Kulibwahesela Byuma Byasa Kumilwisila Munima
“Njalyangwile ngwange njilikela kusipa mangana keti njake bukangule bwa kambututu ketu mu bushonde. Ngeci njakele cimweso mu njibo cije cendeka ngwaco ‘Kukwesi Kusipa.’ Oloni mukwetile lika ola imo, njazibile cipepa ca kulinga na ha mesho bwii, co njashwamekele mushanga.”—Yoshimitsu, wa ku Japan.
NGWE mutunazibila kuli Yoshimitsu, kuli byuma bimo byasa kutwilwisila munima nga tushaka kwecela kusipa. Co baka-kutondesesa banawana ngwabo 90 pesenti ya baje bakelukila kusipa munima ya kulyangwila ngwabo balikela, bakatwalelelaho na kalingo-lingo kabo ka kusipa. Ngeci mwasa kulikela kusipa nga mulibwahesela bimulinga omwo muliwana na byuma bije bimilwisila munima. Byuma muka byasa kumilwisila munima?
Cipepa: Kakangi baka-kusipa bakakala manene na cipepa ha matangwa atatu kutunda habasipila mushanga wamamaneselelo, co eci cipepa cikatepuluka munima ya byalumingo bibali. Munalume umo uje wakele na kusipa wendekele ngwe, ha simbu eyi “cipepa cikalingi kubundumuka lika, oloni kucesi kutwaleleho lika ngoco.” Nameme kuneti myaka yaingi mwasa kukala na cipepa mu kukasumuna. Nga muliwana nobu bukalu, co kwateni mbunge. Bandamene lika ha minutu ya kweta ku itanu, co cipepa cihwa.
Byuma bikwabo bibakaliwana nabyo baje bakalikele kusipa: Hakulibanga, bakanenguka manene, co kukabakaluwila kwaka mbunge ku byuma, co bamo bakanunu manene. Co lalo bakazibi kubabala mu mubila, kujwa, kutukuta, kukohola, kujeneka kukala na mbunge ya kubandamena, kulubala bwasi, na kwombwa. Oloni kakangi obu bukalu bukabatama mu byalumingo biwana nambe 6.
Kuli byuma bimo bimwasa kulinga bije byasa kumikwasa ha simbu ino ya kukaluwa. Cakumwenako:
● Waneni simbu yaingi ya kulala.
● Nweni mema amangi nambe ma drinki. Lyeni bya kulya bije bikwasa mubila ulikangule.
● Lingeniko bweho buje bukanyamesa mubila.
● Kokeni lihunzi, co lingeni ngwe muli na kumona lihunzi lya kujela likobela mu mashapala.
Byuma byasa kumyanukisa kusipa: Ebi byuma bikalingisa tukale na cipepa. Cakumwenako, hamo mwashakele kunwa byuma byoshe-byoshe oku muli na kusipa. Nga mukemwo, co ha simbu imucili na kulifwita kwecela kusipa, keti munwe mumwakele na kunwina mu kulibandeka. Oloni mu kwita kwa simbu mukalikuwa-kuwa kunwa oku mwalibandeka mwamubwa.
Ebi byuma bikalingiwa ngoco mwafwa bwongo bukanuka bitwakele na kulinga. Torben itunabanga kwendeka wendekele ngwendi, “Kuneti oni myaka 19 kutunda hanjalikelele kusipa oloni anga njikasha kusipa ha bisimbu binjikanu kofi.” Oloni ei lingisi ya kwanuka byuma byakele na kulinga munu mwakele na kusipa ikatepuluka mu kwita kwa simbu.
Oloni bwala kubwafwile ngoco. Ha simbu imulifwita kwecela kusipa kumwapandele kunwa bwala, co kumwapandele kwendela ku myela ya kunwina bwala mwafwa banu babangi baje bakelukila kusipa bakalingi ngoco nga banapende. Mwafwa bika?
● Nameme kunwa bwala bwabundondo lika kubwezelela ku cipepa.
● Kakangi kunwa kukendelela na kusipa.
● Bwala bukalingisa munu keti asinganeke mwamubwa, co bukamanesa shwamwa. Mukemwo Mbimbiliya ngwayo: ‘Binyu bijenekesa banu mana.’—Hoziya 4:11.
Babusamba: Anguleni mwamubwa babusamba. Cakumwenako, keti mulikwatasane manene na baka-kusipa nambe baje basa kumishongangeya kulinga ngoco. Co lalo jenjukeni ku banu baje bamishendumuna nambe kumisembulula ngwabo kumwasa kwecela kusipa.
Mumulizibila: Baka-kutondesesa bamo bawanene ngwabo bwingi bwa baje belukilile kusipa balizibile kukala mu bishoti nambe kulubala simbu kanda bashangumuke kusipa lalo. Nga kuli cuma cimo ciminenela cipepa, co litanganeseni ha kulingako bimo. Cakumwenako, mwasa kunwa mema, kulya ka babogamu nambe kuya na kwendako lika. Lingeniko byuma bimilingisa musinganyeke ha byuma byabibwa. Hamo mwasa kulombela kuli Njambi nambe kutandako mizimbu ya mu Mbimbiliya.—Myaso 19:14.
Keti Mulimanene mu Kushaka Kusipa
● Njikokako lumolika kunahu.
Busunga: Kusipa nambe lumolika kwasa kumanesa 50 pesenti ya cipepa mu bwongo bweni ha maola atatu. Babangi mukemwo mubakashangumukila lalo kusipa.
● Kusipa kukanjikwasa nga njili mu bishoti.
Busunga: Baka-kutondesesa banawana ngwabo bushungu bwa mu makaya bukabwezelela ku bishoti. Nga munu alizibako hehu munima ya kusipa, co cinapu ngoco mwafwa ya kutepuluka lika kwa bukalu bubakaliwana nabwo baka-kusipa nga kubasipile.
● Kunjasa lika kwecela.
Busunga: Kukala na biyongola bya kuhenga kukamanesa cizango ca kulinga bitunapande. Mbimbiliya ngwayo: “Nga uzeya ha simbu ya bukalu, co nzili yobe ipwa yaindondo.” (Visimo 24:10) Ngeci keti musinganyeke ha byuma bimizeyesa. Woshe ashaka kwecela kusipa, na kupangesa binangulo byabibwa ngwe bibanendeka omu mu magazini, asa kwecela kusipa.
● Mweka njikazi nga kunjasipile.
Busunga: Cili bene muka-kusipa akazibi mweka na mweka nga kasipile, oloni obu bukalu bukahu munima ya byalumingo byabindondo. Ngeci twaleleleniho kukolesa. Nga muziba cipepa munima ya bingonde nambe myaka kutunda hamwalikelelele kusipa, cili na kwita lika, cihwa munima ya minute yaindondo lika. Cakama keti musipe lika.
● Njili na mushongo wa mu bisinganyeka.
Busunga: Nga bali na kumisaka mushongo wa mu bisinganyeka wa kufwa ngwe kwombwa nambe ubatumbula ngwabo schizophrenia, co lekeni ndotolo amikwase kwecela kusipa. Asa kubwahelela manene kumikwasa, hamo asa kumitengulwilako na bumbanda mangana kwecela kusipa keti kumibinjise nambe keti kutanganese bumbanda bumuli na kunwa.
● Munjikelukila kusipa njikalizibi ngwange njinonwa kwecela.
Busunga: Nga mwalinga byuma mwilukila lalo kusipa, ngwe mubakalingi babangi ha simbu ibacilifwita kwecela kusipa, keti mulizibe ngweni munonwa. Twaleleleniho lika kulifwita. Kutanuka kukulumbununa kwonwa, oloni kutwalelelaho kusipa cikeco kwonwa. Ngeci twaleleleniho kulifwita, co mu kwita kwa simbu mukalicakununa ku kusipa.
Tusimutwiyeni ha mwanja wa Romualdo uje wakele na kusipa ha myaka 26, oloni walikelele kusipa myaka ya kutubakana 30 kunima. Wasonekele ngwendi: “Njajukile na kutanda ngwange lungahi lunjelukilile lalo kusipa. Simbu yoshe injelukilile lalo kusipa njalizibile kubabala ku mbunge. Njalizibile ngwe njinonwa. Oloni munjalyangwilile ngwange njishaka kukala na busamba bwabubwa na Yehova Njambi, na kwilukila-ilukila kumulomba ngwange anjikwase, kukapwa muje, njasele kulikela kusipa.”
Mu ñanda yamamaneselelo inatako tusimutwiya ha byuma bikwabo bije byasa kumikwasa kwecela kusipa na kupwa ba kubwahelela.
[Cipalo/Cikupulo]
NGILA YOSHE IMUSIPILAMO MAKAYA ITSIYA
Makaya bakawasipi mu bingila bya kuliseza-seza. Byuma bibakapanga ha makaya bakabilandesa na mu bintolo byakulandesela byakulya nebi byakulandesela mambanda a cinu. Nameme ngoco, baka-kutala bya bukangule mu kaye (World Health Organization) ngwabo, “ngila yoshe imusipilamo makaya itsiya.” Mishongo yaingi ije ikaija mwafwa ya kusipa, ya kufwa ngwe kansa na mishongo ya mbunge, yasa kutsiya munu. Bisemi ba banakazi baje bakasipi basa kwaka bana babo mu bushonde baje kanda basemuke. Makaya bakawasipi bati?
Mishanga ibasana ngwabo bidis: Otu tumishanga tubakazenge na maboko tunatumu manene mu Asia. Twakala manene na bushungu bwa tar, nicotine, na carbon monoxide mishanga ikwabo.
Mishanga ibasana ngwabo cigar: Ei inapu mishanga ya makaya abanazengela ha maputa a makaya nambe ha lipapelo libanapanga ha makaya. Ha kuwana ngwe ei mishanga ya cigar kubesi kuizengela ha mapapelo a ngoco oloni ha makaya mpundu, yalisezeko na mishanga ikwabo ibakazengela ha mapapelo lika. Oku kukalingisa mishanga ya cigar ipendese nameme kubaishwamekele.
Mishanga ibasana ngwabo Kreteks: Kakangi omu mu mishanga mukakala 60 ya makaya na 40 pesenti ya makaya abasana ngwabo clove aje anatumu ku Indonesia. Yakala manene na bushungu bwa tar, nicotine, na carbon monoxide mishanga ikwabo.
Mabweka: Kusipila mu libweka keti ikeyo ngila yaibwa ya kusipilamo, mwafwa kulinga ngoco anga kwasa kunena kansa na mabezi akwabo.
Kusipa kwa kujeneka kulabimisa bwisi: Oku kunambateselela kutakinya makaya, kufwenya, na kukubila muyati ukwabo wa makaya a ku Southeast Asia abasana ngwabo gutkha. Mucaka lika makaya mu kanwa, bushungu bwa mu makaya bukobela mu maninga. Makaya asa kumikobelesa mu bukalu mu ngila yoshe-yoshe imuwasipilamo.
Mipila ya mema: Ei mipila ikalingisa bwisi bwa makaya bwite mu mema simbu kanda munu abukoke. Oloni kulinga ngoco kukutepululaku bushungu bwa makaya, anga bene kwasa kulingisa munu abinje kansa ya ku mashapala.
[Cipalo/Cikupulo]
MWAKUKWASELA MUKWENI ECELE KUSIPA
● Kaleni na biyongola byabibwa. Kushangala munu na kumukandelela kukakwasa manene kutubakana kumucokotesa na kumwendekela mutanya na butsiki. Kuleka munu ngwetu, “Wasa kwecela, kwatesa lika” kwakubwa kutubakana kumuleka ngweni, “Njazibukile! Ngwetu aha unonwa lalo!”
● Mukonekeleni. Nga mukweni uje ali na kulifwita kwecela kusipa amiyalumukila nambe kumilubalela, keti mumbeko mbunge. Pangeseni majwi a kufwa ngwe, “Njizibuka ngwange keti kwakwasi kwecela kusipa, oloni njabwahelela mwafwa uli na kulifwita.” Keti mukendekeho ngweni, “Muwakele na kusipani te u munu.”
● Pweni kabusamba wa busunga. Mbimbiliya ngwayo: “Basamba bamwesa cizemo cabo simbu yoshe, babushoko banasemukila ngeci bamwene hamo tuyando.” (Visimo 17:17) Lifwiteni kumwesa cizemo na kukala na mbunge ya kubandamena “simbu yoshe” kuli mukweni uje alifwita kwecela kusipa. Mukwaseni simbu yoshe-yoshe nameme amwesa ngwe kashaka kumukwasa.