Kuma Kukala na Lilabelelo Kutukwasa Ndi?

DANIEL mwakele na myaka 10 te nalifwiti na mushongo wa kansa ha mwaka umo. Bandotolo, babusamba na babushoko bwendi boshe bazeyele, kubakele na lilabelelo. Oloni Daniel wakele na lilabelelo. Wakulahelele ngwendi mwakola, akapwa muka-kutondesesa mangana akawane bumbanda bwa kansa. Wakele na kubandamena kulimona na ndotolo uje wazibukile manene mwakusakela kansa yakele na kubinja. Oloni olyo litangwa mulyetele, uje ndotolo wonowele kukatuka mwafwa kukwakile bwino. Daniel wazeyele manene. Lwapwile lwa kulibanga kuzeya ngoco. Lilabelelo lyakele nalyo lyahwile. Mukwetile lika matangwa amandondo, Daniel watokele.

Muka-kusaka umo uje walilongesele seho ya kukala na lilabelelo nga munu ali na kubinja, ikeye wendekele byaliwanene nabyo Daniel. Hamo mwazibaho laja biñanda bya cifweci. Cakumwenako, kakulukazi uje ashaka kutsa nasa kutakama nga abandamenako cuma cimo ca seho ca kufwa ngwe kwija kwa munu umo yazema nambe cilika cimo. Oloni nga obyo byuma bineti, na simbu bene yahi, ngwabo uje munu natoko. Bika bikalingisa byuma bifwe ngoco? Kuma kukala na lilabelelo kwasa kukwasa munu ngwe mubakulahelela banu bamo ndi?

Baka-kutondesesa babangi bakendeka ngwabo kukala na lilabelelo na kusinganyeka ha byuma byabibwa kwasa kukwasa munu mu kuyoya kwendi na kumukwasa apwe wa kulikangula. Oloni bamo kubataba ngoco. Baka-kutondesesa bamo ngwabo ebi biñanda kubyesi na bukaleho bwa sayansi, bya kulisinganyekela lika. Bakendeka ngwabo bisinganyeka bya munu nambe mwalizibila, kubyasa kumukwasa alikangule.

Keti lelo banu banashangumuka kujeneka kumona seho ya lilabelelo. Myaka yaingi kunima, muka-kulilongesa umo wa Kagriki wa lizina lya Aristotle bamwihwile ngwabo alumbunune lilabelelo. Wakumbulwile ngwendi: “Kunapu kulota okuni munu atona.” Mu myaka ya ololo bene ei, munalume umo wa bupolitiki wa ku America wa lizina lya Benjamin Franklin wendekele ngwendi: “Woshe akulahelela bya lilabelelo akalitsila ngoco.”

Co busunga bulioni? Kuma lilabelelo linapu lika bisinganyeka byangoco bya kulisimpisilaho ndi? Indi lyapwa cuma ca seho cije cikwasa munu alikangule mwamubwa ku mubila na kupwa wa kubwahelela?

Lilabelelo Litukwasa Bati?

BIKA byesi kulingiwile ngwe Daniel itunabanga kwendeka uje wakele na kubinja mushongo wa kansa watwaleleleleho kukala na lilabelelo? Kuma ngwe wolele ndi? Kuma na lelo lino ngwe kwacili ndi? Nameme baje bakulahela manene ngwabo lilabelelo lyakala na nzili kubasa kwendeka ngoco. Ngeci, banu kubapandele kumona lilabelelo mu ngila ya kutubakanesa. Lilabelelo kulyasa kumanesa mishongo yoshe.

Baka-cisanzi ca mizimbu ca CBS mubakele na kusimutwiya na ndotolo Nathan Cherney, ou ndotolo wendekele ngwendi banu kubapandele kumona nzili ya lilabelelo mu ngila ya kutubakanesa nga bali na babezi baje bali na kubinja manene. Wendekele ngwendi: “Tunakala na banalume bamo baje banakala na kwana banakazi babo mulonga ngwabo kubakele na kusinganyeka ha byuma byabibwa.” Wendekele lalo ngwendi: “Ebi bisinganyeka bya kuhenga bikalingisa banu basinganyeke ngwabo kubinja manene kukaija mwafwa munu kasinganyekele ha byuma byabibwa. Oloni biyongola bya cifweci keti byabibwa.”

Kwendeka lika busunga, baje bali na kubinja mishongo yakama bali na kulwa nzita. Babusamba na babushoko bwabo kubesi kushaka kubwezelela ku bukalu bubali nabwo. Kuma oku kulumbununa ngwabo lilabelelo kulyesi na seho ndi?

Embwe. Uje ndotolo nalilongesa mwakukwasela babezi balizibeko mwamubwa nameme bubezi bwabo butwalelelaho. Bandotolo ba cifweci bazibuka seho ya kukwasa babezi bapwe ba kubwahelela nameme babinja manene. Kuli bukaleho bumwesa ngwabwo lilabelelo likakwasa babezi bapwe ba kubwahelela na kubakwasa mu bingila bikwabo lalo.

Seho ya Lilabelelo

Ndotolo W. Gifford-Jones uje akatala bya kwetesa mizimbu ya bukangule bwa banu na futisi wendekele ngwendi, “Lilabelelo lyapwa bumbanda bwakama.” Wendekele byuma bibawanene baka-kutondesesa bije bimwesa seho ya kutakamesa baje babinja manene. Kutakamesa babezi kubakwasa bakale na lilabelelo na kubakwasa bamone byuma mu ngila yaibwa. Mu 1989, baka-kutondesesa bawanene ngwabo babezi baje babatakamesele bayoyole simbu yailaha. Oloni baka-kutondesesa bamo ba ololo kubesi na kukundwiiya obu bukaleho. Nameme ngoco, bukaleho bumwesa ngwabwo babezi baje babakatakamesa kubesi kwombwa manene nga babesekesa ku babezi baje kubesi kutakamesa.

Tusimutwiyeni bibawanene baka-kutondesesa baje bakatala bya mishongo ya ku mbunge bije bimwesa seho ya lilabelelo. Behwile banalume bakutubakana 1,300 mangana bendeke mubamwenamo buyoye. Munima ya myaka 10, mubatondesesele bawanene ngwabo nambala ya kutubakana 12% hakati ka baje banalume babinjile mushongo wa mbunge. Hakati ka baje babinjile, babangiho bapwile baje kubakele na lilabelelo. Laura Kubzansky, uje wata kuli pulofesa wa bukangule na futisi ya banu, ha sikola ya Harvard School of Public Health, wendekele ngwendi: “Kunima kukwale bwino bukaleho bwa baka-sayansi buje bwamwesele ngwabwo kusinganyeka ha byuma byabibwa kukwasa munu alikangule ku mubila. Oloni obu bukaleho bubanawana baka-kutondesesa bumwesa ngwabwo kusinganyeka ha byuma byabibwa kukwasa munu alikangule kwambateselela na baje babinja mushongo wa mbunge.”

Baka-kutondesesa bamo banawana ngwabo baje bakalimono ngwabo kubakele na bukangule bwabubwa kubesi kwola bwasi mubakabatabula. Bamo bakendeka ngwabo kukala na lilabelelo kukwasa munu ayoye simbu yailaha. Baka-kutondesesa bamo bawanene seho ya kukala na biyongola byabibwa nga munu nakulubala. Aba baka-kutondesesa balekele tukulukazi beheko bweho bumo bwa ha makina. Buje bweho bwakele na kusholola-sholola tumizimbu twa kubashangala mwafwa ya mana abo na byuma byabingi bibanaliwana nabyo mu kuyoya. Mu kwita kwa simbu, bawanene ngwabo baje tukulukazi bakele na nzili yaingi manene. Kwapwile lika ngwe baje bakele na kweha bweho bwa kutakamesa mubila ha byalumingo 12.

Bika bikalingisa banu balikangule ku mubila nga bamona byuma mu ngila yaibwa na kwaka mbunge ku byuma byabibwa na kukala na lilabelelo? Cisholoka ngwe baka-sayansi na bandotolo kubazibisisa mwamubwa bikanenesa ngoco. Nameme ngoco, kuli byuma bimo bibanendekaho baje banalilongesa ei ñanda. Pulofesa umo uje nalilongesa mubukapangela bwongo ngwendi: “Kukala na lilabelelo na kupwa wa kubwahelela kukalingisa munu alizibe mwamubwa. Co lalo kukatepulula bishoti na kulingisa munu alikangule. Kukala na lilabelelo kwasa kukwasa banu bapwe ba kulikangula.”

Eci cuma cinasa kusholoka ngwe caciha ku bandotolo na baka-sayansi bamo, oloni keti caciha kuli baka-kulilongesa Mbimbiliya. Myaka ya kukokela ku 3,000 kunima, Njambi wahwimininine Mwene Solomoni asoneke ngwendi: “Mbunge ya kubwahelela ikangwisa mubila, oloni mbunge ya kulinyenga simbu yoshe iyondwesa mubila.” (Visimo 17:22) Nangukeni biinendeka Mbimbiliya: Ei vesi kuyendeka ngwayo mbunge ya kubwahelela imanesa mushongo, oloni ngwayo “ikangwisa mubila.”

Ngwe lilabelelo lyapwa bumbanda buje bwasa kumanesa mishongo yoshe, ngwe bandotolo bakaleke babezi ngwabo bakapangese lika lilabelelo. Oloni lilabelelo kulitukwasa lika ku mubila.

Buyoye Bweni Bufwa Bati Nga Muli na Lilabelelo Nambe Nga Kumwesi Nalyo?

Baka-kutondesesa banawana ngwabo kumona byuma mu ngila yaibwa kukakwasa banu mu bingila bya kuliseza-seza. Bakalingi bwino ku sikola, ku bipangi na mu byuma bya kufwa ngwe bweho bwa kushatuka. Cakumwenako, baka-kutondesesa batondesesele hakati ka cibunga cimo ca banakazi ca baka-kushatuka. Baka-kubalongesa bendekele cashu cakala naco umo na umo wa banakazi ba muje mu cibunga. Co lalo baje banakazi babehwile mangana bendeke byuma bibalabelelele muje mu bweho. Byuma bibalabelelele baje banakazi bikebyo byalingiwile kutubakana bije bibendekele baka-kubalongesa. Mwafwa bika lilabelelo lyakala na nzili?

Kulilongesa bya baje kubakele na lilabelelo kunakwasa baka-kutondesesa bazibuke mwamubwa nzili ilyakala nalyo lilabelelo. Mu myaka ya ma 1960, baka-kutondesesa batondesesele mubakalingila byuma tusitu. Mukemwo batungile na endekesi ya kwendeka ngwabo “kwombwa kwa kulilongesa.” Co bawanene ngwabo banu nabo basa kukala na kwombwa kwa kulilongesa. Cakumwenako, banu bamo babakele mu mulili muje mwakele miyoyo. Co babalekele ngwabo basele kwolwesa ije miyoyo nga banyateka binambala bimo mu ngila ya kulikaba. Co ije miyoyo bayolwesele.

Balekele lalo cibunga cikwabo ngwabo cilinge ngoco. Oloni kunyateka bije binambala kukwolwesele ije miyoyo. Aba banu ba mu cibunga ca mu cibali bazeyele. Mubabalekele ngwabo balingeko bikwabo lalo, bakwata-kwatele ku masinde. Balizibile ngwabo na bimo byahi bibanasa kulinga. Oloni baje bakele na lilabelelo bakebo balingile bibalekele lalo.

Bibawanene aba baka-kutondesesa byalingisile ndotolo Martin Seligman, uje wapwile umo wa baka-kutondesesa, ashangumuke kulilongesa manene bya kukala na lilabelelo na kujeneka kukala nalyo. Washangumukile kutondesesa mubakalizibila banu baje bakalimono ngwabo bapwa bangoco. Wendekele ngwendi kujeneka kukala na lilabelelo kukalingisa banu bonowe kulinga byuma bibanapande kulinga. Seligman wendekele bya bukalu bwa kujeneka kukala na lilabelelo ngwendi: “Njinatumbamena ei ñanda ha myaka 25 cinjililongesayo lika. Njinawana ngwange banu baje kubakele na lilabelelo baje bakendeka ngwabo byuma byabibi bikalingiwa kuli bakebo binapu mulonga wabo, kakangi bakaliwana na byuma byabibi kutubakana baje bakakala na lilabelelo. Bakasinganyeka ngwabo byahi bibasa kulinga bije byasa kumanesa bukalu bwabo nameme balifwite bati.”

Bamo banasa kukasama manene kuziba awa majwi, oloni baka-kulilongesa Mbimbiliya kubakasama manene. Cisimo cimo ngwaco: “Nga uzeya ha simbu ya bukalu, co nzili yobe ipwa yaindondo.” (Visimo 24:10) Mbimbiliya inamwesa mwamubwa ngwayo kwombwa na kujeneka kwaka mbunge ku byuma byabibwa kwasa kutuzeyesa. Co bika byasa kutukwasa tukale na biyongola byabibwa na kukala na lilabelelo?

[Cikupulo]

Kukala na lilabelelo kwasa kutukwasa

Mwasa Kulwisa Bisinganyeka Byabibi

Mukamono bati byuma bikamyonowesa kulinga bimushaka kulinga? Baka-kulilongesa ngwabo mumukumbulwilamo eci cihula kumwesa indi mwamona byuma mu ngila yaibwa indi ya kuhenga. Tubaboshe tukaliwana na bukalu, oloni bamo banasa kuliwana na bukalu bwakama kutubakana bakwabo. Bika binasa kulingisa banu bamo banaliwana na bukalu bwakama bakolese kutubakana baje banaliwana na bukalu bwabundondo?

Cakumwenako, lingeni ngwe muli na kutonda bipangi. Oloni omwo muya na kutonda bipangi, kubamitambula, co hamo munasa kumona obu bukalu kupwa bwakama manene na kulyendekesa ngweni, ‘Naikeye bene beya basa kukobelesa cipangi yange wa kufwa ngacije. Kunjikawanaho cipangi.’ Indi hamo kujeneka lika kuwana cipangi lumo kumilingisa mulizibe ngwe mubangoco. Ebi bisinganyeka byoshe binasa kwija mwafwa ya kujeneka kukala na lilabelelo.

Kulwisa Bisinganyeka Byabibi

Mwasa kulinga bati ngoco? Ca kulibanga, munapande kunanguka bisinganyeka byabibi. Kutundaho, munapande kubilwisa. Zibisiseni bibanamisezela na kukala na biyongola byabibwa. Kuma banamiseze mwafwa mubangoco, co nou asa kumikobelesa bipangi bene wahi ndi? Indi hamo kuli byuma bimo kumwapwisilemo bibanatondele obo banakala na kukobelesa bipangi?

Kunanguka binalingisa byuma bimo bilingiwe mu ngila imo kumilingisa mukale na lilabelelo na bisinganyeka byabibwa. Kujeneka kuwana byuma bimo bimutonda kukulumbununa ngwabo mubangoco. Mwasa kusinganyekesesa ha byuma bimo bya seho bya kufwa ngwe busamba bweni na Njambi, naanga na babusamba. Keti mwake mbunge ku bisinganyeka bya kuhenga. Kumwesi na bukaleho buje bumwesa ngwabo kumukawanaho cipangi. Kuli bikwabo lalo bimunasa kulinga bije bimikwasa mujeneke kwaka mbunge ku bisinganyeka bya kuhenga.

Lyakeleni Bilengo na Kukulahela Ngweni Mwasa Kubishulisilila.

Mu myaka ya ololo, baka-kutondesesa banalumbununa mwamubwa bililumbununa lilabelelo nameme kubalilumbunwine mu kushula. Bakendeka ngwabo munu ali na lilabelelo nakulahela ngwendi ashulisilila bilengo byendi. Ngwe muimwesela ñanda inatako, kuli byuma byabingi byalibungila mu lilabelelo. Nameme ngoco, bibanendeka aba baka-kutondesesa binapu bya seho mu bingila byabingi. Kusinganyekesesa ha lilabelelo ngwe mubalimwena aba baka-kutondesesa kutukwasa tukulahele ngwetu twasa kushulisilila bilengo bitulyakela.

Kushulisilila bilengo bitulyakela kutukwasa tumone ngwetu nameme tulyakela bilengo bikwabo twasa kubishulisilila. Nga kumoneka ngwabo kukwesi bwino bilengo bimunashulisilila, hamo cibwaha manene nga mwilula cifwa ca bilengo bimukalyakela. Simbu kanda muciye kulako, kuma kuli cilengo cimo cimunalyakela ndi? Bisimbu bimo, munu nasa kuzezama manene na kwonowa kumona byuma bya seho manene mu kuyoya. Mbimbiliya imwesa ngwayo tunapande kutwameka byuma bya seho. Ngwayo: “Ngeci mwase kwangula byabibwa.”—Filipu 1:10.

Nga tunanguka byuma bya seho manene, co tutwameka kulemesa Njambi na kukwasa naanga na kulinga mwamubwa byuma bikwabo. Tunapande kulyakela bilengo bije bitwasa kushulisilila, co lalo kutwapandele kulyakela bilengo byabingi ha simbu imolika. Nga mulyakela cilengo cacikalu manene, mwasa kwonowa kucishulisilila, co hamo munasa kuzeya. Ngeci, nga muli na cilengo cimo cakama, hamo mwasa kucitepa mu bilengo byabindondo bije bimwasa kushulisilila mu simbu yaindondo.

Nga munu ashaka kulingako byuma bimo, asa kuwana ngila ya kubilingilamo. Nga tushaka kushulisilila cilengo cimo, tunapande kulinga mwoshe mutwasela mangana tucishulisilile. Twasa kulinga ngoco nga tusinganyekesesa ha seho yoco cilengo na bubwa butundamo nga tucishulisilila. Tunasa kuliwana na bukalu omwo tushaka kushulisilila cilengo citunalyakela. Nameme ngoco, kutwapandele kwilukila munima.

Twasa kuwanako lalo bingila bikwabo bitwasa kushulisililamo bilengo byetu. Muka-kusoneka umo wa lizina lya C. R. Snyder uje walilongesele manene bya seho ya lilabelelo wendekele ngwendi munu nga nalyakela cilengo napande kuwanako bingila byabingi bya kushulisililamo oco cilengo. Ngeci, nga muneseka kupangesa ngila imo oloni kumwashulisilile cilengo ceni, mwasa kupangesako lalo ikwabo.

Snyder wendekele lalo ngwendi munu nasa kulyakela cilengo ceka nga nonowa kushulisilila cilengo canabangele kulyakela. Nga tunalingi mwoshe mutunasela oloni tunonowa kushulisilila cilengo citunalyakela, twasa kucecela mwafwa casa kutuzeyesa lika ngoco. Twasa kwecela oco cilengo na kulyakela cilengo citwasa kushulisilila.

Kuli cakumwenako cacibwa cili mu Mbimbiliya. Mwene Ndabiti walyakelele cilengo ca kutungila Yehova Njambi tembele. Oloni Njambi walekele Ndabiti ngwendi munendi Solomoni ikeye akamutungila tembele. Ndabiti kalizibile bwino. Nameme ngoco, kalubalele nambe kukakateya ngwendi aitunga ikeye. Watengulwile bilengo byendi. Walambwile byuma bya kupangesa mu kutunga tembele na kubwahesa mwamubwa byuma mangana munendi alinge oco cipangi ca kutunga.—1 Vimyene 8:17-19; 1 Mizimbu 29:3-7.

Nameme tunasa kulwisa bisinganyeka byabibi bije byasa kutuzeyesa na kukulahela ngwetu tushulisilila bilengo bitunalyakela, oloni anga tucitonda lilabelelo. Mwafwa bika? Kakangi byuma bikatulingisa tujeneke kukala na lilabelelo binapu byuma bije kutwasa kumanesa mu nzili yetu. Twasa kukala bati na lilabelelo nameme tuli na kuliwana na bukalu bwa kuliseza-seza bwa kufwa ngwe buhutu, binzita, kujeneka kutulinga mwamubwa, kubinja na kutsa?

[Cikupulo]

Nga kubamitambwile ku cipangi cimunakala na kutonda, kuma oho kulumbununa ngwabo kumukawanaho lalo cipangi ndi?

[Cikupulo]

Mwene Ndabiti wakele na biyongola byabibwa kutalesa ku bilengo

Kuli Kumwasa Kuwana Lilabelelo lya Busunga?

LINGENI ngwe muli na waci ije inecela kwenda, co lalo isholoka ngwe inatsi. Co mushaka kuibwahesesa. Oloni omwo mwihula baka-kubwahesa, bamileka byuma bya kuliseza-seza. Byuma bibendeka bya mwakuibwaheselamo, kubilitombola. Oloni bati nga muziba ngwabo munalume umo imwatunga nendi mu citingitingi ikeye walingile oyo waci? Co lalo omwo muyako, amileka ngwendi amibwaheselayo bwana. Kuma kumumwana ngweni amibwaheseleyo ndi?

Tunasa kwesekesa ei waci ku lilabelelo. Kuli kumwasa kuwana bukwasi nga muliziba ngweni lilabelelo lyeni lili na kuzeya ngwe mulili na kulingila lya banu babangi muno mu simbu yaikalu? Banu babangi bakalishasha ngwabo basa kutukwasa mangana tukale na lilabelelo. Oloni bibakendeka bikalilwisi. Ngeci, tunapande kukulahela Ishamatanga uje watutangele mwafwa ikeye ali na nzili ya kutukwasa mangana tukale na lilabelelo. Mbimbiliya ngwayo “Njambi kakele kulyala netu embwe.” Ashaka kutukwasa.—Vilinga 17:27; 1 Petulu 5:7.

Bika Byalibungila mu Lilabelelo?

Kwesekesa na Mbimbiliya, kuli byuma byabingi byalibungila mu lilabelelo kutubakana mubakalipangesela bandotolo na baka-sayansi. Majwi abananungulula ngwabo lilabelelo anasa kulumbununa kubandamena cuma cimo na mbunge imo nambe kushungwiya cuma cacibwa. Kuli byuma bibali byalibungila mu lilabelelo. Linambateselela kushungwiya cuma cimo cacibwa na kukala na bukaleho buje bumwesa ngwabwo byuma byabibwa bilingiwa. Byuma byanatukulahesa Njambi bije bili mu Mbimbiliya kubyapwile bilota lika. Byapwa bya busunga, co bili na bukaleho.

Lilabelelo likendelela na likulahelo lije lyemana ha byuma bya busunga bije bili na bukaleho. (Vahevelu 11:1) Nameme ngoco, Mbimbiliya inamwesa kuliseza kuli mukati ka likulahelo na lilabelelo.—1 Kolinte 13:13.

Nga mulomba bukwasi kuli kabusamba keni, mulabelela ngweni amikwasa. Mukala na lilabelelo mwafwa mwakulahela kabusamba keni, co lalo mwafwa munalimwena mwanamikwaselamo kunima. Likulahelo na lilabelelo bikendelela. Nameme ngoco, kuli hamo habyalisezela. Bika bitulingisa tukulahele byuma byanatukulahesa Njambi?

Lilabelelo Lyemana Haka?

Njambi ikeye nsina ya lilabelelo lya busunga. Ha simbu ibakele na kusoneka Mbimbiliya, Yehova bamutumbwile ngwabo ‘ikeye lilabelelo lya Isalele.’ (Njelemiya 14:8) Yehova wapwile lilabelelo lya banu bendi mwafwa byuma byoshe bibalabelelele byatundile kuli ikeye. Lilabelelo libakele nalyo kulyapwile lilabelelo lya ngoco lika embwe. Ha myaka yaingi yabatwamenenene, wabakulahesele byuma byabingi, co lalo wabishulisilile. Yoshwa uje wapwile ntwama ya Baisalele wendekele ngwendi: ‘Bikulaheso byoshe binalingiwa, co kukwesi cimo canonwa Njambi cahi.’—Yoshwa 23:14.

Kuneti myaka yaingi, oloni awa majwi anga acili a busunga. Mu Mbimbiliya muli bikulaheso bya Njambi byabingi, co lalo muli bukaleho buje bumwesa ngwabwo byuma byakulahesele banu byalishulisilila. Byuma byoshe byakakulahesa Njambi bikalishulisilila. Mukemwo bisimbu bimo baje bakele na kusoneka bupolofweto bakele na kusoneka ngwe bunalishulisilila laja.

Ngeci, tunasa kwendeka ngwetu Mbimbiliya inapu libulu lije lyasa kutulingisa tukale na lilabelelo. Omwo mutanda byuma byalingilile Njambi banu bendi, mukulahela manene Njambi, co lilabelelo lyeni likanyama. Kapositolo Paulu wasonekele ngwendi: ‘Byuma byoshe bibasonekele mu bisoneka babisonekele mu kutulongesa ngeci tukale na lilabelelo lya kutunda ku lukakateya na kukutakamesa kuje kutunda ku Bisoneka.’—Loma 15:4.

Bika Byanatukulahesa Njambi Bije Bitukwasa Tukale na Lilabelelo?

Simbu muka itunasa kutonda manene bukwasi mangana tukale na lilabelelo? Kuma keti nga tushaka kutsa ndi? Oloni banu babangi bakashaka kubazembeleka mangana bakale na lilabelelo nga kuli munu umo ibazema natoko. Lilabelelo lyabo likazeye. Butsi bukatunenela manene busiwa. Kutwesi na nzili ya kuhyana kutsa. Mukemwo Mbimbiliya inatumbula kutsa ngwayo “citozi wa kukotokela.”—1 Kolinte 15:26.

Bika byasa kutukwasa mangana tukale na lilabelelo nga kuli butsi? Mbimbiliya ije inatumbula kutsa ngwayo citozi, inendeka lalo ngwayo ou citozi “bakamufungulula.” Yehova Njambi ali na nzili ya kuhyana butsi. Namwesa ngoco ha bisimbu byabingi. Namwesa bati ngoco? Namwesa ngoco ha kusangula batsi. Mbimbiliya inendeka bisimbu 9, Njambi mwapangesele nzili yendi mu kusangula batsi.

Kuli cakumwenako ca kulitila ca Lazalu. Yehova wanene munendi Yesu nzili ya kusangula kabusamba kendi Lazalu uje watsile ha matangwa awana. Yesu kalingile eci cikomokeso ku bushweke embwe, banu babangi kubakele omwo walingile eci cikomokeso.—Yowano 11:38-48, 53; 12:9, 10.

Oloni hamo mwasa kulihula ngweni, ‘Njambi wasangwilile bika banu? Ngwetu bakulubalele lalo na kutsa ndi?’ Mukemwo bene. Mizimbu ya cifwa eci kuitukwasa lika kushungwiya kukamona banu batwazema baje batsa, oloni inapu lalo bukaleho bwa kushula buje bumwesa ngwabo cili bene batsi bakasanguka. Mu ngila ikwabo, twasa kwendeka ngwetu tuli na lilabelelo lya busunga.

Yesu wendekele ngwendi: ‘Yange kusanguka na kuyoya.’ (Yowano 11:25) Yehova akana Yesu nzili ya kusangula batsi. Yesu wendekele ngwendi: “Simbu ili na kwija omwo batsi boshe bakaziba lijwi [lya Kilistu], co bakatuhuka mu bimbumbo byabo.” (Yowano 5:28, 29) Boshe bali mu bihilo basa kukasanguka na kukalikuwa kuyoya mu paradaisi hano hasi.

Kapolofweto Isaya wendekele bya kusanguka ngwendi: “Banu betu baje banatsi bakayoya lalo. Mibila yabo ikasangukila lalo ku mwonyo. Boshe baje bali mu bimbumbo, bakenduka na kwimba na kujolela ngwe lime litonolwela hasi, ngeci bene, Shukulu Kalunga akasangula lalo banu baje batsile laja.”—Isaya 26:19.

Ebi biñanda bituzembeleka indi bati? Batsi banapu ngwe mbututu ibananyungilila mwimwo lya baina. Njambi muka-nzili yoshe azibuka banu boshe baje bali mu bihilo. (Luka 20:37, 38) Mubakasanguka, bakwabo bakabatambula mu kubwahelela ngwe banu mubakatambwila mbututu nga nasemuka! Ngeci tuli na lilabelelo nameme kuli kutsa.

Kukala na Lilabelelo Kumikwasa Bati?

Paulu wendekele bya seho ya lilabelelo. Wesekesele lilabelelo ku tepa ije itunyungilila ku sipilitu. (1 Tesalonika 5:8) Bika byalumbunwine? Kusañulu, maswalale mubakele na kuya ku nzita, bakele na kuzala bitepa bya bikubo, co mukati bakele na kuzala nanga nambe cilambu cacibotsi. Tepa yapwile ya seho mwafwa yanyungililile mutwe wa liswalale mangana keti ubetwe. Mu ngila imolika, lilabelelo lyasa kunyungilila bisinganyeka byetu ngwe tepa muyakele na kunyungilila mutwe wa liswalale. Nga muli na lilabelelo lya kukanyama, co musimpa na kuwa mbunge nameme muliwana na bukalu. Cili bene tubaboshe tutonda ei tepa.

Paulu wendekele lalo cakumwenako cikwabo kutalesa ku lilabelelo litunapande kukala nalyo ha byuma byanatukulahesa Njambi. Wasonekele ngwendi: ‘Tuli na lilabelelo ngwe ñobo ya cikongo ca mbunge, ikeyo ya kukola, yaibwa.’ (Vahevelu 6:19) Paulu wazibukile mwamubwa seho ya ñobo mwafwa kwakele bisimbu byabombelele. Mukwakele na kukala lihunzi lyakama, baka-kujabula bakele na kwashela ñobo mu mema. Ñobo muyakwatele mwamubwa hasi, buje bwato kubwongumukile na kukalindyanga ha mamanya.

Nga lilabelelo lyetu likanyama, co tukolesa omwo tuliwana na bukalu buje bunasa kupwa ngwe lihunzi lyakama. Yehova natukulahesa ngwendi ololo binzita, bukenya, busiwa na kutsa bihwa. (Taleni cipalo ha liputa 10.) Kutwalelelaho kukala na lilabelelo kutukwasa tushilozoke mu bukalu butuliwana nabwo. Co lalo kutukwasa twononoke mashiko a Njambi na kujeneka kulikobelesa mu byuma byabibi binalisala muno mu kaye.

Kuli byuma byabibwa byanamikulahesa Yehova kulutwe. Ashaka ngwendi mulikuwe kuyoya ngwe mwayongwelele ha kulibanga. Njambi ashaka ngwendi “banu boshe boboke.” Bika bibanapande kulinga banu mangana boboke? Banu banapande “kuzibuka busunga.” (1 Timateo 2:4) Ngeci, cibwaha manene nga mulilongesa busunga bwa mu Lijwi lya Njambi. Bikulaheso bili mu Lijwi lya Njambi binapu bya seho manene kutubakana byuma byoshe-byoshe bibanasa kumikulahesa muno mu kaye.

Kutwapandele kulishoshomwena mwafwa Njambi asa kutwana nzili ya kulinga cizango cendi. (2 Kolinte 4:7; Filipu 4:13) Kuma mushaka kukala na lilabelelo lya cifwa eci ndi? Nga mukemwo, co mwasa kuliwana.

[Cipalo/Cikupulo]

Byuma Bitulingisa Tukale na Lilabelelo

Biñanda bya mu Mbimbiliya binatako bitukwasa tukale na lilabelelo:

◼ Njambi natukulahesa byuma byabibwa kulutwe.

Mbimbiliya imwesa ngwayo lifuti-libu lyoshe likapwa paradaisi. Banu boshe bakalikwatasana, co bakapwa ba kubwahelela.—Myaso 37:11, 29; Isaya 25:8; Kujombolola 21:3, 4.

◼ Njambi kesi kukwisa.

Yehova wazinda makuli oshe. Wapwa wa kujela, co kasa kukwisa.—Visimo 6:16-19; Isaya 6:2, 3; Tito 1:2; Vahevelu 6:18.

◼ Njambi wapwa muka-nzili yoshe.

Yehova ikeye lika wapwa muka-nzili yoshe. Kukwesi cuma casa kumwonowesa kushulisilila biyongola byendi.—Kutuuka 15:11; Isaya 40:25, 26.

◼ Njambi ashaka ngwendi muyoye myaka yoshe.

—Yowano 3:16; 1 Timateo 2:3, 4.

◼ Njambi akamono ngwendi twasa kulinga byuma byabibwa.

Akaka mbunge ku bifwa byetu byabibwa na ku kulifwita kwetu, keti ku tupenga twetu. (Myaso 103:12-14; 130:3; Vahevelu 6:10) Akakulahela ngwendi tulinga byuma byabibwa.—Visimo 27:11.

◼ Njambi ashaka kutukwasa mangana tulinge byuma byalitombola na cizango cendi.

Bangamba ba Njambi kubapandele kuliziba ngwabo bali likalyabo. Njambi asa kutwana sipilitu ya kujela mangana itukwase.—Filipu 4:13.

◼ Nga tukulahela Njambi kutukalibeye.

Njambi kakatuseze, co twasa kumukulahela na mbunge yetu yoshe.—Myaso 25:3.

[Cikupulo]

Lilabelelo lyasa kunyungilila bisinganyeka byetu ngwe tepa muyasele kunyungilila mutwe wa liswalale

[Cikupulo]

Lilabelelo lyasa kutukanyamesa ngwe ñobo muikakanyamesela bwato

[Majwi a babenya Cikupulo]

Courtesy René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo