CIPANDE 2
Baibo I Buku Ilyafuma Kuli Leza
Uzye Baibo yapusana uli na mabuku yauze?
Uzye Baibo ingamwazwa uli ukucimvya intazi?
U mulandu ci uno mungatailila mausesemo aaya muli Baibo?
1, 2. U mu nzila ci muno Baibo yayela u wila usuma sana ukufuma kuli Leza?
UZYE mungiusya uwanda umwi lino mwapokeliile icintu cimwi icisuma sana ukufuma kuli cuza winu? Mufwile muvwile ningo sana lino mwapokeliile. Pano umuntu ndi wamutumila cimwi ala akulangilila ukuti wamutemwa. Nanti ciye uli, mufwile mwataizye sana lino mwapokeliile uwila ukufuma kuli cuza winu.
2 Baibo u wila uno Leza watutumila, nupya tufwile ukumutaizya sana pa wila uu. Kwaya ivintu ivingi vino tukasambilila muli Baibo vino nga tutaamanyile ndi kutaali Baibo. Baibo ikatunena vino iyulu lyaumvilwe kumwi ni ntanda, insi, alino nu monsi nu mwanaci akutandikilako. Muli Baibo mwaya masunde ampomvu angatwavwa ukucimvya mavya na masakamika. Ikalondolola vino Leza alafikilizya ukulonda kwakwe na vino alazifya insi. I cumi kwene Baibo i buku ilisuma cuze!
3. Uzye vino Yeova watupeela Baibo cikatusambilizya cani pali aliwe, nupya u mulandu ci uno icintu cii cikatuletela uluzango?
3 Nakupya, Baibo ikatuzanzya sana, pano ikatuneena vino Yeova Leza, uwatupeezile ibuku lii waya. Ibuku lii lino watupeela uusininkizyo wakuti akaalonda ukuti tumumanye ningo. Fwandi Baibo ingamwazwa ukuya cuza wakwe Yeova.
4. Uzye mwatemwapo vyani pa kuvwa vino Baibo yasalangana umu nsi?
4 Ndi cakuti mwakwata Baibo, ala mutaaya mwenga. Baibo yapangwa yonsi ipuma nanti iciputulwa sile umu ndimi ukucila pali 2,500, kuli kuti apiipi na antu yonsi umu nsi yaakwata Baibo. Ngu kwankanya, tungati antu ukuluta pali 1 milyoni yakapokelela ama Baibo cila-mulungu! Ma Baibo aingi cuze yaapulintwa; yamwi pali yaa yaapulintwa umu ciputulwa sile. I cumicumi kutaaya ibuku ilyaya wakwe Baibo.
Baibo yaakuti “Amalembo ya Calo Cipya” yaaya umu ndimi izingi sana
5. Londololini vino Baibo ‘yafumile kuli Leza.’
5 Nakapya, Baibo “yafuma kuli Leza.” (2 Timoti 3:16) Uzye caali uli pakuti ilembwe? Baibo kwene ikatuneena vii: ‘Antu yatungulwilwe nu mupasi wa muzilo lino yavwanganga ilandwe ilyafumile kuli Leza.’ (2 Petulo 1:21) Katulangilile vino caali: Tuti umukombe umwi waneena umwizikulu ukuti amulembeleko kalata. Ivimalembwa muli kalata wiyo ala i vyakwe sikulu. Fwandi umwineco wakwe kalata wiyo u mukombe, asi umwizikulu foo. Avino caya na kuli Baibo kwene, amazwi aaya mwenemo aakwe Leza, asi ya yantunze yano waneenyile ukuti yalembe. Fwandi Baibo ‘iizwi lyakwe Leza.’—1 Tesalonika 2:13.
IVYEO IVYAYAMO VIKAUVWANA NUPYA I VYACUMI
6, 7. I cani cino tungalandila ukuti ukuvwana kwa vyeo ivyaya muli Baibo kukazungusya?
6 Baibo yalemvilwe apa myaka 1,600. Aonsi aalemvile, yaaliko apa nsita izipusane-pusane, nupya yataakuliile ukuli-kumwi. Yamwi pali yaaya yaali aalimi, yauze yaali aalondo, na yauze nayo yaali aakacema. Alino paali na ya kasema, ya kapingula, na yamwene. Luka, uwalemvile ibuku liilandwe lisuma wali a dokota. Nanti cakuti antu yaa yaapusiine vii, ivyeo vyonsi ivyaya muli Baibo vikauvwana.a
7 Ibuku lya kutandikilako muli Baibo likatuneena vino cali pakuti antu yatandike ukucula. Lyene ibuku lya kusyalikizya, nalyo likatuneena ukuti uku nkoleelo insi yonsi ilaya paladaise. Malyasi yonsi muli Baibo yakalanda pa vintu ivyacitiike apa myaka iingi cuze nupya yakalanda na pali vino ukulonda kwakwe Leza kulafikiliziwa. I cumi kwene cikatuzungusya sana ndi twalola vino ivyeo ivyaya muli Baibo vikauvwana, nomba ali vino cifwile ukuya pano Baibo i buku ilyafuma kuli Leza.
8. Landini ivintu vimwi-vimwi ivikalanga ukuti Baibo ikalungika pali vyakwe sayansi.
8 Baibo ikalanda ivyacumi na pali vyakwe sayansi. Ikalanda na pa vintu vino antu yataamanyile upiliulo apa nsita iiya. Icintu conga cino Baibo yaalanda, a ciici cino tukawelenga umwibuku lya Aina Levi pali vino aina Izlaeli yayanenyile ukuti yalondekwanga ukutalusya antu aalwalanga indwala izikaambukila, alino na pa vya usaka; pa nsita iiya ala antu amu nko zyuze yene yataamanyile nanti cimwi pa vintu vii. Pa nsita lino antu aingi yataamanyile vino insi iikala, Baibo yene yaalanzile ningo sana ukuti insi ‘iikala apa lwelele.’ (Yobo 26:7) Ukuya kwene, Baibo asi buku lya kusambililamo sayansi. Lelo ndi yalanda pali vyakwe sayansi, ikalungika. Uzye vii asi ali vino ibuku lyakwe Leza lifwile ukuya?
9. (a) U mu nzila ci muno Baibo yayela iya cumi pa kulanda pa vintu ivyacitiike mpiti? (b) Uzye ndi mwalola vino aonsi aalemvile Baibo yaali na ucisinka, mungati uli pali Baibo?
9 Nakupya, Baibo ikalanda ivya cumi pa vintu ivyacitiike mpiti. Yene isipita nu mumbali pa kulumbula ivyacitiike. Isipeleela sile apa kulumbula antu yamwi, lelo ikalanda nu mupanda uno antu yaayo yaavyaliilwemo.b Ukupusanako na ya kalemba ya malyasi yampiti, yano ilingi kwene yasilumbula ndi cakuti umutundu wawo wacimviwe, ya kalemba yakwe Baibo yene yaali acumi, yaalembanga na vino yaafizilwe ukucita na vino umutundu wawo wacimviiwe. Umwibuku lya muli Baibo ilya Mpendwa, Mose walemvile na vino waluvyanyizye ivyalenzile ukuti atiingila umu mpanga ya ulayo. (Mpendwa 20:2-12) Ucisinka wa musango uu usizaanwa umu malyasi yauze ampiti, nomba Baibo yene yakwata malyasi yacisinka pano i buku ilyafuma kuli Leza.
MULI BAIBO MWAYA MANO AAKA-AZWA
10. I cani cino tutanga tuzungukile ukuti Baibo i buku ilika-azwa antu?
10 Baibo yafuma kuli Leza, acino fwandi ‘ikaomviwa uku kusambilizya icumi, ku kukaanya ukuluvyanya, nu ku kulungika ivintu.’ (2 Timoti 3:16) Icumicumi amazwi aaya muli Baibo yakatwazwa. Ikalondolola ningo vino antunze yaaya. Pano Yeova Leza, uwapanzile Baibo, a Kaumba! Wene wamanya ningo sana vino tukaelenganya na vino tukauvwa, ukucila na vino sweineco twaimanya. Na cuze i cakuti, Yeova wamanya ivintu vino tukalondeka pakuti tuye ni nsansa. Wamanya ni vintu viipe vino tufwile ukusenkako.
11, 12. (a) I visinka ci vino Yesu walanzile umwiLyasi lya pa Mwamba? (b) A masunde ci nayauze angatwazwa yano Baibo ikatusambilizya, alino uzye u mulandu ci uno tungalandila ukuti yasiita ukuomba?
11 Mutale mwelenganye sile pa mazwi yano Yesu walanzile umwiLyasi lya pa Mwamba, lino yaalemba muli Mateo vipande 5 kufika uku 7. Ilyasi liili lyali lyasi ilya maka sana pano umwilyasi liili Yesu walanzilemo ivintu ivingi sana; walanzile pali vino tungacita pakuti tuye ni nsansa, vyakucita pakuti twauvwana na antu yauze, vyakucita pa kupepa, alino navino tufwile ukwelenganya pa vikwatwa. Amazwi yaaya yano Yesu walanzile yacili yakaomba ningo sana wakwe vino yaomvile pa insita iiya.
12 Masunde yamwi muli Baibo yakalanda pali vino tungaikala ningo apa ng’anda, vino tufwile ukuombesya, na vino tufwile ukuvwana na anji. Amasunde yaa yakaomba ningo sana kuli yonsi, nupya yasiita ukuomba. Amano aaya muli Baibo yalondololwa ningo sana ukupitila muli Ezaya ukuti: “Nene indi Yawe [“Yeova,” NW ] Leza winu, wiyo aakamusambilizya ivyakuti vyamuziipila.”—Ezaya 48:17.
MULI BAIBO MWAYA USOOWELO
Ezaya wasoowile ukuti umusumba wa Babiloni ulonoonwa
13. I vintu ci vino Yeova waneenyile kasema Ezaya ukusoowela ivyali nu kucitikila Babiloni?
13 Muli Baibo mwaya mausesemo aingi sana, nupya mausesemo aingi yaafikiliziwa mpiti. Usesemo umwi uwafikiliziwa aewu: Yeova wasoowile ukupitila muli kasema Ezaya ukuti umusumba wa Babiloni wali nu konoonwa. (Ezaya 13:19; 14:22, 23) Usoowelo uuwa walondolwile ningo sana vino icintu cii caali nu kucitika. Asilika yaali nu kukamya uluzi lwa mu Babiloni nu kwingila umu musumba ukwaula nu kulwa inkondo. Nomba kuli navyuze. Usesemo wakwe Ezaya walumbwile nu mwene uwali nu kucimvya Babiloni—nu mwene wiyo wali a Kilusi.—Ezaya 44:27–45:2.
14, 15. Uzye vino Ezaya wasoowile ukuti vilacitikila Babiloni vyafikiliziwe uli?
14 Lino paapisile imyaka 200 kufuma pano yaasoowile vii, asilika izile uku kuzanza Babiloni insita ya usiku, apa 5 Okotoba mu mwaka wa 539 B.C.E. Uzye mumanyile uwali intunguluzi ya yasilika yaaya? U mwene wa Pesya wino yaatangi Kilusi. Ali vino nu usesemo uuwa uwa maka watandike ukufikiliziwa. Nomba uzye vino usesemo wali uwakuti asilika yatalalwa inkondo, ali vino cizile ciya?
15 Uwanda uuwa usiku, aina Babiloni yazevyanga, nupya yelenganyanga ukuti yaacingiliilwe sana pa mulandu ni viumba ivikome ivyazingulwike umusumba. Pa nsita kwene iiya a pano Kilusi waomvizye amano lino wapaatwile amanzi ya mu luzi ulwapisile umu musumba. Manzi yaacefile umu luzi icakuti asilika yaalamvile ningo sana mpaka iyafika na pa viumba. Nomba uzye asilika yakwe Kilusi yaali nu kwingila uli umu musumba vino kwali iviumba ivikome? Uwanda uuwa, ivisaasa vya mpongolo vyasyazile ukwaula kuyalwa!
16. (a) Uzye i vyani vino Ezaya wasoowile ukuti vyali nu kucitikila umusumba wa Babiloni? (b) Uzye vino Ezaya wasoowile pa kononwa kwakwe Babiloni vyafikiliziiwe uli?
16 Vino yaasoowile ukuti vilacitikila umusumba wa Babiloni aevi: “Mutalatala mwikalemo nanti ukuvyalilwamo umuntu, umulalondekanila amanda. Umwina Alabya atalatala akuulemo itaalu lyakwe, na yakacema yatalatala yaleke amaufyo yao yapuzile mwenemo.” (Ezaya 13:20) Usoowelo uu utaapeleliile sile apa kulanda ukuti umusumba wali nu kononwa. Walanzile nu kuti ndi umusumba ononwa utalatala wikalwemo nupya. Ndakai kwaya ivisinka ivikaalanga ukuti amazwi yaaya yaali acumi. Ndi mwalola incende apaali umusumba wa Babiloni—iyayela intamfu ya makilomita 80 uku katutu ka musumba wa Baghdad, ku mpanga ya Iraq—i cumicumi mungasininkizya ukuti vino Yeova wasoowile ati: “Ndamupyela uku mukuwo,” vyafikiliziwe.—Ezaya 14:22, 23.c
Ivitalang’anda vya musumba wa Babiloni
17. Uzye utailo witu ukakoma uli ndi twalola vino mausesemo ya muli Baibo yakafikiliziwa?
17 Utailo witu ukakoma sana ndi twalola vino mausesemo yamuli Baibo yakafikiliziwa, uzye asi avivyo? Pano, ndi cakuti Yeova Leza wafikilizye vyonsi vino walavile, ala tutanga tutwisike ukuti na vino watulaya ukuti insi ilaya paladaise, vilafikiliziwa. (Mpendwa 23:19) I cumicumi tulaya nu umi wa pe, pano “Leza wino asitumpoka uwatulaya umi kwene uu, kufuma lino kutandika kwa nsita kutali kuyeko.”—Tito 1:2.d
“IZWI LYAKWE LEZA ILYA UMI”
18. Uzye umutumwa Paulo walanzile ukuti “izwi lyakwe Leza” lyaya uli?
18 Ivintu vino twasambilila umu cipande cii, vikulanga apaswe ukuti Baibo i buku iliiyele sana. Itusambilila ukuti ivyeo ivyaya mwenemo vikauvwana, nupya vikalanda ivya cumi pali vyakwe sayansi na pa vintu ivyacitike mpiti. Nakapya, itusambilila nu kuti muli Baibo mwaya amano aka-azwa, nupya mwaya usesemo. Nomba ivyeo ivyaya muli Baibo vyacindama sana ukuluta na pa vintu kwene vii. Umutumwa Paulo walemvile ati: “Izwi lyakwe Leza ilya umi nupya likuomba. Lyene lyakalipa kuluta lupanga luno lwanyolwa konsi koili. Lyene likaputula nu kupenka monsi, kufika pano umi nu mupasi vyakomana, na muno yanamfyumfyu ni mimfyompo vyakomana lyene likapingula vilondwa, nu kwelenganya kwa mu mwenzo wa muntu.”—Ayebulai 4:12.
19, 20. (a) Uzye Baibo ingamwazwa uli ukuiceeceta mweineco? (b) Mungacita uli pakuti mwalangizya ukuti mukataizya pa wila kwene uu?
19 Ndi tukuwelenga “izwi,” lyakwe Leza, ilyaya muli Baibo, cingalenga ukuti ivintu vyatuziipila. Izwi kwene lii lingatwazwa ukuiceeceta sana. Limwi tungaelenganya ukuti twatemwa Leza, nomba ivintu vino tukacita ndi twasambilila vimwi muli Baibo, i vikaalanga ivyaya umu myenzo itu.
20 I cumicumi Baibo yafuma kuli Leza. Tufwile ukuwelenga nu kusambilila, alino nu kutemwa ibuku lii. Pa kulangizya ukuti mukataizya apa wila uu, mufwile ukutwalilila ukuwelenga Baibo. Ndi mwatwalilila ukucita vivyo, mulamanya ningo vino Leza akaalonda ukucitila antunze. Mu cipande cilondeliilepo ali muno tulasambilila vino Leza akaalonda ukucita, alino na vino alafikilizya ivintu kwene vivyo.
a Antu yamwi yakati ivyeo vimwi muli Baibo visyauvwana, nomba nanti yakalanda vivyo, yatakwata ivisinka. Muwelenge icipande 7 umwibuku lya Ciyemba ilyakuti Baibolo—Cebo ca kwa Lesa Nelyo ca Muntu? lino ya Nte yakwe Yeova yalemba.
b Pamwi pano mungalola vino ivikolwe vyakonkiine ukufika kuli Yesu, a pali Luka 3:23-38.
c Nga mukulonda ukumanyilapo na vyuze pa mausesemo yamuli Baibo, muwelenge umu kabuku ka Ciyemba kano ya Nte yakwe Yeova yaapanga akakuti Icitabo ca Bantu Bonse pa mafwa 27 kufika uku 29.
d Ukononwa kwa musumba wa Babiloni asi ali usesemo onga sile uwafikiliziiwe. Kwaya mausesemo nayauze afikiliziwe wa kononwa kwa misumba ya Tuli na Ninive. (Ezekelo 26:1-5; Zefaniya 2:13-15) Nakupya, Danieli wasoowile ukuti kwali nu kuya mauteeko aamaka aali nu kuyako ndi Babiloni wafumapo. Kwali uteeko wa ina Medya na Pesya, nga alino kwizile kuya uwa Glisi. (Danieli 8:5-7, 20-22) Lyene nga mukulonda ukumanya mausesemo aingi aapali Mesiya aizile yafikiliziwa muli Yesu Klistu, muwelenge ivyeo navyuze, pa mafwa 199-201.