Kuma Kukala na Lilabelelo Kutukwasa Ndi?
DANIEL mwakele na myaka 10 te nalifwiti na mushongo wa kansa ha mwaka umo. Bandotolo, babusamba na babushoko bwendi boshe bazeyele, kubakele na lilabelelo. Oloni Daniel wakele na lilabelelo. Wakulahelele ngwendi mwakola, akapwa muka-kutondesesa mangana akawane bumbanda bwa kansa. Wakele na kubandamena kulimona na ndotolo uje wazibukile manene mwakusakela kansa yakele na kubinja. Oloni olyo litangwa mulyetele, uje ndotolo wonowele kukatuka mwafwa kukwakile bwino. Daniel wazeyele manene. Lwapwile lwa kulibanga kuzeya ngoco. Lilabelelo lyakele nalyo lyahwile. Mukwetile lika matangwa amandondo, Daniel watokele.
Muka-kusaka umo uje walilongesele seho ya kukala na lilabelelo nga munu ali na kubinja, ikeye wendekele byaliwanene nabyo Daniel. Hamo mwazibaho laja biñanda bya cifweci. Cakumwenako, kakulukazi uje ashaka kutsa nasa kutakama nga abandamenako cuma cimo ca seho ca kufwa ngwe kwija kwa munu umo yazema nambe cilika cimo. Oloni nga obyo byuma bineti, na simbu bene yahi, ngwabo uje munu natoko. Bika bikalingisa byuma bifwe ngoco? Kuma kukala na lilabelelo kwasa kukwasa munu ngwe mubakulahelela banu bamo ndi?
Baka-kutondesesa babangi bakendeka ngwabo kukala na lilabelelo na kusinganyeka ha byuma byabibwa kwasa kukwasa munu mu kuyoya kwendi na kumukwasa apwe wa kulikangula. Oloni bamo kubataba ngoco. Baka-kutondesesa bamo ngwabo ebi biñanda kubyesi na bukaleho bwa sayansi, bya kulisinganyekela lika. Bakendeka ngwabo bisinganyeka bya munu nambe mwalizibila, kubyasa kumukwasa alikangule.
Keti lelo banu banashangumuka kujeneka kumona seho ya lilabelelo. Myaka yaingi kunima, muka-kulilongesa umo wa Kagriki wa lizina lya Aristotle bamwihwile ngwabo alumbunune lilabelelo. Wakumbulwile ngwendi: “Kunapu kulota okuni munu atona.” Mu myaka ya ololo bene ei, munalume umo wa bupolitiki wa ku America wa lizina lya Benjamin Franklin wendekele ngwendi: “Woshe akulahelela bya lilabelelo akalitsila ngoco.”
Co busunga bulioni? Kuma lilabelelo linapu lika bisinganyeka byangoco bya kulisimpisilaho ndi? Indi lyapwa cuma ca seho cije cikwasa munu alikangule mwamubwa ku mubila na kupwa wa kubwahelela?