NAFTALY
(Naftàly) [Ny Fitolomako].
1. Zanakalahy faharoan’i Jakoba tamin’i Bilaha mpanompovavin’i Rahely, tany Padana-arama. (Ge 35:25, 26; Ek 1:1, 4; 1Ta 2:1, 2) Momba i Rahely ka nomeny ho vadikelin’i Jakoba i Bilaha. Nalain’i Rahely ho zanany àry i Naftaly, toa an’i Dana zokin’i Naftaly iray tam-po aminy. Efa nanan-janakalahy efatra i Lea rahavaviny, tamin’izay. (Ge 29:32-35) Faly be anefa i Rahely satria nahazo zanakalahy faharoa avy tamin’ny mpanompovaviny, ka hoy izy: “Nifampitolona mafy tamin’ny rahavaviko aho, ka nandresy koa!” Nahalaza tsara ny fihetseham-pony tamin’ny fotoana nahaterahan’ilay zaza ilay anarana hoe Naftaly (midika hoe “Ny Fitolomako”).—Ge 30:2-8.
Nanan-janakalahy efatra i Naftaly tatỳ aoriana. Ireto avy izany: Jazila (Jaziela), Gony, Jezera, ary Silema (Saloma). (Ge 46:24; 1Ta 7:13) Tamin’i Jakoba efa ho faty, dia naminany momba an’ireo zanany lahy izy, ka nilaza izay hitranga amin’izy ireo “any am-parany.” Zavatra tsara no nolazainy momba an’i Naftaly, na dia tena fohy aza ny teniny.—Ge 49:1, 2, 21.
2. Ilay foko avy amin’i Naftaly. Nisy fianakaviambe efatra tao amin’izy io, izany hoe ny taranak’i Jazila, Gony, Jezera, ary Silema, zanak’i Naftaly. (No 26:48, 49) Herintaona teo ho eo taorian’ny nialan’ny Israelita tany Ejipta, dia nisy 53 400 ny miaramila, 20 taona no ho miakatra, tao amin’ilay foko. (No 1:42, 43) I Ahira no mpiadidy teo amin’ny fokon’i Naftaly. Teo avaratry ny tranolay masina ilay foko no nitoby tany an-tany efitra, niaraka tamin’ny fokon’i Asera sy ny fokon’i Dana. Tao amin’ny fizarana nisy ny fokon’i Dana àry no nisy azy, ary io fizarana nisy foko telo io no niainga farany, rehefa nifindra lasy ny Israelita. Izy ireo no vodilaharana mpiaro, ary toerana niavaka izany.—No 1:15, 16; 2:25-31; 7:78; 10:25-28.
Nihena ho 45 400 ny vatan-dehilahy tao amin’ilay foko, rehefa natao indray ny fanisam-bahoaka, 40 taona teo ho eo taorian’ny nanafahana ny Israelita avy tany Ejipta. (No 26:50) Anisan’ny lehilahy efa tsy teo intsony i Naby, izay iray tamin’ireo mpitsikilo folo lahy nilaza zavatra ratsy momba ny Tany Nampanantenaina, sy nanakivy ny Israelita tsy hiditra tao.—No 13:14, 16, 31-33; 14:35-37.
Niampita an’i Jordana sy nandresy an’i Jeriko sy Ay ny Israelita, teo ambany fitarihan’i Josoa. Taorian’izay, dia anisan’ireo foko ‘nitsangana teo amin’ny Tendrombohitra Ebala mba hanonona ozona’ ny fokon’i Naftaly. (Js 6:24, 25; 8:28, 30-35; De 27:13) I Pedahela no notendren’Andriamanitra ho solontenan’ny fokon’i Naftaly mba hanampy an’i Josoa sy Eleazara mpisorona, rehefa nozaraina ho an’ny foko tsirairay ny Tany Nampanantenaina.—No 34:16, 17, 28; Js 19:51.
Anjara lovan’ilay foko. Tany amin’ny faritra avaratra amin’ny Tany Nampanantenaina no faritany nomena ho an’ny fokon’i Naftaly. (De 34:1, 2) Ny Ranomasin’i Galilia sy ny Reniranon’i Jordana no teo amin’ny sisin-taniny atsinanana. Ny faritanin’i Asera no teo amin’ny sisin-taniny andrefana. Ny faritanin’i Zebolona no teo amin’ny sisin-taniny andrefana sy atsimo, ary ny faritanin’i Isakara no teo atsimony. (Ampit. Js 19:32-34.) Nahoana no lazaina fa nipaka “tamin’i Joda eo Jordana” ny sisin-tanin’i Naftaly (Js 19:34)? Tsy midika izany fa tonga hatrany amin’ny faritanin’i Joda ilay sisin-tany. Mbola any atsimo be mantsy io faritany io. Angamba ny faritra atsinanan’i Jordana, izay nipetrahan’ny fianakavian’i Jaira, no tondroin’ilay hoe “Joda” eto. Voalaza fa taranak’i Manase i Jaira, satria taranak’i Manase ny renibeny (avy amin’ny rainy). (No 32:41; Js 13:29, 30) Taranak’i Joda koa anefa i Jaira, satria taranak’i Joda ny raibeny (avy amin’ny rainy). (1Ta 2:5, 21, 22) Azo antsoina hoe Joda àry ny faritra nomena ho an’ny fianakavian’i Jaira, rehefa jerena ny razambeny.
Nisy tanàna 19 niaraka tamin’ny tanàna keliny tao amin’ny faritanin’i Naftaly. (Js 19:35-39) Tanàna voaro mafy izy ireny, ary anisan’ireny i Kedesy, izay nomena ny Levita ary nohamasinina ho tanàna fialokalofana. (Js 20:7, 9) Nisy tanàna roa hafa koa, izany hoe i Hamata (Hamota-dora na Hamona) sy Kartana (Kiriataima), nomena ny Levita. (Js 19:35; 21:6, 32; 1Ta 6:62, 76) Ahoana ny amin’ny tanànan’i Beti-semesy sy Beti-anata, tao amin’ny faritanin’ilay foko? Tsy noroahin’izy ireo ny Kananita tao fa nampanaoviny asa an-terivozona.—Mpts 1:33.
Marina fa be tendrombohitra (Js 20:7) ilay faritanin’i Naftaly fahiny, nefa lonaka izy io, indrindra fa ilay lemaka miendrika telozoro (lemak’i Genesareta) teo avaratrandrefan’ny Ranomasin’i Galilia sy ny faritr’i Hola. Ny anjara lovan’ny fokon’i Naftaly angamba no noresahin’i Mosesy, rehefa nitso-drano an’ilay foko izy hoe: “Voky fankasitrahana i Naftaly, sady heniky ny fitahian’i Jehovah. Alaivo ho fanananao ny andrefana sy ny atsimo.” (De 33:23) Azo adika koa hoe “ranomasina” (Kat.) na “farihy” (BFC, f.a.p.) ilay hoe “andrefana” eto, ka mety hanondro ny Ranomasin’i Galilia. Ilay hoe “atsimo” indray dia mety hanondro ny farany atsimo amin’ny faritanin’i Naftaly manamorona an’io ranomasina io. Mety ho azo adika toy izao koa anefa io andinin-teny io, na dia toa miresaka momba ny Ranomasin’i Galilia aza: “Fananany ny ranomasina sy ny trondro ao anatiny.”—Rbi8 f.a.p.
Tamin’ny andron’ny mpitsara ka hatramin’ny sesitany. Naminany momba an’i Naftaly i Jakoba, tamin’izy efa ho faty. Nilaza izy fa “serfa manifinify” i Naftaly. (Ge 49:21) Toa te hilaza izy fa ho kingakinga sy ho havanana ilay foko rehefa miady, ary voaporofon’ny tantara izany. Be herim-po, ohatra, ny lehilahy iray alina avy tamin’ny fokon’i Naftaly sy Zebolona ka namaly ny antson’i Baraka mba hiady tamin’ny tafik’i Sisera, izay nanana fitaovana arifomba. Nandresy izy ireo. Mety ho avy amin’ny fokon’i Naftaly mihitsy aza i Baraka, satria toa tany Kedesy (tao amin’ny faritanin’i Naftaly) izy no nipetraka. (Mpts 4:6-15; 5:18) Nanampy an’i Gideona Mpitsara koa io foko io, tamin’izy niady tamin’ny Midianita.—Mpts 6:34, 35; 7:23, 24.
Taona maro tatỳ aoriana, dia nisy 1000 lahy lehiben’ny tafika sy miaramila 37 000 avy amin’ny fokon’i Naftaly tonga tao Hebrona mba hanao an’i Davida ho mpanjakan’ny Israely rehetra. Nisy fety tamin’izay, ka nitondra sakafo be dia be ny olona hatrany amin’ny faritanin’i Isakara sy Zebolona ary Naftaly. (1Ta 12:23, 34, 38-40) Nandray anjara lehibe tamin’ny fandresena an’ireo fahavalon’ny Israely ny fokon’i Naftaly, teo ambany fitarihan’i Davida Mpanjaka.—Sl 68:t.m., 1, 27.
Am-polony taona maro taorian’ny nizaran’ny fanjakan’ny Israely, dia nanafika ny faritanin’i Naftaly i Beni-hadada I, mpanjakan’i Syria. (1Mp 15:20; 2Ta 16:4) Inona no nitranga 200 taona teo ho eo tatỳ aoriana, izany hoe tamin’ny andron’i Peka Mpanjaka? Nataon’i Tiglato-pilesera III sesitany tany Asyria ny mponina tao amin’ny faritanin’ilay foko. (2Mp 15:29) Zato taona teo ho eo taorian’ny naharavan’ny fanjakana tany avaratra, dia nopotipotehin’i Josia mpanjakan’ny Joda ireo zavatra nampiasaina tamin’ny fanompoan-tsampy, hatrany avaratra tany amin’ny faritr’i Naftaly, izay teo ambany fifehezan’i Asyria sady efa ravarava.—2Ta 34:1-7.
Faminanian’i Isaia. Nataon’ny Asyrianina afa-baraka ny Israelita, ary mety ho izany no resahin’ny Isaia 9:1 hoe: “Ny haizina ao amin’ilay tany ..., dia tsy ho toy ny tamin’ny fotoam-pahoriana, tamin’ny andro fahiny izay nanaovana tsinontsinona ny tanin’i Zebolona sy ny tanin’i Naftaly.” Nilaza i Isaia avy eo fa ho avy ny fotoana hanomezam-boninahitra an’izay efa natao tsinontsinona, izany hoe “ilay lalana amoron-dranomasina any amin’ny faritr’i Jordana, dia i Galilian’ireo hafa firenena.” Hoy ihany izy: “Nahita hazavana lehibe ny olona nandeha tao amin’ny haizina, ary niposahan’ny hazavana ireo nitoetra tao amin’ny tanin’ny haizim-pito.” (Is 9:1, 2) Nampiasa an’io andinin-teny io i Matio (4:13-17) ary nampihatra izany tamin’i Kristy Jesosy, ilay “fahazavan’izao tontolo izao”, sy tamin’ny fanompoany. (Jn 8:12) Voalaza fa ‘tanànan’i Jesosy’ i Kapernaomy, tao amin’ny faritanin’i Naftaly, satria nipetraka tao izy. (Mt 4:13; 9:1) Azo lazaina hoe anisan’ny fokon’i Naftaly àry izy. Noho izany, dia azo ampiharina amin’i Jesosy koa ilay faminanian’i Jakoba momba an’i Naftaly hoe: “Manao teny kanto izy.” (Ge 49:21) Nanao “teny kanto” tokoa ilay Zanak’Andriamanitra, satria na ireo mpiambina nirahina hisambotra azy aza nilaza hoe: “Mbola tsy nisy olona niteny tahaka izany mihitsy.”—Jn 7:46.
Tao amin’ny fahitana. Teo anelanelan’ny faritanin’ny fokon’i Asera sy ny fokon’i Manase ny faritanin’i Naftaly, tao amin’ny fahitan’i Ezekiela (Ezk 48:3, 4), ary nisy anarana hoe Naftaly ny vavahady iray tao amin’ilay tanàna antsoina hoe “Jehovah Mihitsy no Ao.” (Ezk 48:34, 35) Nahazo fahitana koa ny apostoly Jaona, ka reny fa nisy 12 000 ireo voaisy tombo-kase tao amin’ny fokon’i Naftaly (anisan’ny Israely ara-panahy).—Ap 7:4, 6.