VITHINGANYEKA vya vanu kutaletha ku kuyoya na kuthsa vyalithethzathethza. Vamo vakathinganyeka ngwavo nga munu athsa, cho atwalelaho kuyoya mu chifwa cheka lalo nambe ku mwela weka. Vakwavo ngwavo akathemuka lalo na kuyoya mu chifwa cheka. Oloni vamo ngwavo kuthsa kwapwa mamanethelelo a kuyoya.

Hamo neni kuli mumo mumukathinganyekela, kwetheketha noku kumunakolela nambe chithemwa cheni. Ha kuwana ngwe vithinganyeka vya vanu vyalithethzathethza kutaletha ku kuthsa. Cho kuli kutwatha kuwana chikumbululo cha vuthunga ku chihula echi chakama?

Ha myaka yaingi ineti, vakulunu va vulombelo vanalongetha ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa. Vanu va mu vulombelo vuje vunathsimana manene muno mu kaye vwa kufwa ngwe vwa vaka-Kilisitu novu vwa Vahindu novu vwa Vayunda novu vwa Vamuzilemu, voshe vatava ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa, oloni ukatwalelelaho kuyoya mu sipilitu nga muvila unathsi. Oloni vaka-Buddha, vakulahela ngwavo nga munu nathsi, cho atha kuthemuka lwalwingi mu chuma cheka, na kupatuka ku tuyando. Echi kupatuka chikecho chivatumbula ngwavo Nirvana.

Vilongetha vya chifwa echi vinalingitha vanu vavangi muno mu kaye vakulahele ngwavo kuthsa kukekwo kukashokolola ngila ya kukayoya ku lifuti lyeka. Ngechi, vanu vavangi vakathinganyeka ngwavo kuthsa kwapwa kwakuvwa mwafwa kukalingitha vanu vayoye mu chifwa cheka, cho lalo ngwavo kuthsa chapwa chithzango cha Njambi. Oloni vika viyendeka Mbimbiliya ha ñanda eyi? Tumishongangeya ngwetu mutande ñanda inatako. Mukathama omwo muthziva muikumbulwila.

Ku mukanda wa Kushangumuka, Njambi walekele Andama ngwendi: “Ukalya ku vushuka vwoshe vwa miti ya mu lihya, oloni ku vushuka vwa muti wa mana akuthzivuka vuvwa na vuvi, kethi ukalyeko. Omwo nga ukalyako, cho ukathsa ku litangwa lije vene.” (Kushangumuka 2:16, 17) Echi chimwetha ngwavo, ngwe Andama wanyungile eli lishiko lya Njambi, ngwe watwaleleleho kuyoya myaka yoshe mu lihya lya Endeni.

Chaluvinda, Andama kononokele lishiko lya Njambi, cho walile ku vushuka vuje vwamwanene munakathzi wendi Eva, vuje vwamuvindikile Njambi ngwendi kethi alyeko. (Kushangumuka 3:1-6) Vukalu vwatundile mu kujeneka kwononoka kwa Andama vukevwo vuli na kutuyandetha ano matangwa. Mukemwo kapositolo Paulu wendekele ngwendi: “Vuvi vwethzile hano ha kaye hali munu umo lika, cho vuvi vwendi vunanene kuthsa. Cho kuthsa kunete ku miyati yoshe ya vanu omwo voshe vanalingi vuvi.” (Loma 5:12) Ou “munu umo lika” ivanendeka, ikeye Andama. Vuvi muka vwalingile Andama, cho mwafwa vika vunanene kuthsa?

Vuvi vwalingile Andama vwapwile kupokwela shakelo lishiko lya Njambi nambe ngwetu kujeneka kwononoka. (1 Yowano 3:4) Njambi walekele Andama ngwendi fweto ya vuvi inapu kuthsa. Ngwe Andama wononokele lishiko lya Njambi, ngwe kathsile, cho lalo na vana vendi ngwe kuvatambwile vuvi na kuthsa. Njambi katangele vanu ngwendi vathse, oloni washakele ngwendi vayoye myaka yoshe.

Majwi a mu Mbimbiliya akwendeka ngwavo kuthsa “kunete ku miyati yoshe ya vanu” anapu a vuthunga. Kuma kwakala chuma chimo chikatwalelelaho kuyoya nga munu nathsi ndi? Vanu vavangi vakakumbulula ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa. Kukumbulula ngocho kumwetha ngwavo Njambi wakwithile Andama. Mungila muka? Mwafwa nga mwonyo kuwethi kuthsa, cho kuthsa kuchapandele kupwa fweto ya vuvi, ngwe mwendekelele Njambi. Mbimbiliya ngwayo: “Njambi katha kwendeka makuli.” (Vahevelu 6:18) Satana ikeye wendekele makuli omwo walekele Eva ngwendi: “Kumukathsi embwe.”—Kushangumuka 3:4.

Nga chilongetha cha kwendeka ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa chapwa cha makuli, cho munu akai kuli nga nathsi?

MBIMBILIYA IKENDEKA VUTHUNGA

Mukanda wa Kushangumuka wendeka ngwawo: “Athinoni Shukulu Kalunga Njambi watapwile livu hathi, cho likelyo wa mungile munu, wahwimininine muku wa mwonyo mu majulu endi, cho munu wakele na mwonyo.” Lijwi lya “mwonyo” lyatunda ha lijwi lya Chihevelu lya ne’phesh, lije lilumbununa “chuma cha kuhwima.”—Kushangumuka 2:7.

Mbimbiliya imwetha ngwayo Njambi wahwimininine “muku wa mwonyo” nambe ngwetu ndthzili ya kuyoya kuli Andama, cho Andama wapwile munu wa kuyoya. Nahamo hai hainamwetha Mbimbiliya ngwavo Njambi wanene Andama mwonyo uje kuwethi kuthsa. Nameme mutondethetha, kumwatha kuwana havanathoneka mu Mbimbiliya ngwavo “mwonyo kuwethi kuthsa.” Ha kuwana ngwe Mbimbiliya yamwetha ngwayo mwonyo ukathsi, cho vika vinanenetha ngwavo vichachi vyavingi vilongethe ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa? Tuchithimutwiyeni ha vyuma vyalingiwile mu Ingito kuthañulu mangana tuwane chikumbululo.

KUTUMA KWA VILONGETHA VYA MAKULI

Herodotus, muka-kulilongetha viñanda vya kuthañulu, wa mu chita cha myaka cha vu 5 B.C.E. wendekele ngwendi: Vaka-Ingito vakevo “vashangumukile kwimanena ñanda ije imwetha ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa.” Kutundoho, Vambambilone va kuthañulu navo vatavele ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa. Omwo Alekizanda Wakama wayulile mafuti a ku Middle East mu 332 B.C.E., vaka-kulilongetha vavangi va Vangiliki vathsimanethele manene vilongetha vije vimwetha ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa. Echi chanenethele ngwavo vanu vamu chiyulo cha Vangiliki vavikulahele.

Mu chita cha myaka cha kulivanga C.E., Vafaliseo na Vaessene vaje vapwile Vayunda valongethele vanu ngwavo nga munu nathsi, cho mwonyo utunda mu muvila. Livulu lya The Jewish Encyclopedia limwetha ngwavo: “Vayunda vathzivukile chilongetha cha kwendeka ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa, kutundilila ku vithinganyeka vya Vangiliki na ku vilongetha vya Plato.” Mukemwo Josephus, muka-kulilongetha viñanda vya kuthañulu wendekele ngwendi, chilongetha cha kwendeka ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa kethi cha mu Mbimbiliya, oloni chatunda ku “vithinganyeka vya vaka-Greece,” vije wamwene ngwendi vyapwile lika vyakulimangela.

Kutuma kwa vilongetha vya Vangiliki kwanenethele ngwavo vanu vaje valishashele kupwa vaka-Kilisitu vashangumuke kulongetha ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa. Jona Lendering muka-kulilongetha viñanda vya kuthañulu wendekele ngwendi: “Vilongetha vya Plato vije vimwetha ngwavo nga munu nathsi, akayi ku lifuti lyeka lya kwithi vyanenethele ngwavo vanu vakumbathane vilongetha vya Plato nevi vya vaka-Kilisitu.” Ngechi, evi vilongetha vya makuli vya kwendeka ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa vavitambwile na mu vichachi vya “vaka-Kilisitu,” cho vashangumukile ku vilongetha vanu.

“VUTHUNGA VUKAMIPATULA”

Mu chita cha myaka cha kulivanga, kapositolo Paulu wanangwile ngwendi: “Mundthzindthzime ali na kwendeka na kutungukwa ngwendi vanu vamo ha thimbu ya kukotoka vakathethza kukulahela kwavo, vakononoka mindthzindthzime ya makuli na kukavangeya vilongetha vya mindthzindthzime ya kujwala.” (1 Timateo 4:1) Awa majwi anapu a vuthunga. Chilongetha cha kwendeka ngwavo mwonyo kuwethi kuthsa chinapu chimo cha “vilongetha vya mindthzindthzime ya kujwala.” Kuvavithonekele mu Mbimbiliya, oloni vyatunda ku vulombelo vwa makuli na kuvilongetha vya vanu.

Twavwahelela kuthzivuka majwi a Yesu a kwendeka ngwavo: “Mukathzivuka vuthunga, cho vuthunga vukamipatula.” (Yowano 8:32) Kuthzivuka vuthunga vwa mu Mbimbiliya kunatupatula ku vilongetha na vilika vije vinatumu mu vulombelo vwavungi vuli muno mu kaye vuje vuli na kushaula Njambi. Kutundoho, vuthunga vwa mu Lijwi lya Njambi vunatupatula ku vundungo vwa kukulahela vilongetha vya makuli vije vinakundama ku kuthsa.—Kengeni chipalo cha “Vathsi Vali Kuli?”

Ishamatanga yetu kayongwele ngwendi vanu vayoye lika myaka 70 nambe 80 hano hathi na kukayoya myaka yoshe ku mutambela weka. Njambi wayongwele ngwendi vanu vayoye myaka yoshe hano hathi mu kwononoka. Evi viyongola vimwetha ngwavo Njambi wakala na chithzemo ku vanu, cho akavishulithilila. (Malakiya 3:6) Muka-kwimba wendekele awa majwi a kuhwiminina ngwendi: “Vaka-vuthunga vakakala mu lifuti, cho vakayoyelamo ku myaka yoshe.”—Myatho 37:29.