Kabusamba wa Makuli

Twendeke ngwetu muli na “kabusamba” imunalizibuka nendi kushwa ku bwanike. Wakele na kumilingisa mulizibe ngwe mubakunyanyama, co lalo mwalizibile ngwe wakele na kumilingisa mulitombole na bakweni. Mumwakele na bishoti, mwakele na kuya kuli ikeye mangana muzibeko “hehu.” Cili bene mwamukulahela mu byuma byabingi.

Oloni mu kwita kwa simbu mwashangumukile kunanguka binja byendi. Wamishunananene ngwe lishunju. Kwoshe kumwakele na kuya kubanga nendi, nameme kuje kubamibindikile kuya nendi, ikeye kashakele kusala. Co lalo nameme wamilingsile mulizibe ngwe mubakunyanyama, oloni wakele na kulinga ngoco oku abiisa bukangule bweni. Kambongo keni nawa mwakele na kulinga ka kulipangela hakati.

Mu myaka inahu, muneseka ngweni mulicakununeye, oloni wa ngo, shendi kumyecela. Napu likoni ngwe ikeye mwene yeni. Muli na kulibeya ngweni: “Naikeye njalikutila bika busamba nendi?”

OBU BUKEBWO busamba buli mukati ka baka-kusipa babangi na makaya. Earline uje wakele na kusipa ha myaka 50 wendekele ngwendi: “Kukala na makaya kwapwile kwa seho kutubakana kukala na banu. Makaya apwile a seho manene kutubakana na kabusamba wa kubwanike. Njalizibile ngwe makaya akewo lika anapu kabusamba kange.” Earline wanangukile ngwendi makaya anapu kabusamba wa makuli, co lalo wa cikenya. Cili bene, majwi atunabanga kutanda helu alumbununa wamubwa mwakele na kulizibila Earline kunima simbu kanda alilongese busunga. Mwalilongesele ngwendi kusipa kwakubi ku mesho a Njambi mwafwa kubiisa mubila wanatwana Njambi, walikelele kalingo-lingo kendi ka kusipa.—2 Kolinte 7:1.

Munalume wa lizina lya Frank nendi walikele kusipa mangana azibise Njambi kubwaha. Oloni mukwetile litangwa limo nambe abali kutunda hasipilile lwamaneselelo, wakaliwanene ali na kukalaba mu njibo yendi oku atonda-tonda tumwitwe twa mishanga ya laja tuje twawililile hasi mangana asipe. Frank ngwendi: “Lije likelyo litangwa linjalyangwilile kwecela kusipa. Njalizibile manene kubabala ku mbunge munjaliwanene njili na kukalaba mu mazilo kutonda lika tumishanga. Kutunda bene lije litangwa kunjasipile lalo.”

Mwafwa bika makaya akaka banu mu bundungo ngacije? Baka-kutondesesa banananguka byuma byabingi bikalingisa ngoco: (1) Makaya akanene cipepa ngwe mwa mambanda a kupendesa. (2) Nga munu nakoko bushungu bwa mu makaya bubatumbula ngwabo nicotine, bukete ku bwongo mu masekondi 7 lika. (3) Banu babangi bakawila mu mweto wa kusipa, mwafwa bakasipi oku bali na kulya na kunwa na kusimutwiya na bakwabo, co lalo mwafwa kukatepulua na ku bishoti na bikwabo.

Oloni ngwe mwanendeka Earline na Frank, kwasiwa kwecela kusipa. Nga mukasipi, co mushaka kwecela, tandeni biñanda binatako mangana bimikwase kutengulula futisi yeni.

Lingeni Byuma Bimikwasa Mulikele Kusipa

Libulu lya Stop Smoking Now ngwalyo: “Kulyangwila na mbunge yeni yoshe ngweni mweka mwahi kubanga kwecela kusipa, kukekwo kunakwasa banu babangi baje banalikele kusipa.”

AWA majwi amwesa ngwawo nga mushaka kwecela kusipa munapande kulyangwila kutundilila kwisi ya mbunge yeni ngweni mulinga bene ngoco. Co lalo lingeniko byuma bimishongangeya kulinga ngoco. Mwasa kulinga bati ngoco? Cuma cimo cimunasa kulinga cinapu kusinganyeka ha bubwa butundamo nga mulikela kusipa.

Kumikwasa mutulike bimbongo. Kusipa makaya kunasa kumilingisa mubiise bimbongo byabingi. Gyanu wa ku Nepal ngwendi: “Kunjazibukile ngwange njakele na kubiisa bimbongo byabingi.”

Mupwa ba kubwahelela mu kuyoya. Regina wa ku South Africa ngwendi: “Munjalikelele kusipa njashangumukile kupwa wa kubwahelela, yoyesi yange yatengulukile.” Banu mubakalikele kusipa bakazibi mwamubwa bweko bwa byuma, co lalo byakulya bikabatobalela. Kutundaho bakasholoka mwamubwa, co bakakala na nzili.

Mupwa ba kulikangula. Baka-U.S. Centers for Disease Control and Prevention ngwabo: “Kwecela kusipa kukalingisa banalume na banakazi, banike na bakulunu bakale na bukangule bwabubwa. Co bukangule bwabo bukashangumuka kukala mwamubwa bacilikela lika kusipa.”

Mukala na nzili ya kwendesa mubila weni. Henning wa ku Denmark ngwendi: “Njecelele kusipa mwafwa kunjashakele ngwange makaya anjitwamenene. Njashakele kukala na nzili ya kutwamenena mubila wange.”

Mukwasa babusamba na baka-naanga yeni. Baka-American Cancer Society ngwabo: “Kusipa . . . kulingisa mwake bukangule bwa bakweni mu bushonde. . . . Baka-kutondesesa banawana ngwabo mwaka na mwaka banu babangi bakatsi ku mushongo wa kansa ya ku mashapala na mushongo wa mbunge mwafwa ya bwisi bukatundu kuli baje basipila hayehi nabo.”

Muzibisa Ishamatanga yeni kubwaha ku mbunge. “Eni banjazema . . . tuyeni tulijelese ku kujwala kwoshe kwa situ.” (2 Kolinte 7:1) ‘Aneni mubila weni wa kujela, uje watambula Njambi.’—Loma 12:1.

Sylvia wa ku Spain ngwendi: “Munjazibisisile ngwange Njambi kashaka ngwendi njijwalese mubila wange, njalikelele kusipa.”

Oloni kukala lika na biyongola bya kulikela kusipa kukwapwilemo. Tunasa kushakazeka bukwasi kuli baka-naanga yetu nambe babusamba. Basa kutukwasa bati?

Lombeni Bukwasi

“Munu umo asa kukatukila umo weni mu kulinga nendi lwozi, oloni kasa kulinga lwozi neni mu babali.”—Muka-kwambulula 4:12.

TWASA kulwisa citozi woshe-woshe nga bakwetu batukwasa. Ngeci nga mushaka kwecela kusipa, co lombeni bukwasi ku bakweni, ipwe baka-naanga yeni, babusamba beni nambe munu woshe-woshe uje asa kumikwasa na mbunge imo.

Ihuleniko baje banecela kusipa mwafwa bamizibisisa mwamubwa na kumikwasa. Muka-Kristu umo wa ku Denmark wa lizina lya Torben wendekele ngwendi: “Bakwetu banjikwasele manene.” Abraham wa ku India wasonekele ngwendi: “Cizemo ca busunga cibanjimwesele baka-naanga yange na bakwetu baka-Klistu canjikwasele njecele kusipa.” Oloni simbu imo kunasa kukaluwa kwecela kusipa nameme babusamba na baka-naanga yetu batukwasa.

Munalume wa lizina lya Bhagwandas wendekele ngwendi: “Njapwile muka-kusipa ha myaka 27, oloni munjalilongesele biyendeka Mbimbiliya kutalesa ku tulingolingo twa kujwala, njangwile ngwange njilikela kusipa. Njashangumukile kutepululako. Njecelele kulikwatasana na babusamba bababi. Njaile ku baka-kunangula, oloni anga njatwaleleleleho kusipa. Co butsiki bumo, njalombelele kuli Yehova Njambi na mbunge yange yoshe ngwange anjikwase njecele kusipa. Omu mukemwo munjecelele kusipa.”

Cuma cikwabo ca seho cimunapande kulinga cinapu kulibwahesela byuma bije byasa kumilwisila munima. Byuma muka bene ebi? Ñanda inatako isimutwiyaho.

[Cipalo]

KUMA MUNAPANDE KUPANGESA BUMBANDA NDI?

Banu babangi ano matangwa bali na kupangesa manene mambanda a kubakwasa becele kusipa. Simbu kanda mwangule kupangesa awa mambanda, lihuleni bihula binatako:

Bubwa muka bulimo? Babangi bakendeka ngwabo awa mambanda akakwasa kutepulula ku bukalu bumo bubakaliwana nabwo baje bakecela kusipa. Oloni bamo ngwabo kupangesa awa mambanda kukwasa lika ha simbu yaindondo.

Bukalu muka bulimo? Mambanda amo asa kunena bukalu bwa kufwa ngwe kumengenya, kwombwa na kukala na biyongola bya kulitsiya. Anukeni ngweni awa mambanda anapu lika cifwa cikwabo ca bumbanda bwa kupendesa, co nawo ali na bushonde ku mubila. Ngeci munu uje awapangesesa anga nacikakateya bene ku mambanda a kupendesa.

Bingila muka byeka biliko? Hakati ka banu banecela kusipa baje babehwile baka-kutondesesa, 88 pesenti yabo bendekele ngwabo becelele kusipa kwa kujeneka kupangesa mambanda.

Kulibwahesela Byuma Byasa Kumilwisila Munima

“Njalyangwile ngwange njilikela kusipa mangana keti njake bukangule bwa kambututu ketu mu bushonde. Ngeci njakele cimweso mu njibo cije cendeka ngwaco ‘Kukwesi Kusipa.’ Oloni mukwetile lika ola imo, njazibile cipepa ca kulinga na ha mesho bwii, co njashwamekele mushanga.”—Yoshimitsu, wa ku Japan.

NGWE mutunazibila kuli Yoshimitsu, kuli byuma bimo byasa kutwilwisila munima nga tushaka kwecela kusipa. Co baka-kutondesesa banawana ngwabo 90 pesenti ya baje bakelukila kusipa munima ya kulyangwila ngwabo balikela, bakatwalelelaho na kalingo-lingo kabo ka kusipa. Ngeci mwasa kulikela kusipa nga mulibwahesela bimulinga omwo muliwana na byuma bije bimilwisila munima. Byuma muka byasa kumilwisila munima?

Cipepa: Kakangi baka-kusipa bakakala manene na cipepa ha matangwa atatu kutunda habasipila mushanga wamamaneselelo, co eci cipepa cikatepuluka munima ya byalumingo bibali. Munalume umo uje wakele na kusipa wendekele ngwe, ha simbu eyi “cipepa cikalingi kubundumuka lika, oloni kucesi kutwaleleho lika ngoco.” Nameme kuneti myaka yaingi mwasa kukala na cipepa mu kukasumuna. Nga muliwana nobu bukalu, co kwateni mbunge. Bandamene lika ha minutu ya kweta ku itanu, co cipepa cihwa.

Byuma bikwabo bibakaliwana nabyo baje bakalikele kusipa: Hakulibanga, bakanenguka manene, co kukabakaluwila kwaka mbunge ku byuma, co bamo bakanunu manene. Co lalo bakazibi kubabala mu mubila, kujwa, kutukuta, kukohola, kujeneka kukala na mbunge ya kubandamena, kulubala bwasi, na kwombwa. Oloni kakangi obu bukalu bukabatama mu byalumingo biwana nambe 6.

Kuli byuma bimo bimwasa kulinga bije byasa kumikwasa ha simbu ino ya kukaluwa. Cakumwenako:

● Waneni simbu yaingi ya kulala.

● Nweni mema amangi nambe ma drinki. Lyeni bya kulya bije bikwasa mubila ulikangule.

● Lingeniko bweho buje bukanyamesa mubila.

● Kokeni lihunzi, co lingeni ngwe muli na kumona lihunzi lya kujela likobela mu mashapala.

Byuma byasa kumyanukisa kusipa: Ebi byuma bikalingisa tukale na cipepa. Cakumwenako, hamo mwashakele kunwa byuma byoshe-byoshe oku muli na kusipa. Nga mukemwo, co ha simbu imucili na kulifwita kwecela kusipa, keti munwe mumwakele na kunwina mu kulibandeka. Oloni mu kwita kwa simbu mukalikuwa-kuwa kunwa oku mwalibandeka mwamubwa.

Ebi byuma bikalingiwa ngoco mwafwa bwongo bukanuka bitwakele na kulinga. Torben itunabanga kwendeka wendekele ngwendi, “Kuneti oni myaka 19 kutunda hanjalikelele kusipa oloni anga njikasha kusipa ha bisimbu binjikanu kofi.” Oloni ei lingisi ya kwanuka byuma byakele na kulinga munu mwakele na kusipa ikatepuluka mu kwita kwa simbu.

Oloni bwala kubwafwile ngoco. Ha simbu imulifwita kwecela kusipa kumwapandele kunwa bwala, co kumwapandele kwendela ku myela ya kunwina bwala mwafwa banu babangi baje bakelukila kusipa bakalingi ngoco nga banapende. Mwafwa bika?

● Nameme kunwa bwala bwabundondo lika kubwezelela ku cipepa.

● Kakangi kunwa kukendelela na kusipa.

● Bwala bukalingisa munu keti asinganeke mwamubwa, co bukamanesa shwamwa. Mukemwo Mbimbiliya ngwayo: ‘Binyu bijenekesa banu mana.’—Hoziya 4:11.

Babusamba: Anguleni mwamubwa babusamba. Cakumwenako, keti mulikwatasane manene na baka-kusipa nambe baje basa kumishongangeya kulinga ngoco. Co lalo jenjukeni ku banu baje bamishendumuna nambe kumisembulula ngwabo kumwasa kwecela kusipa.

Mumulizibila: Baka-kutondesesa bamo bawanene ngwabo bwingi bwa baje belukilile kusipa balizibile kukala mu bishoti nambe kulubala simbu kanda bashangumuke kusipa lalo. Nga kuli cuma cimo ciminenela cipepa, co litanganeseni ha kulingako bimo. Cakumwenako, mwasa kunwa mema, kulya ka babogamu nambe kuya na kwendako lika. Lingeniko byuma bimilingisa musinganyeke ha byuma byabibwa. Hamo mwasa kulombela kuli Njambi nambe kutandako mizimbu ya mu Mbimbiliya.—Myaso 19:14.

Keti Mulimanene mu Kushaka Kusipa

● Njikokako lumolika kunahu.

Busunga: Kusipa nambe lumolika kwasa kumanesa 50 pesenti ya cipepa mu bwongo bweni ha maola atatu. Babangi mukemwo mubakashangumukila lalo kusipa.

● Kusipa kukanjikwasa nga njili mu bishoti.

Busunga: Baka-kutondesesa banawana ngwabo bushungu bwa mu makaya bukabwezelela ku bishoti. Nga munu alizibako hehu munima ya kusipa, co cinapu ngoco mwafwa ya kutepuluka lika kwa bukalu bubakaliwana nabwo baka-kusipa nga kubasipile.

● Kunjasa lika kwecela.

Busunga: Kukala na biyongola bya kuhenga kukamanesa cizango ca kulinga bitunapande. Mbimbiliya ngwayo: “Nga uzeya ha simbu ya bukalu, co nzili yobe ipwa yaindondo.” (Visimo 24:10) Ngeci keti musinganyeke ha byuma bimizeyesa. Woshe ashaka kwecela kusipa, na kupangesa binangulo byabibwa ngwe bibanendeka omu mu magazini, asa kwecela kusipa.

● Mweka njikazi nga kunjasipile.

Busunga: Cili bene muka-kusipa akazibi mweka na mweka nga kasipile, oloni obu bukalu bukahu munima ya byalumingo byabindondo. Ngeci twaleleleniho kukolesa. Nga muziba cipepa munima ya bingonde nambe myaka kutunda hamwalikelelele kusipa, cili na kwita lika, cihwa munima ya minute yaindondo lika. Cakama keti musipe lika.

● Njili na mushongo wa mu bisinganyeka.

Busunga: Nga bali na kumisaka mushongo wa mu bisinganyeka wa kufwa ngwe kwombwa nambe ubatumbula ngwabo schizophrenia, co lekeni ndotolo amikwase kwecela kusipa. Asa kubwahelela manene kumikwasa, hamo asa kumitengulwilako na bumbanda mangana kwecela kusipa keti kumibinjise nambe keti kutanganese bumbanda bumuli na kunwa.

● Munjikelukila kusipa njikalizibi ngwange njinonwa kwecela.

Busunga: Nga mwalinga byuma mwilukila lalo kusipa, ngwe mubakalingi babangi ha simbu ibacilifwita kwecela kusipa, keti mulizibe ngweni munonwa. Twaleleleniho lika kulifwita. Kutanuka kukulumbununa kwonwa, oloni kutwalelelaho kusipa cikeco kwonwa. Ngeci twaleleleniho kulifwita, co mu kwita kwa simbu mukalicakununa ku kusipa.

Tusimutwiyeni ha mwanja wa Romualdo uje wakele na kusipa ha myaka 26, oloni walikelele kusipa myaka ya kutubakana 30 kunima. Wasonekele ngwendi: “Njajukile na kutanda ngwange lungahi lunjelukilile lalo kusipa. Simbu yoshe injelukilile lalo kusipa njalizibile kubabala ku mbunge. Njalizibile ngwe njinonwa. Oloni munjalyangwilile ngwange njishaka kukala na busamba bwabubwa na Yehova Njambi, na kwilukila-ilukila kumulomba ngwange anjikwase, kukapwa muje, njasele kulikela kusipa.”

Mu ñanda yamamaneselelo inatako tusimutwiya ha byuma bikwabo bije byasa kumikwasa kwecela kusipa na kupwa ba kubwahelela.

[Cipalo/​Cikupulo]

NGILA YOSHE IMUSIPILAMO MAKAYA ITSIYA

Makaya bakawasipi mu bingila bya kuliseza-seza. Byuma bibakapanga ha makaya bakabilandesa na mu bintolo byakulandesela byakulya nebi byakulandesela mambanda a cinu. Nameme ngoco, baka-kutala bya bukangule mu kaye (World Health Organization) ngwabo, “ngila yoshe imusipilamo makaya itsiya.” Mishongo yaingi ije ikaija mwafwa ya kusipa, ya kufwa ngwe kansa na mishongo ya mbunge, yasa kutsiya munu. Bisemi ba banakazi baje bakasipi basa kwaka bana babo mu bushonde baje kanda basemuke. Makaya bakawasipi bati?

Mishanga ibasana ngwabo bidis: Otu tumishanga tubakazenge na maboko tunatumu manene mu Asia. Twakala manene na bushungu bwa tar, nicotine, na carbon monoxide mishanga ikwabo.

Mishanga ibasana ngwabo cigar: Ei inapu mishanga ya makaya abanazengela ha maputa a makaya nambe ha lipapelo libanapanga ha makaya. Ha kuwana ngwe ei mishanga ya cigar kubesi kuizengela ha mapapelo a ngoco oloni ha makaya mpundu, yalisezeko na mishanga ikwabo ibakazengela ha mapapelo lika. Oku kukalingisa mishanga ya cigar ipendese nameme kubaishwamekele.

Mishanga ibasana ngwabo Kreteks: Kakangi omu mu mishanga mukakala 60 ya makaya na 40 pesenti ya makaya abasana ngwabo clove aje anatumu ku Indonesia. Yakala manene na bushungu bwa tar, nicotine, na carbon monoxide mishanga ikwabo.

Mabweka: Kusipila mu libweka keti ikeyo ngila yaibwa ya kusipilamo, mwafwa kulinga ngoco anga kwasa kunena kansa na mabezi akwabo.

Kusipa kwa kujeneka kulabimisa bwisi: Oku kunambateselela kutakinya makaya, kufwenya, na kukubila muyati ukwabo wa makaya a ku Southeast Asia abasana ngwabo gutkha. Mucaka lika makaya mu kanwa, bushungu bwa mu makaya bukobela mu maninga. Makaya asa kumikobelesa mu bukalu mu ngila yoshe-yoshe imuwasipilamo.

Mipila ya mema: Ei mipila ikalingisa bwisi bwa makaya bwite mu mema simbu kanda munu abukoke. Oloni kulinga ngoco kukutepululaku bushungu bwa makaya, anga bene kwasa kulingisa munu abinje kansa ya ku mashapala.

[Cipalo/​Cikupulo]

MWAKUKWASELA MUKWENI ECELE KUSIPA

● Kaleni na biyongola byabibwa. Kushangala munu na kumukandelela kukakwasa manene kutubakana kumucokotesa na kumwendekela mutanya na butsiki. Kuleka munu ngwetu, “Wasa kwecela, kwatesa lika” kwakubwa kutubakana kumuleka ngweni, “Njazibukile! Ngwetu aha unonwa lalo!”

● Mukonekeleni. Nga mukweni uje ali na kulifwita kwecela kusipa amiyalumukila nambe kumilubalela, keti mumbeko mbunge. Pangeseni majwi a kufwa ngwe, “Njizibuka ngwange keti kwakwasi kwecela kusipa, oloni njabwahelela mwafwa uli na kulifwita.” Keti mukendekeho ngweni, “Muwakele na kusipani te u munu.”

● Pweni kabusamba wa busunga. Mbimbiliya ngwayo: “Basamba bamwesa cizemo cabo simbu yoshe, babushoko banasemukila ngeci bamwene hamo tuyando.” (Visimo 17:17) Lifwiteni kumwesa cizemo na kukala na mbunge ya kubandamena “simbu yoshe” kuli mukweni uje alifwita kwecela kusipa. Mukwaseni simbu yoshe-yoshe nameme amwesa ngwe kashaka kumukwasa.

Mwasa Kwecela!

SIMBU inete imunapande ‘kukolesa’ na kulinga byuma bimikwasa kwecela. (1 Mizimbu 28:10) Byuma muka bikwabo bimunapande kulinga bije binasa kumikwasa mwecele kusipa?

Anguleni litangwa limukecela. Baka-U.S. Department of Health and Human Services ngwabo nga mulyangwila kulikela kusipa mu byalumingo bibali, co mukala na nzili ya kwecela. Sonekeni litangwa limukalikela kusipa ha kalenda, co lekeni babusamba beni. Keti mutengulule eli litangwa nameme byuma bitenguluka.

Sonekeni byuma bimilingisa mulikele kusipa ha lipapelo. Mwasa kusonekaho byuma binatako na bikwabo byeka bije bimishongangeya kwecela kusipa:

● Bimilingisa mwecele

● Manamba a banu bamunasa kutumina mumuliziba ngwe mushaka kusipa lalo

● Binangulo bije bimikwasa mushulisilile cilengo ceni. Munasa kusonekaho majwi ali ku mukanda wa Galatiya 5:22, 23

Ambateni kalipapelo hamunasoneka byuma bimikwasa mulikele kusipa kwoshe kumuya, co katandeni kushwa kumo ha litangwa na litangwa. Nameme munecela kusipa, twaleleleniho kutanda ha kalipapelo keni maneneni ha simbu imuliziba ngweni mushaka kusipa lalo.

Shangumukeni kujenjuka ku byuma bije bikamilingisa musipe. Simbu kanda litangwa limukalikela kusipa lyete, shangumukeni kwecela kulinga byuma bije bikamilingisa musipe. Cakumwenako, nga mukasipi haje bene mucinduka lika, co esekeni kwitisamo ola imo nambe kutubakana simbu kanda musipe. Nga mukasipi ha simbu imukali nambe mucimanesa lika kulya, co eceleni kulinga ngoco. Keti mwendele ku myela kubakasipila banu. Co liziliseni kwendeka mu kutambeka ku bushweke ngweni: “Shange. Njalikele kusipa.” Kulinga ebi byuma kunasa kumikwasa muzibukile cimweja bimukalinga mumukecela kusipa. Co lalo binasa kumyanukisa ngweni ololo mulikela kusipa.

Libwaheseleni kwecela. Bwaheseniko byuma bimo bimulya ha simbu imunapandele kusipa byakufwa ngwe kaloti, mababugamu, byelu na bikwabo byeka. Anukiseni baka-naanga yeni na babusamba litangwa limukecela kusipa nomu mubasa kumikwasela. Simbu eli litangwa kanda lyete, enyekeni byuma byoshe bimukapangesa ku kusipa na mishanga ili mu njibo, mu munyau nambe mu bimboloso. Kwendeka lika busunga kunasa kukaluwa kulomba mukweni mushanga wa makaya nambe kuulanda oloni kwakwasi manene kuunona nga uli mu njibo yeni. Co lalo lombeni Njambi amikwase, maneneni ha litangwa limukasipa lwa mamaneselelo.—Luka 11:13.

Banu babangi banatsii busamba bwabo na makaya aje apwa kabusamba wa makuli, co lalo wa cikenya. Neni mwasa kulinga ngoco. Nga mulinga ngoco, co mupwa ba kulikangula na kuliziba ngwe mwapatuka mu bundungo.

[Cikupulo]

Ambateni kalipapelo hamunasoneka byuma bimikwasa mulikele kusipa kwoshe kumuya, co katandeni kushwa kumo ha litangwa na litangwa