiya byuma simbu yoshe,
Oloni munu wa kusungama ana, nabimo byahi byomina.
27 Mulambu wa munu wamubi uzibisa bunyengwe,
Maneneni nga awana na biyongola byabibi.*
28 Mukaleho wa makuli akanyonga
Oloni uje atolilila, ana bukaleho bwa kushula.*
29 Munu wamubi kazibi shwamwa kulinga byuma byabibi,
Oloni munu wa kusungama angula ngila yaibwa yanapande kuya.
30 Kukwesi mana nambe kunanguka nambe biyongola byasa kulwisa matumbe a Yehova.
31 Kabalu nalibwahesela litangwa lya nzita,
Oloni Yehova ikeye obola.
22 Kwakubwa kukala na lizina lyalibwa* kutubakana kukala na bufuko bwabwingi.
Kukusingimika* kwakubwa manene kutubakana siuva na goldi.
2 Muka-kufuka na kahutu banalifwila* aha:
Boshe Yehova ikeye wabatangele.
3 Munu wa kunyanyama amona bushonde bwija, co abanda,
Oloni munu wa kujeneka mana abusungama, co aliwana na bukalu.*
4 Mu kulikehesa na kuzibila Yehova lyoba
Mutunda bufuko, na bumpau, na kuyoya.
5 Mu ngila ya munu wa kupengapenga muli mingonga na miheto,
Oloni woshe wamona kuyoya* kwendi kupwa kwa seho abijenjuka.
7 Muka-kufuka atwamenena kahutu,
Co uje nakongola napu ndungo ya uje namukongwesa.
8 Woshe akuna bilinga bya kuhenga ateja bukalu,
Co mbweti yapangesa na butenu ipokoka.
9 Muka-kwana abezika,
Mwafwa akalipangela byakulya byendi na tuhutu.
11 Uje wakala na mbunge ya kujela na endekesi yaibwa,
Apwa kabusamba ka mwene.
12 Mesho a Yehova anyungilila mangana,
Oloni ajombolola majwi a muka-kukwisa.
13 Mulwa endeka ngwendi: “Hanja hali ndumba!
Anjitsiila hakati ka nganda!”
14 Tunwa twa banakazi ba kulumbuka* tunapu ngwe bwina bwa kuloba.
Uje yanatenukila Yehova awilamo.
15 Bulema bunakakateya mu mbunge ya mwanike,
Oloni cibanzi ca kumunangula cibutundisamo.
16 Uje alyapula tuhutu mangana abwezelele ku bufuko bwendi
Na uje ana baka-kufuka bwana,
Bapwa tuhutu.
17 Jendeka litwi lyobe na kutolilila ku majwi a baka-mana
Mangana wake mbunge ku byuma binjikulongesa,
18 Mwafwa kwakubwa kubinyunga mu mbunge yobe
Mangana utwaleleleho kubyendeka simbu yoshe.
19 Njikwana mangana lelo
Mangana ukulahele Yehova.
20 Kuma kunjakusonekelele laja
Majwi a kukunangula na kukwana mangana,
21 Mangana njikulongese majwi a busunga na kulongwa,
Mangana wase kwilwisa muzimbu wa kusungama kuli uje nakutumu ndi?
22 Keti wibile kahutu mwafwa bika bene napu kahutu,
Co keti ulyatelele munu wa kwisi ku cikolo ca nganda,
23 Mwafwa Yehova abemanena,
Co anyongesa baje babalyapula.
24 Keti ulikwatasane na muka-matoto
Nambe kulikwatasana na muka-kutenuka,
25 Mangana keti ulilongese bingila byendi
Na kutsa mu muheto.
26 Keti ukale hakati ka baje balikumiiya,
Baje bakulahesa kufwetela bakwabo bikoloti byabo.
27 Nga kuwesi nebi bya kufweta,
Bakukunyeka mwela wobe uukalala.
28 Keti ushwenese cimweso ca nginga ca kusañulu
Cibakele bakukulwila bobe.
29 Kuma unamono munu uje akapanga bipangi byendi mu butongwe ndi?
Akemana kulutwe lwa bimyene,
Kakemana kulutwe lwa banu kuti.
23 Muutumama mangana ulye na mwene,
Talesesa mwamubwa bili halutwe lwobe.
2 Libandeke*
Nga uli manene na cashu ca kulya.
3 Keti ushungwiye byakulya byendi byabibwa
Mwafwa bipwa muheto kuli yobe.
4 Keti ulitsiye kutonda-tonda bufuko.
Hwimako, co mwesa kuzibisisa.*
5 Nga utalaho, ukakasumuke bwahiho,
Mwafwa busoka mambaba ngwe ngonga na kupulwila mu bukambwila.
6 Keti ulye byakulya bya munu wa litsita,
Keti ushungwiye byakulya byendi byabibwa,
7 Mwafwa ali na kulinga ngwe ali na kutanda biuli na kulya.
Akuleka ngwendi, “Lya na kunwa,” oloni ku mbunge yendi kucamubwasele.*
8 Ushanja byakulya biunali,
Co unalisini ngoco kukandelela.
9 Keti usimutwiye na cilema
Mwafwa ombwanesa majwi obe a mana.
10 Keti ushwenese cimweso ca nginga ca kusañulu
Nambe kukobela ku lihya lya baje kubesi na baishabo.
11 Mwafwa muka-kubamena* ali na nzili,
Abamena, co akulwisa.
12 Akako mbunge mubakunangula
Na kujendekela litwi lyobe ku majwi a mangana.
13 Keti ulikele kunangula mwana.
Nga umutatula na cibanzi, katsi.
14 Unapande kumutatula na cibanzi,
Mangana umwobole ku Cihilo.*
15 Munange, nga mbunge yobe ikala na mana,
Co mbunge yange ibwahelela.
16 Njibwahelela manene mu mbunge
Nga kanwa kobe kendeka byuma bya kusungama.
17 Mbunge yobe keti izibile cipululu baka-bubi,
Oloni izibile Yehova lyoba simbu yoshe,
18 Nga ulinga ngoco, byuma bikakwendela mwamubwa kulutwe,
Co lilabelelo lyobe kulihu.
19 Munange, tolilila mangana ukale na mana,
Co twamenena mbunge yobe mu ngila ya kusungama.
20 Keti ukale hamo na baka-kunwa manene binyu
Nambe baje batsa ha kulya situ,
21 Mwafwa citakwa na uje watsa ha kulya, bapwa tuhutu,
Co kunenguka kulingisa munu azale bisanyu.
22 Tolilila kuli isho uje wakukitile,
Co keti wombwanese noko mwafwa bika bene nakulubala.
24 Ishe ya munu wa kusungama cili bene abwahelela,
Woshe akita mwana wa mana abwahelela.
25 Isho na noko babwahelela,
Co noko uje wakukitile abwahelela.
26 Munange, aka mbunge ku byuma binjikuleka,
Co mesho obe azibe kubwaha muwatala bingila byange.
27 Mwafwa lihule wapwa ngwe bwina bwa kuloba,
Co munakazi wa bilinga byabibi* wapwa ngwe lisima lyalindondo.
28 Abandelela ngwe mwizi,
Abwezelela ku banalume ba kujeneka kulongwa.
29 Iya ali na lubinda? Iya ali na bishoti?
Iya ali na bicokota? Iya ali na kuyayabala?
Iya ali na bimbandu bya kulishakela? Iya ali na mesho a kubenga?*
30 Baje banwa binyu simbu yailaha,
Baje batonda-tonda* binyu bya kushingasana.
31 Keti utale binyu mubibenga,
Mubilengenya mu nganja na kusikumuka bwino ha milibu,
32 Mwafwa ku mamaneselelo bishuma ngwe linyoka,
Bili na bushungu ngwe limbwambwa.*
33 Mesho obe amona byuma mu ngila yeka,
Co mbunge yobe ikulingisa wendeke byuma byabibi.
34 Co ufwa ngwe munu uje nalala hakati ka kalunga-ndonga,
Ngwe uje nalala ku mutwe wa citi cibakakutiiya nanga ikendesa bwato.
35 Wendeka ngwobe: “Bananjipupile, oloni kunjazibileko.*
Bananjihumwine, oloni kunjazibukile.
Njinduka simbu muka?
Njishaka kunwa nawa.”*
24 Keti uzibile cipululu baka-kulinga byuma byabibi,
Co keti ushungwiye kulikwatasana nabo
2 Mwafwa bimbunge byabo bikasinganyeka bya lwozi,
Co tunwa twabo tukendeka bya kulinga bakwabo mwamubi.
3 Mwafwa ya mana, njibo baitunga,*
Co mwafwa ya kunanguka bainyungilila.
4 Mwafwa ya mangana milili yayo baishulisa
Na miyati yoshe ya byuma bya seho byabibwa.
5 Munu wa mana wakala na nzili,
Co mwafwa ya mangana, munu abwezelela ku nzili yendi.
7 Cilema kasa kukala na mana,
Nabimo byahi byanasa kwendeka ku cikolo ca nganda.
8 Woshe atumba matumbe amabi
Bamusana ngwabo mutongwe wa matumbe amabi.
9 Matumbe a bulema* apwa bubi,
Co banu bakazibila bunyengwe muka-kushendumuna.
10 Nga uzeya ha litangwa lya bukalu,
Nzili yobe ipwa yaindondo.
11 Amena baje babali na kutwala ku kutsa,
Na kwobola baje bali na kutalyangela omwo baya na kubatsiya.
12 Nga wendeka ngwobe, “Kutwazibukile ei ñanda,”
Kuma Uje akelula bimbunge* kananguka ndi?
Eyo, Uje ali na kukumona azibuka,
Co elwisila munu na munu kwesekesa na bipangi byendi.
13 Munange, lya buki mwafwa bwapwa bwabubwa,
Ngenga ya buki itobala nga uilya.
14 Mu ngila imolika, zibuka ngwobe mana apwa amabwa kuli yobe.
Nga uwawana byuma bikakwendela mwamubwa kulutwe,
Co lilabelelo lyobe kulihu.
15 Keti ubande ku njibo ya munu wa kusungama na matumbe amabi,
Keti ubiise mwela wendi wakala.
16 Mwafwa munu wa kusungama asa kuwa bisimbu 7, co enduka lalo,
Oloni munu wamubi bukalu bumuwisa.
17 Nga citozi cobe awa, keti ubwahelele,
Co nga atanuka, keti wecelele mbunge yobe ibwahelele,
18 Keti ngoconi Yehova amona, co abihilila,
Co atundisa butenu bwendi hali ikeye.*
19 Keti ulubale* mwafwa ya baka-kulinga byuma byabibi.
Keti uzibile cipululu banu bababi,
20 Mwafwa woshe alinga byuma byabibi kesi na lilabelelo kulutwe.
Ndeya ya banu bababi baizima.
21 Munange, zibila Yehova lyoba na mwene.
Co keti ulikwatasane na baka-kutengulukila
22 Mwafwa bukalu bubezila mu kukasumuna.
Iya azibuka kunyonga cibanena* hali aba baka-kutengulukila?*
23 Awa majwi nawo anapu a baka-mana, a kwendeka ngwawo:
Kukala na kangu mu kusompa keti kwakubwa.
24 Woshe aleka munu wamubi ngwendi, “U wa kusungama,”
Banu bamusinga, co baka-mafuti bamupaya.
25 Oloni baje bamwendekela, byuma bibendela bwino.
Bibezikiso byabibwa bija hali bakebo.
26 Banu batsemba kanwa ka munu uje akumbulula mu busunga.*
28 Keti wane bukaleho bwa kulwisa mukweni nga kuwesi na bukaleho bwa kushula.
Keti upangese kanwa kobe mu kukwisa bakweni.
29 Keti wendeke ngwobe njimulinga ngwe mwananjilingi,
Njimwilwisila bubi bwananjilingi.”
30 Njinetile ku lihya lya mulwa,
Ku lihya lya binyu lya munu wa kujeneka mana.*
31 Njamwene munaziki shaku,
Mwoshe mwashulu tunjata,
Na cibumbe calyo ca mamanya casiuka.
32 Njamwene eci cuma na kucaka ku mbunge,
Njacimwene na kulilongesako eci cilongesa:*
33 Ulala kamandondo, ushulubala kamandondo,
Ubunga-bunga maboko mangana uhwime,
34 Co buhutu bukwizila ngwe lipwepwe*
Na bujene bukwizila ngwe munu uje nambata bitwa.
25 Ebi nabyo binapu binguli bya Solomoni bibasonekele* banu ba Hezekiya, mwene wa Juda:
2 Bumpau bwa Njambi bwapwa kunyunga lihungu,
Co bumpau bwa bimyene bwapwa kutondesesa ñanda.
3 Ngwe melu muwakala hakamwa, na lifuti-libu mulyaloba,
Na bimbunge bya bimyene wahi asa kubizibisisa.
4 Tundisa mazilo ku siuva,
Co ipwa ya kujela manene.
5 Tundisa munu wamubi ku mesho a mwene,
Co litanda lyendi likanyama mwafwa ya kusungama.
6 Keti ulyane kasingimiko yobe babenya ku mesho a mwene,
Co keti utumame hamo na banu ba bulemu,
7 Mwafwa cacibwa ikeye akuleke ngwendi, ‘Ija kuno,”
Kutubakana akuzibise shwamwa ku mesho a munu wa bulemu.
8 Keti uzambwile kutwala ñanda ku nkuta,
Mwafwa ulinga batyoni nga mukweni akupayesa?
9 Simutwiya na mukweni mangana mumanese ñanda yeni,
Oloni keti ujombolole bibanakuleke ku bushweke,
10 Mangana uje atolilila keti akupayese,
Co ñanda yaibi* iushandola kuwasa kuimika.
11 Lijwi libanendeka ha simbu inapande
Linapu ngwe maapo a goldi ali mu lilonga lya siuva.
12 Munu uje washaka kutolilila wamona muka-kunangula wa mana
Ngwe lisikiyo lya goldi na cuma ca goldi yaibwa.
13 Ngwe kutonola kwa mema a kukonda ha litangwa lya kuteja,
Mukemwo mwanafu na katumwa wa kulongwa kuli baje banamutumu,
Mwafwa ashubulwisa shukulu* yendi.
14 Munu uje alishasha ngwendi ana bwana, oloni kabwana
Napu ngwe mashelwa na lihunzi bije kubinene nyonzi.
15 Mbunge ya kubandamena ilingisa munu ahyane kapitau,
Co ndaka yaibotsi yasa kupokola citsiya.
16 Nga uwana buki, lya lika bwakupwamo,
Mwafwa nga ubulya manene wasa kubushanja.
17 Keti undundwangele ku njibo ya mukweni
Mangana keti akwenukwe na kukuzinda.
18 Munu uje ana bukaleho bwa makuli bwa kulwisa mukwabo
Napu ngwe mbweti ya kulwisa, na mukwale, na mukili wa kubambuka.
19 Kukulahela munu wa kujeneka kulongwa* mu simbu ya bukalu
Kunapu ngwe kukulahela liyo lya kucekengeya nambe lindi lya kunjalikita.
20 Uje embila myaso munu ali mu busiwa
Nalifu na munu uje ashulula cizalo nga kunatonola
Na munu uje etila vinega ha soda.
21 Nga citozi* cobe natsi njala mwane byakulya alye,
Nga natsi lihwila mwane mema anwe,
22 Mwafwa ulundika manungu a tuhya ha mutwe wendi,*
Co Yehova akwana cikandelela.
23 Lihunzi lya ku kunto* likanene nyonzi yakama
Na ndaka ya lufwe ikalubalesa cihanga ca munu.
24 Kwakubwa kukala ha ciluli
Kutubakana kukala mu njibo imolika na munakazi wa kanwa.*
25 Ngwe mema a kutonola muwakashubulwisila munu* uje najuka,
Mukemwo muunafu na muzimbu waubwa wa kutunda ku lifuti lya kulako.
26 Munu wa kusungama uje ataba munu wamubi amukokweye*
Napu ngwe kabwelubwelu kanashulu mandoba na lisima libanabiisa.
27 Keti kwakubwa kulya manene buki,
Co lalo keti kwakubwa munu kulitondela bumpau ikeye babenya.
28 Munu uje kasa kutula matoto endi
Napu ngwe nganda ije ili na cibumbe ca kupujuka.
26 Ngecilika mwa mema a kukonda omwo kuwapandele kunyoka ha simbu ya ntondwe na nyonzi ha simbu ya kuteja,
Na kasingimiko kukapandele cilema.
2 Kazila kesi kulitewela lika kwa kujeneka bimo, co kambyasa kesi kupulula lika kwa kujeneka bimo,
Na cisingo kucesi kulizila lika kwa kujeneka mulonga.*
3 Cibanzi cinapu ca kabalu, mukole unapu wa donki,*
Co mbweti inapu ya kupupisa ha myongo ya bilema.
4 Keti ukumbulule cilema kwesekesa na bulema bwendi
Mangana keti ulifwe nendi.*
5 Kumbulula cilema kwesekesa na bulema bwendi
Mangana keti alimone ngwendi ali na mana.
6 Munu uje asezela cilema cipangi napu ngwe munu uje abatula mendi endi
Na kulibulumuna ikeye babenya.
7 Nguli ya mu kanwa ka cilema,
Inapu ngwe mendi a kunjalikita a ciyanga.
8 Kwana cilema bumpau
Kunapu ngwe kukutiiya limanya ku cipapa.
9 Nguli ya mu kanwa ka cilema,
Inapu ngwe ciputa ca mingonga cili mu liboko lya citakwa.
10 Uje akumuna cilema nambe baje beta mu ngila
Napu ngwe muka-kwasha na buta bwa lusipa uje asha lika camwashela.*
11 Cilema elukila kulinga byuma bya bulema
Ngwe katali uje alya bishanjo byendi.
12 Kuma wamono munu uje walimona ngwendi ali na mana?
Cilema ali kulutwe kutubakana ikeye.
13 Mulwa endeka ngwendi: “Mu ngila muli muna ndumba,
Hakati ka nganda hali ndumba!”
14 Ngwe lipito mulikalihwingi ku cikolo,
Na mulwa akatenguluka-tenguluka ha mwela wendi.
15 Mulwa aka liboko lyendi mu lilonga lya byakulya,
Oloni aziba bulwa kulilwisa ku kanwa kendi.
16 Mulwa akalizibi ngwendi ali na mana
Kutubakana banu 7 baje bakumbulula cikumbululo ca mana.
17 Muka-kwita mu ngila uje alubala mwafwa ya* bicokota bije kubyamukundamene
Nalifu na munu uje nakwata ku matwi a katali.
18 Ngeci mwa munu wa kuzaluka uje asha mikili ya tuhya na mikili ya bulembe,
19 Mukemwo mwanafu munu uje akwisa mukwabo na kwendeka ngwendi: “Njinakele na kulinga lika sanda!”
20 Nga kukwesi bikuni tuhya tuzima,
Na bicokota bikahu nga kukwesi muka-kubiisa bakwabo mazina.
21 Ngwe manungu mubakawaka ha manungu aje ashaka kuzima, na bikuni mubakabishambeya,
Muka-bimata nendi akashambeya bicokota.
22 Majwi a muka-kubiisa bakwabo mazina anapu ngwe bungululu bwa byakulya bya kutobala,*
Bakabilehula, co bisikumuka mwimo.
23 Majwi a cizemo aje atunda mu mbunge yaibi
Anapu ngwe siuva ije ibyakula ha mbazubwila ya ndeho ya buma.
24 Uje wazinda bakwabo akashweke cizindo cendi na kanwa kendi,
Oloni mu mbunge yendi munashulu makuli,
25 Nameme endeka mwamubwa, keti umukulahele,
Mwafwa mu mbunge yendi muli byuma 7 bya bunyengwe,*
26 Nameme cizindo cendi cinalishweke mu makuli,
Bubi bwendi bujomboloka mu cikungulukilo.
27 Uje enda bwina, awilamo,
Co woshe asindumwina limanya kweka, limusindumukila na kumusilika.
28 Ndaka ya makuli yazinda baje bainabulumuna,
Co kanwa kaje kalikwisa kushangazala banu, kanyongesa.
27 Keti ulishashele bya imene
Mwafwa kuuzibuka bikalingiwa.
3 Limanya lilema, mushekesheke nawo ulema,
Oloni cifwayoyo canena cilema, cilema manene kubitubakana.
4 Butenu bwakala na bukenya, kulubala kukabiisa byuma ngwe libazi,
Oloni cipululu cibitubakana.
5 Kwendekela munu citona-mesho kwakubwa kutubakana cizemo ca mu mbunge.
6 Kabusamba wa kulongwa akutwa bimbandu,
Oloni citozi akutsemba lwalwingi.*
7 Munu uje nakuta, abyana* ngenga ya buki,
Oloni uje natsi njala, nameme bije bilula kuli ikeye bitobala.
8 Ngeci mwa kazila uje aseza* lishwa lyendi,
Mukemwo mwanafu na munu uje aseza njibo yendi.
9 Mazi na isense bilingisa mbunge ibwahelele,
Mukemwo mwanafu na kabusamba uje akunangula mu busunga.
10 Keti uyengule kabusamba kobe nambe kabusamba ka isho,
Co keti ukobele mu njibo ya kabushoko kobe ha litangwa liuli mu bukalu.
Munu iwatunga nendi wa seho kutubakana kabushoko kobe uje ali kulako.
11 Munange kala na mana na kuzibisa mbunge yange kubwaha,
Mangana njase kukumbulula uje anjishendumuna.
12 Munu wa kunyanyama amona bushonde bwija, co abanda,
Oloni munu wa kujeneka mana abusungama, co aliwana na bukalu.*
13 Nyeka munu cizalo cendi nga nalikumiiye kufweta cikoloti ca munu uje kazibuka.
Kwatelamo cuma cimo nga nalikumiiye kufwetela munakazi wa bilinga byabibi.*
14 Nga munu amenekela kubezikisa mukwabo na lijwi lya kutaluka,
Mukwabo aliziba ngwe ali na kumusinga.
15 Munakazi wa kanwa* napu ngwe ciluli ca kunyokwa manene.
16 Woshe asa kumwolwesa, asa kwolwesa na lihunzi
Na kukumateya mazi* mu liboko lyendi lya cilyo.
18 Uje anyunga mwamubwa muti wa mukuyu alya bushuka bwawo,
Co na uje anyunga shukulu yendi bamusingimika.
19 Ngwe munu mwanasa kumwena cihanga cendi mu mema,
Na mbunge ya munu imwesa muyafwa mbunge ya mukwabo.
20 Cihilo na mwela wa kubolela* kubyesi kukuta,
Na mesho a munu kuwesi kukuta.
21 Siuva na goldi bakabiyengununa mu lutengo mangana babijelese,
Na munu bakamweseka na majwi abamushangazala nawo bakwabo.
22 Cilema nameme umutwe na mwisi
Ngwe binona bibanatu mu cini,
Bulema bwendi kubumutundu.
23 Unapande kuzibuka mwamubwa mubusholokela butanga bwobe.
Nyunga mwamubwa* bimanga bobe,
24 Mwafwa bufuko kubwesi kukalako myaka yoshe,
Na cilongo kucesi kukalako ku bisemwa byoshe.
25 Mwila wa kutonola uhwa, mwila weka usoka,
Co bimena bya ha malundu babikungulula mangana bimuna balye.
26 Bana ba bimanga ba nkomba bakuwanesa bizalo,
Co bimembe ba bizamba bakuwanesa lihya.
27 Co ukala na mabele a bimembe amangi a kulikwasa nawo,
Na kulelesa bakunjibo yobe na kulisa bangamba bobe ba banakazi.
28 Banu bababi bakatewe nameme wahi abasheka,
Oloni banu ba kusungama bapwa ba kusimpa ngwe ndumba.*
2 Nga banu mu lifuti bapokola mashiko, co bengisa baka-kuyula kushwa kumo,
Oloni mwafwa ya bukwasi bwa munu wa kunanguka, wa mangana, muka-kuyula ayula simbu yailaha.
3 Kahutu uje alyapula munu wa kwisi
Napu ngwe nyonzi ije yungumuna byakulya byoshe.
4 Baje babyana lishiko bashangazala banu bababi,
Oloni baje banyunga lishiko balubalela banu bababi.
5 Baka-kulinga byuma byabibi kubasa kuzibisisa kwakula mwamubwa,
Oloni baje batonda Yehova basa kuzibisisa byuma byoshe.
6 Kahutu uje enda mu bingila bya kulongwa
Ali kulutwe kutubakana munu wa kufuka uje ali na bingila byabibi.
7 Mwana wa kuzibisisa anyunga lishiko,
Oloni kabusamba wa baje batsa ha kulya ashaula ishe.
8 Uje ali na kutumisa bufuko bwendi mu kutambula bimbongo bya helu na profiti ya kutubakanesa,
Ali na kubukungulwila uje azibila ngozi kahutu.
9 Uje abyana kutolilila ku lishiko,
Na lilombelo lyendi bene linapu lya bunyengwe.
10 Uje ongumwina munu wa kusungama mu ngila yaibi awila mu bwina bwendi babenya,
Oloni uje kesi na ha hakumupayela aswana byuma byabibwa.
11 Munu wa kufuka alimona ngwendi muka-mana,
Oloni kahutu wa kunanguka amwilula.
12 Nga banu ba kusungama bahyana, kukala bumpau bwakama,
Oloni banu bababi nga bakala na moko, banu balishweka.
13 Uje ashweka milonga yendi byuma kubimwendela bwino,
Oloni uje ayendeka na kuiseza bamutetela.
14 Nabwahelela munu uje alinyunga* simbu yoshe,
Oloni uje akaluwisa mbunge yendi awila mu bukalu.
15 Muka-kuyula wamubi uje ayula banu baje kubesi nou wa kubamena,
Napu ngwe ndumba uje onena, na mbeya uje nalubala.
16 Ntwama wa kujeneka kunanguka apangesa mwamubi nzili yendi,
Oloni uje azinda profiti ya linyanyamena abwezelela ku kuyoya kwendi.
17 Uje ali na citele ca kuliziba mulonga wa kwitila maninga a munu, atwalelelaho kutewa kweta noho hakakobelela mu cihilo.*
Co keti kukale umo amukwasa.
18 Uje enda kwa kujeneka mulonga oboka,
Oloni uje ali na bingila bya kupengapenga awa mu kukasumuna.
19 Uje alima lihya lyendi akala na byakulya byabingi,
Oloni uje akabangeya byuma bya kujeneka seho akala mu buhutu.
20 Munu wa kulongwa awana bibezikiso byabingi,
Oloni uje azambwila kufuka kajena mulonga.
21 Keti kwakubwa kukala na kangu,
Oloni munu asa kulinga byuma byabibi mu kushaka lika kuwana mbazubwila ya likende.
22 Muka-cipululu* washaka manene bufuko,
Oloni kazibuka ngwendi buhutu bumukobelela.
23 Uje endekela munu bamushaka mu kwita kwa simbu
Kutubakana uje alikwisa kushangazala bakwabo na ndaka yendi.
24 Uje ebila ishe na ina na kwendeka ngwendi, “Na bukalu buliho bene bwahi,”
Napu kabusamba ka muka-kubiisa byuma.
25 Munu wa nuna* angununa banu,
Oloni uje akulahela Yehova byuma bimwendela bwino.
26 Woshe akulahela mbunge yendi napu cilema,
Oloni uje enda mu ngila ya mana akala mwamubwa.
27 Woshe ana tuhutu, nacimo cajeneka cahi,
Oloni uje alalameka mangana keti amone buhutu bwabo, atambula bisingo byabingi.
28 Banu bababi nga bakala na moko banu balishweka,
Oloni nga banatsi banu ba kusungama balibwezelela.
29 Uje atwalelelaho kutindibala* munima ya kumwendekela bisimbu byabingi
Apokoka mu kukasumuna, co kakanguka.
2 Nga baka-kusungama batuma, banu babwahelela,
Oloni nga munu wamubi ayula, banu bateta.
3 Uje wazema mana alingisa ishe abwahelele,
Oloni uje atwalelelaho kulikwatasana na mahule ashandola bufuko bwendi.
4 Nga mwene akula mwamubwa akanyamesa lifuti lyendi,
Oloni uje atonda mazika-kanwa anyongesa lifuti lyendi.
5 Uje alikwisa kushangazala mukwabo
Atela mendi a mukwabo bwanda.
6 Munu wamubi atsa mu muheto mwafwa ya kupokola mashiko,
Oloni munu wa kusungama atambeka mu kubwahelela na kulisamba.
7 Munu wa kusungama aka mbunge ku ñanda ya kahutu,
Oloni munu wamubi na mbunge yendi yahiko.
8 Banu ba kulijundula banena mpindangano mu mbongi,
Oloni baje bali na mana bolwesa butenu.
9 Nga munu wa mana alinga bimata na cilema,
Balicokota na kulishendumuna, oloni kubalizibasana.
11 Cilema atufula byoshe bili ku mbunge yendi,
Oloni munu wa mana akwata mbunge.
12 Nga muka-kuyula aka mbunge ku makuli,
Bangamba bendi boshe bapwa bababi.
13 Kahutu na uje alyatelela bakwabo banalifwila aha:*
Boshe Yehova ali na kubana ceke.*
14 Nga mwene asompa mwamubwa kahutu,
Litanda lyendi litwalelelaho kukanyama.
15 Cibanzi* na kwendekela, byana mana,
Oloni mwana wa kwecelela azibisa ina shwamwa.
16 Banu bababi mubalibwezelela na kupokola mashiko kulibwezelela,
Oloni banu ba kusungama bamona banu bababi mubandumuka.
17 Nangula munobe, co akulingisa uhwime
Na kukuzibisa manene kubwaha.
18 Kwa kujeneka kutwamenena kwa Njambi* banu balilingila byuma mwoshe mubashakela,
Oloni banabwahelela baje banyunga lishiko.
19 Ngamba kataba kumwolola na majwi,
Mwafwa nameme azibisisa, kononoka.
20 Kuma wamono munu uje akalusuka kwendeka ndi?
Cilema ali kulutwe kutubakana ikeye.
21 Nga ngamba bamulela ngwe liyaki kushwa ku bwanike bwendi,
Co mu kwita kwa simbu kapu muka-kukandelela.
22 Munu uje akalubala bwasi akanene bicokota.
Woshe uje wapwa muka-matoto akalingi milonga yaingi.
23 Kulyalesa kwa munu kumukehesa,
Oloni woshe alikehesa awana bumpau.
24 Kabusamba ka mwizi walizinda ikeye babenya.*
Banasa kumusana ngwabo akane bukaleho, oloni byahi ambulula.
26 Banu babangi bashaka kusimutwiya na muka-kuyula,*
Oloni Yehova ikeye akula munu mwamubwa.
27 Uje akula mu kuhengesa azibisa munu wa kusungama bunyengwe,
Oloni uje ali mu ngila ya kusungama azibisa munu wamubi bunyengwe.
30 Ou ukewo muzimbu wa seho wa Aga, muna Jake walekele Ithiele na Ukau.
2 Njili kunzimba manene kutubakana munu woshe,
Co keti nji munu wa kuzibisisa ngwe mwanapande kufwila munu.
3 Kunjalilongesele kukala na mana,
Co kunjesi na mangana a Uje Wakujela Manene.
4 Iya wayaho laja mwilu na kwija nawa hano hasi?
Iya wakungulwilaho laja lihunzi mu maboko endi?
Iya wabungilaho laja mema ha cizalo cendi?
Iya nazameka binginga byoshe bya lifuti-libu?
Ikeye iya, co munendi iya nga uzibuka?
5 Majwi a Njambi oshe apwa a kujela.
Ikeye ntelo ya baje batewela kuli ikeye.
6 Keti ubwezelele ku majwi endi
Kutewa akwendekela,
Co upwa muka-makuli.
7 Njilomba byuma bibali kuli yobe.
Keti unjuminebyo simbu kanda njitse.
8 Njikwase mangana keti njikwise na kwendeka makuli.
Keti unjipwise kahutu nambe kunjana bufuko.
Njane lika mutamba wange wa byakulya,
9 Mangana keti njikale na byuma byabingi manene na kukubyana na kwendeka ngwange: “Yehova iyajo?”
Nambe kupwa kahutu, na kwiba, na kushawisa lizina lya Njambi yange.
10 Keti ubiise ngamba lizina kuli shukulu yendi,
Kutewa akusinga, co bakuwana na mulonga.
11 Kuli cisemwa ca banu baje bakasingi baishabo
Na kujeneka kubezikisa bainabo.
12 Kuli cisemwa ca banu baje balimona kupwa ba kujela,
Oloni kubalijelesele ku mazilo* abo.
13 Kuli cisemwa ca banu baje mesho abo apwa a kulyalesa manene,
Co lalo mesho abo akamono bakwabo ngwe bilinge byangoco!
14 Kuli cisemwa ca banu baje mayo abo apwa mikwale,
Co mabundi abo apwa bimoko bya kutsiisa.
Balya banu ba kwisi ba ha lifuti-libu
Na tuhutu mukati ka banu.
15 Mashunju bali na bana ba banakazi babali, baje bali na kutambeka ngwabo, “Twaneni! Twaneni!”
Kuli byuma bitatu bije kubyesi kukuta,
Byuma biwana bije kubyesi kwendeka ngwabyo, “Kunahu!”
16 Ebi byuma binapu Cihilo,* na munakazi uje wapwa mumba,
Na lifuti lya kujeneka mema,
Na tuhya tuje kutwesi kwendeka ngwatwo, “Kunahu!”
17 Lisho lya munu uje ashendumuna ishe na kusembulula kwononoka ina,
Makololo ba mu cinema balicakubula,
Co bana ba bingonga balilya.
18 Kuli byuma bitatu bije kunjasa kuzibisisa*
Byuma biwana bije kunjesi na kuzibisisa:
19 Ngila ya ngonga mwilu,
Ngila ya linyoka ha limanya,
Ngila ya bwato mu kalunga-ndonga,
Na ngila ya munalume nga ali na mumbanda.
20 Ei ikeyo ngila ya munakazi uje akalingi bukoi:
Alya, co alisikumuna ku kanwa,
Kutundaho endeka ngwendi, “Nabimo byahi binjinabiisa.”
21 Kuli byuma bitatu bije bikalingisa lifuti-libu lijaje
Byuma biwana bije kubasa kukolesela banu:
22 Nga ndungo ayula ngwe mwene,
Nga cilema ali na byakulya byabingi,
23 Nga munakazi ibazinda ashomboka,
Nga ngamba wa munakazi ainga shukulu yendi wa munakazi.
24 Ha lifuti-libu hali byuma biwana bije byapwa byabindondo manene,
Oloni babitangele na mana:*
25 Mashatoka kubakele manene na nzili,
Oloni bakatulika byakulya byabo ha ntondwe.
26 Mashea kubakele manene na nzili,
Oloni bakatungu binjibo byabo mu mamanya.
27 Bimbimba kubakele na mwene,
Oloni bakende mwamubwa mu binjame.
28 Musanga akalamata ha cibumbe na mendi endi,
Co akakobela na mu lipela lya mwene.
29 Kuli byuma bitatu bije bikazibisa kubwaha mubikende mu kulineta,
Byuma biwana bije bikazibisa kubwaha mubikende:
30 Ndumba uje wapwa cikashama wa nzili manene,
Uje kesi kutewa cuma coshe-coshe,
31 Katali wa lumbisi, membe wa cizamba,
Na mwene uje enda na maswalale bendi.
32 Nga unalijundula yobe babenya mu bulema bwobe
Nambe nga unayongola kulinga ngoco,
Kwata ku kanwa kobe.
33 Ngwe kushinga mabele mukukanene barta
Na kusindakana ha lijulu mukukanene maninga,
Kukatula butenu nakwo kunena bicokota.
31 Majwi a mwene Lemwele, muzimbu wa seho wamulekele ina mangana amulongese:
2 Bika binjinapande kukuleka, Obe munange,
Obe munange wa mwimo lyange,
Munange wa bikumiiyo byange?
3 Keti ubiisile nzili yobe ku banakazi,
Nambe kukaba bingila bije binyongesa bimyene.
4 Obe Lemwele, bimyene kubapandele kulinga ngoco,
Bimyene kubapandele kunwa binyu
Nambe baka-kuyula kwendeka ngwabo, “Byakunwa byetu bili kuli?”
5 Mangana keti banwe na kwibala lishiko
Na kwakwila banu ba kwisi mu kuhenga.
6 Ana bwala baje banyonga,
Co ana binyu baje bali manene na bishoti.
7 Banwe mangana bebale buhutu bwabo,
Banwe mangana keti banuke bukalu bwabo.
8 Endekelako baje kubasa kwendeka,
Imanena lisesa lya baje boshe bali na kunyonga.
9 Endeka na kusompa mu kusungama,
Imanena lisesa lya banu ba kwisi na tuhutu.
א [Alefu]
10 Iya asa kuwana munakazi wa ndika-ndika?
Wa seho kutubakana makolale.*
ב [Bethi]
11 Munalume wendi namukulahela na mbunge yendi yoshe,
Co kukwesi cuma ca seho cajeneka.
ג [Gimeu]
12 Mu matangwa a kuyoya kwendi kwoshe,
Alingila munalume wendi byabibwa, keti byabibi.
ד [Dalethi]
13 Akawana bwanda na nanga ya lineni,
Washaka kupanga na maboko endi.
ה [He]
14 Napu ngwe mato a muka-mingoso,
Anena* byakulya bya kulako.
ו [Wau]
15 Enduka muje bwi,
Ana bakunjibo yendi byakulya
Na kwana bangamba bendi ba banakazi mitamba yabo.
ז [Zayini]
16 Elula lihya na kulilanda.
Akuna lihya lya miti ya binyu na bipangi bya maboko endi.*
ח [Hethi]
17 Alibwahesela kupanga na nzili.
Akanyamesa maboko endi.
ט [Tethi]
18 Akamono ngwendi mingoso yendi imunenela profiti.
Ndeya yendi kuyesi kuzima butsiki.
י [Yodi]
19 Maboko endi anakwata citi ca mukamango wa bwanda,
Co minye yendi ili na kuzenga bwanda na limbambale.*
כ [Kafu]
20 Olwela munu wa kwisi liboko lyendi,
Na kujangumwina munu wa kwisi maboko endi.
ל [Lamedi]
21 Kashoto mbunge bakunjibo yendi ngwendi batsa lisika,
Mwafwa bakunjibo yendi boshe banazala bizalo bya lisika.
מ [Memu]
22 Akalitongela binanga bya kujala ha mwela.
Bizalo byendi byapwa bya lineni na bwanda bwa pepo.
נ [Nuni]
23 Munalume wendi bamuzibuka manene ku bikolo bya nganda,
Kuje kwakatumama na bakulunu ba mu lifuti.
ס [Sameki]
24 Akatongo bizalo* bya lineni na kubilandesa,
Co akalandesa miba ku baka-mingoso.
ע [Ayini]
25 Nazala nzili na bulemu,
Co natala kulutwe mu kusimpa.
פ [Pe]
צ [Sade]
27 Akaka mbunge ku bipangi byoshe bya bakunjibo yendi,
Co kesi kulya byakulya bya bulwa.
ק [Kofu]
28 Bana bendi bemana na kumwendeka ngwabo wa kubwahelela.
Munalume wendi emana na kumushangazala.
ר [Reshi]
29 Kuli banakazi babangi ba ndika-ndika,
Oloni yobe boshe unabatubakana.
ש [Shini]
30 Sholwesi yaibwa ikakwisa, co bubwa bwapwa bwa simbu yaindondo,*
Oloni munakazi uje azibila Yehova lyoba bamushangazala.
ת [Tau]
31 Mwaneni cikandelela mwafwa ya byuma byakalingi,*
Co bipangi byendi bimushangazale ku bikolo bya nganda.
Lijwi na lijwi “azibuke.”
Nambe “muka-kwakula mu kusungama.”
Nambe “kulinga mwamubwa byuma.”
Nambe “kwa mana.”
Nambe “lishiko.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “Ta netu ñela.”
Nambe “Tukalipangela ngonga imo (cikwama).”
Nambe “Tengulukeni munjimyendekela.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Lijwi na lijwi “wa mungenzi.” Hamo kulumbununa uje natundu kuli Njambi mwafwa ya bilinga byabibi.
Lijwi na lijwi “wa ku lifuti lyeka.” Hamo kulumbununa uje natundu kuli Njambi mwafwa ya bilinga byabibi.
Nambe “munalume wendi.”
Nambe “baje batwalelelaho kupwa ba kulongwa.”
Nambe “lishiko.”
Nambe “busunga.”
Lijwi na lijwi “usindamene.”
Lijwi na lijwi “likolo.”
Nambe “bwabubwa manene.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Cisholoka ngwe binapu bifwa bya Njambi bibanendeka mu mavesi ali hanima.
Nambe “kuyoya.”
Nambe “kulimbumbula ku cuma coshe-coshe.”
Nambe “lishiko.”
Lijwi na lijwi “Jendekela litwi lyobe.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “yungumwina mesho obe.”
Nambe hamo “Talesesa bwino.”
Lijwi na lijwi “wa mungenzi.” Taleni Pro 2:16.
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “nzili yobe.”
Nambe “akupendese.”
Lijwi na lijwi “wa mungenzi.” Taleni Pro 2:16.
Lijwi na lijwi “wa ku lifuti lyeka.” Taleni Pro 2:16.
Nambe “mwizi.”
Nambe “lishiko.”
Nambe “bikulongesa.”
Lijwi na lijwi “wa ku lifuti lyeka.” Taleni Pro 2:16.
Nambe “mwonyo.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “ndando ya kupatula.”
Nambe “lishiko.”
Lijwi na lijwi “wa mungenzi.” Taleni Pro 2:16.
Lijwi na lijwi “wa ku lifuti lyeka.”Taleni Pro 2:16.
Nambe “amabotsi.”
Nambe “ba kujeneka mana.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “bizalo bya.”
Nambe “malyenge.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Lijwi na lijwi “ku bana ba banu.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Lijwi na lijwi “Mwakanyamesele.”
Nambe “Mwashikile.”
Nambe “mwafwa ya banu.”
Nambe “azwamena.”
Nambe “abulumuna mwonyo wendi.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “Kwanuka.”
Lijwi na lijwi “mashiko.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “Byuma bya seho.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe hamo “ali mu ngila iya ku kuyoya.”
Nambe “lingwabo.”
Nambe “kashuka.”
Nambe “busiwa; bukalu.”
Nambe “amwana cipangi.”
Nambe “Byuma bya seho.”
Nambe “munu uje kazibila Njambi lyoba.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “ombwanesa.”
Lijwi na lijwi “akafwiki ñanda.”
Nambe “kwa mana.”
Nambe “azinda.”
Nambe “Munu uje wakala na cizemo cije kucesi kutenguluka.”
Nambe “shwamwa.”
Nambe “ashawisa bakunjibo yendi.”
Lijwi na lijwi “aswana lihunzi.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “kesi kusinganyeka mwamubwa.”
Lijwi na lijwi “uje abandamena kwitila maninga.”
Lijwi na lijwi “likende.”
Nambe “mwonyo wa cimuna cendi.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “ha litangwa lije bene.”
Lijwi na lijwi “afwika.”
Lijwi na lijwi “baka-kunangula banu bya.”
Nambe “bimwombwesa.”
Nambe “mubamwolola.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “baje bakaliyongola.”
Lijwi na lijwi “bwa munu bwanakungulula na liboko.”
Nambe “lijwi.”
Nambe “Lishiko.”
Nambe “kumwendekela.”
Nambe “banasa kumulinga mwamubi.”
Nambe “cinangulo; kashitiko.”
Nambe hamo “amunangula bwasi-bwasi.”
Nambe “kupengapenga.”
Nambe hamo “akwisa bakwabo mwafwa ya bulema bwendi.”
Nambe “Bilema kubashakele kutenguluka.”
Nambe “wa kujeneka mana.“
Nambe “cilema akalusuka.“
Nambe “uje wakala na cashu ca kusinganyeka.”
Nambe “wa kujeneka mana.“
Nambe “bukangule.”
Nambe “Cikumbululo cacibotsi.”
Nambe “aje azibisa kubabala ku mbunge.”
Nambe “ije ikangwisa.”
Nambe “kumwendekela.”
Nambe “byateja.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “mu Abadoni.”
Nambe “amunangula.”
Nambe “tukabangeya.”
Nambe “mbunge yaibwa.”
Nambe “bitanga.”
Nambe “cipatanga.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “kubasimutwiya ku bushweke.”
Lijwi na lijwi “akabwahelela na cikumbululo ca mu kanwa kendi.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “ashawisa bakunjibo yendi.”
Nambe “ikasinganyekesesa mwamubwa mwakukumbulwila; ikasinganyeka simbu kanda endeke.”
Lijwi na lijwi “Mesho a kubyakula.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “kuyoya.”
Lijwi na lijwi “awana mbunge.”
Nambe “ca kusungama.”
Lijwi na lijwi “bya kujela.”
Lijwi na lijwi “Sindumwina bipangi byobe byoshe kuli Yehova.”
Nambe “abujenjuka.”
Nambe “kuyoya.”
Lijwi na lijwi “awana bubwa.”
Nambe “endeka mwamubwa.”
Lijwi na lijwi “mulibu wendi.”
Nambe “Muka-kutumba matumbe amabi.”
Nambe “bumpau.”
Lijwi na lijwi “muli milambu.”
Nambe “byabibwa.”
Nambe “munu wa bulemu.”
Nambe “limanya lije lilingisa babenyalyo bamuzibile ngozi.”
Lijwi na lijwi “afwika.”
Nambe “lishali.”
Nambe “mbunge.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Nambe “ikangwisa.”
Nambe “yumisa bitsiya.”
Lijwi na lijwi “akayebangela.”
Nambe “mulonga.”
Nambe “Azinda.”
Kulumbununa ha kuloba manene.
Nambe “kuyoya.”
Lijwi na lijwi “Co kanwa kendi kanapu muheto wa mwonyo wendi.”
Nambe “ngwe byuma bibalehula na mutupu.”
Nambe “nga nombwa manene.”
Nambe “na kumwilula.”
Lijwi na lijwi “Na kukandunwina.”
Nambe “Mwonyo.”
Lijwi na lijwi “uje azambula na mendi endi.”
Nambe “muka-kwana.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Lijwi na lijwi “awana bubwa.”
Nambe “muna ndumba wa kukola.”
Nambe “wa kuyayabala.”
Nambe “mwonyo.”
Nambe ”kuyoya.”
Nambe “akamwana cikandelela.”
Nambe “lilabelelo.”
Nambe “Kuzibisa lyoba.”
Nambe “muna ndumba wa kukola.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe hamo “aya na kutonda-tonda ha simbu ya kuteja, oloni nabimo byahi byawana.”
Nambe “Biyongola.”
Nambe “Mamanya abali a bulemu bwa kuliseza na bibela bibali bya bulemu bwa kuliseza.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “wa ku lifuti lyeka.”
Nambe “balinangula.”
Nambe “akanyama.”
Nambe “kwa mana.”
Nambe “uje akakokweya na kanwa kendi.”
Nambe “Mamanya abali a bulemu bwa kuliseza.”
Nambe “asa kuzibuka bati ngila yaya?”
Nambe “bijelesa.”
Nambe “biyongola.”
Nambe hamo “muheto wa baje bashakezeka kutsa.”
Nambe “wa kuyayabala.”
Nambe “Mwonyo wa munu wamubi.”
Nambe “azibuka byakulinga.”
Nambe “senga.”
Nambe “wa kuyayabala.”
Lijwi na lijwi “alehula.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe “asa kuhyana.”
Nambe “Anyungilila mwonyo wendi.”
Nambe “na bilinga bya shwamwa.”
Lijwi na lijwi “endeka myaka yoshe.”
Nambe “lutsimo lwalubwa.”
Lijwi na lijwi “Kukushaka.”
Lijwi na lijwi “baliwanena.”
Nambe “awana kashitiko.”
Nambe “mwonyo.”
Nambe “mwanike.”
Nambe “Kulisompesa.”
Lijwi na lijwi “ba bangenzi.” Taleni Pro 2:16.
Lijwi na lijwi “Aka moko ha milibu yobe.”
Nambe hamo “co keti ujendamene ha kuzibisisa kwobe.”
Lijwi na lijwi “oloni mbunge yendi kuyesi nobe.”
Lijwi na lijwi “muka-kubapatula.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “Tonda.”
Lijwi na lijwi “wa ku lifuti lyeka.” Taleni Pro 2:16.
Nambe “a kulema.”
Nambe “balikungulwila hamo mangana bamakele.”
Nambe “linyoka.”
Nambe “kunjazibile kubabala.”
Nambe “Njibitonda nawa.”
Nambe “bakunjibo ya munu babatunga.”
Nambe “kwa mana.”
Nambe “byuma bibwaha; kukala kwoboka.”
Nambe “cilema.”
Nambe “biyongola.”
Kulumbununa citozi.
Nambe “umwese butenu bwobe.”
Kulumbununa Yehova na mwene.
Nambe “baje bashaka ngwabo byuma bitenguluke.”
Nambe hamo “Kukumbulula mu kubatula kunapu ngwe kutsemba munu.”
Nambe “bakunjibo.”
Lijwi na lijwi “mbunge.”
Lijwi na lijwi “na kwambatako eci cinangulo.”
Nambe “mwizi.”
Nambe “bibasononwene na kukungulula.”
Nambe “lingwabo.”
Nambe “mwonyo wa shukulu.”
Nambe hamo “muka-kukwisa.”
Lijwi na lijwi “uje wakuzinda.”
Kulumbununa, kubotsiisa munu na kusangununa kuminina kwendi.
Nambe “ku north.”
Nambe “wa kuyayabala.”
Nambe “mwonyo.”
Lijwi na lijwi “uje atalyangela ku mesho a munu wamubi.”
Nambe hamo “Co cisingo cije kucapandele kucesi kulishulisilila.”
Nambe “cimulu.”
Nambe “Mangana keti upwise hamo nendi.”
Nambe “uje abulumuna banu boshe.”
Nambe “alikobelesa mu.”
Nambe “ngwe byuma bibalehula na mutupu.”
Nambe “Mwafwa mbunge yendi yoshe izibisa bunyengwe.”
Lijwi na lijwi “Munu weka.”
Lijwi na lijwi “Munu wa ku lifuti lyeka.”
Nambe hamo “mu kulikwisa; mu kulikakateya.”
Lijwi na lijwi “alyatangela.”
Nambe “atewa mu.”
Nambe “awana kashitiko.”
Nambe “wa ku lifuti lyeka.”
Nambe “wa kuyayabala.”
Nambe “oilo.”
Lijwi na lijwi “cihanga ca kabusamba kendi.”
Nambe “Sheo na Abadoni.”
Nambe “Aka mbunge; Shota mbunge.”
Nambe “muna ndumba.”
Nambe “wakala na lyoba.”
Nambe “bwina.”
Nambe “Muka-nuna.”
Nambe hamo “Mwonyo wa kulijundula.”
Lijwi na lijwi “Uje ominisa singo yendi.”
Nambe “wa kujeneka hakumupayela.”
Nambe “kuyoya.”
Nambe hamo “Munu wa kusungama washaka kunyungilila mwonyo wendi.”
Lijwi na lijwi “banaliwanena aha.”
Kulumbununa, Boshe akabana kuyoya.
Nambe “Kunangula; Kashitiko.”
Nambe “Kwa kujeneka bimona bya bupolofweto; kujombolola.”
Nambe “wazinda mwonyo wendi.”
Nambe “Kujaja banu.”
Nambe hamo “bashaka muka-kuyula abashake.” Lijwi na lijwi “bashaka cihanga ca muka-kuyula.”
Lijwi na lijwi “tuzi.”
Nambe “Sheo,” kulumbununa cihilo ca cifwisa ca banu boshe. Taleni Majwi Abanalumbununa.
Nambe “bya kukomokesa kuli yange.”
Nambe “Oloni byakala manene na mana.”
Taleni Majwi Abanalumbununa.
Kulumbununa munakazi.
Nambe “na byuma byanawana mu kufwitangana kwendi.” Lijwi na lijwi “na bushuka bwa maboko endi.”
Citi ca mukamango wa bwanda na limbambale byapwile biti bibakele na kupangesa mu kuzenga bwanda bwa kutongesa na bwanda bwa kupangesa bizalo.
Nambe “bizalo bya mukati.”
Nambe “Cilongesa ca cizemo; Lishiko lya cizemo cije kucesi kutenguluka.”
Nambe “bwapwa bwangoco.”
Lijwi na lijwi “Mwaneni mutamba wa bushuka bwa maboko endi.”