Ulondolozi wa Mazwi Amuli Baibo
A B C D E F G H I K L M N P S T U V W Y Z
A
Aakasapola ukuomvya intanda.
U muntu uwasambilila pali vino ilanzi, umwezi ni ntanda vikapita pakuti amanye ivilacitika uku nkoleelo.—Mat 2:1.
Afaliseo.
A kaliumba ka mapepo kalumbuke kufuma mu upefi wa Yayuda akaliko mu nsita ya ina Klistu aakutandikilako. Yatafumile mu lupwa lwa usimapepo, lelo yalondelanga sana Masunde kumwi sile nu mu tunono sana, nupya yacindikisye sana intambi wakwe vino yacindike Masunde. (Mat 23:23) Yakaanyanga intambi zya Yagiliki, nupya vino yasambilile sana Masunde ni ntambi, yakweti sana maka pa yantu. (Mat 23:2-6) Nupya yamwi yaombanga nu mu cilye ca Sanihedilini. Ilingi yakaanyanga Yesu kulozya ku kusunga Isabata, intambi nu kuya pamwi na ayembu na ya kasonkisya ya misonko. Yamwi izile iyaya aina Klistu, kumwi sile na Saulo uwa ku Tasi.—Mat 9:11; 12:14; Mak 7:5; Luk 6:2; Mil 26:5.
Aina Kalideya.
Aantu aakaikala umupiipi nu luzi lwa Tigilisi na Yufuleti. Uku mpiti umusumba uwali ucindamisye umu mpanga ya Kalideya wali a Uli, umwikazile Abulahamu.—Mil 7:4.
Aina Klistu.
I zina lino Leza wapeela alondezi yakwe Yesu Klistu.—Mil 11:26; 26:28.
Aina Medya.
Aantu aafumile muli Madai umwana wakwe Yafeti; ikalanga umu myamba ya mu Ilani iizile iya impanga iya Medya. Aina Medya yali mu Yelusalemu pa Pentekositi umu 33 C.E.—Mil 2:9.
Aina Samaliya.
Pa kutandika izina lii lyalozyanga uku ina Izlaeli aikalanga uku katutu umu wene wa mitundu 10, lelo pa cisila cakuti aina Asilya yacimvya aina Samaliya umu 740 B.C.E., izina lii lyatandike ukulozya nu ku yantu aafumile uku mpanga zyuze yano aina Aisilya yaleesile. Lino Yesu wali pano nsi, izina lii litalozyanga sile uku mutundu nanti impanga imwi, lelo ilingi lyalozyanga uku yantu aali umu kaliumba ka mipepele aakali umu Syekemu nu mu Samaliya. Kaliumba kaa kakweti ivizumilo ivyapusine sana ni vizumilo vya Yayuda.—Yoa 8:48.
Akaya.
Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, Akaya cali i citungu icayelile umu Loma uku kaeya ka mpanga ya Gilisi, nupya umusumba ukalamba wali a Kolinto. Mu citungu ca Akaya mwali ni cilila ca Peloponnese alino ni ncende iya pakasi ka mpanga ya Gilisi.—Mil 18:12
Aleopago.
U mwamba utali uwa mu Atena, uwayela lwa ku katutu ka Akulopolisi. Nupya lyali i zina lya cilye. Paulo yamutwazile umu Aleopago kuli yano yasambilizyanga ivisambilizyo vyakwe Sitoiki na Epikuli pakuti akalondolole pali vino wazumiilemo.—Mil 17:19.
Alinzi ya Kwi Sano.
Lyali i umba lya yasilika aina Loma aacingililanga kateeka umwina Loma. Mulinzi wizile akwata sana maka mu kutungilila ivya mapolitiki nanti ukusisya kateeka pa wene.—Flp 1:13.
Alondelanga ivisambilizyo vyakwe Sitoiki.
Yaali Aagiliki aasambilizyanga amano ya untuze, aazumile ukuti pakuti umuntu aye ni nsansa alinzile ukwikala ukulingana ni myelenganyizizye ya yantu na vino ivintu vyaya. Umuntu wa mano ya cumi cumi yene yamulolanga ukuti atasumba mano ku kucula nanti ku vya kuizanzya.—Mil 17:18.
Amagedoni.
Lyafuma ukwi zwi lya Ciebele ilyakuti Meghid·dohnʹ, ilikapiliula ukuti “Umwamba wa Megido.” Izwi lii likalozya uku “nkondo iya pa wanda ukalamba wakwe Leza wa Maka Yonsi” ino “ya mwene yonsi aya pano nsi” yalakolongana pakuti yalwisye Yeova. (Kus 16:14, 16; 19:11-21)—Lolini ulondolozi pa UCUZI UKALAMBA.
Ameni.
“Ciye vivyo kwene,” nanti “i cacumi.” Lyafuma ukwi zwi lya Ciebele ilyakuti ʼa·manʹ, ilikapiliula ukuti “ukuya uwa cisinka nupya umutailwe.” Izwi lyakuti “Ameni” lyaomviwanga pa kuzumilizya umulapo, ipepo, nanti mazwi. Muli Kusokolola, lyaomviwa ukulangilila izina lyakwe Yesu ilya mucinzi.—Malg 27:26; 1Mil 16:36; Lom 1:25; Kus 3:14.
Amu kaungwe kakwe Helodi.—
Lolini ulondolozi pali HELODI; AMU KAUNGWE KAKWE.
Asaduki.
Kaali a kaliumba ka maka aka mipepele ya Yayuda akalimo antu acuma na ya simapepo aakweti sana amaka pa milimo iyaombwanga api tempele. Yakaanyile intambi izingi izya Yafaliseo ni vizumilo vyao vyuze. Yatazumiile umu kutuutuluka nanti ukuti ya malaika akuno yaya. Nupya yakaanyanga Yesu.—Mat 16:1; Mil 23:8.
Asambilizyanga ivisambilizyo vyakwe Epikuli.
Yali aalondezi yakwe Epikuli uwali Umugiliki uwasambilile sana pa mano ya untunze (341-270 B.C.E.). Visambilizyo vyao vyasintilile pa kuzumila ukuti cino umuntu alinzile sile ukucita umu umi wakwe u kuipakizya ivya kuizanzya.—Mil 17:18.
Aselgeia.—
Lolini ulondolozi pa VICITWA VYA WINYI.
Asia.
Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, lyali i zina lya citungu ca Loma umwali ni ncende ino ndakai yamanyikwa ukuti mpanga ya Turkey, kumwi sile ni vilila vimwi, wakwe Samosi na Patimosi. Umusumba ukalamba wali a Efeso.—Mil 20:16; Kus 1:4.
Aufa na Omega.
Mazina ya cilembo ca kutandikilako ni ca kusyalikizya muli aufabeti; yaomviwa pamwi imiku itatu muli Kusokolola ukulangilila izina lyakwe Leza ilya kulangilamo umucinzi. Umu Malembo yaa, amazwi yaa i cilicimwi na mazwi aakuti “uwa kutandikilapo nupya uwa kusyalikizya” na akuti “uwa nkoleelo nupya uwa mpelelekezyo.”—Kus 1:8; 21:6; 22:13.
B
Baali.
Wali a leza wa ina Kenani uwalolwanga ukuti ali mwineco wa lwelele nupya kapeela wa mvula nu uvyazi. Nupya izina lyakuti “Baali” lyaomviwanga na kuli ya leza yauze anono. Izwi lii umu Ciebele likapiliula ukuti “Umwineco; Umwene.”—1Yam 18:21; Lom 11:4.
Belezebu.
C
Cialamaiki.
U lulimi ulwakolana sana ni Ciebele, ulukaomvya aufabeti ili imwi. Avwanganga ululimi luu a ina Alamu, lelo pa cisila lwizile ilutandika ukuvwangwa nu mu mpanga izingi umwacitikilanga uculuzi nupya lwaomviwanga nu mu Asilya nu mu Babiloni. Nupya lwaomviwanga sana umu uteeko wa ina Pesya. (Ezi 4:7) Viputulwa vimwi ivya mu mabuku yakwe Ezila, Yelemiya na Danieli, vyalembiilwe umu Cialamaiki. Mazwi yamwi aa Cialamaiki yaomviwa mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.—Ezi 4:8–6:18; 7:12-26; Yel 10:11; Dan 2:4–7:28; Mak 14:36; Mil 9:36.
Ciebele.
I zina ilyatandikilepo ukuomviwa kuli Abulamu (Abulahamu), ilyamupusanyanga uku ina Amoli yano watenzi nayo. Pa cisila lyaomviwe ukulozya uku lupwa lwakwe Abulahamu kufika kuli Yakobo umwizikulu wakwe kumwi nu lulimi lwao. Mu nsita yakwe Yesu, mu lulimi lwa Ciebele mwizile imuya na mazwi ya Cialamaiki aingi, nupya ali lulimi luno Klistu wavwanganga kumwi na asambi yakwe.—Uta 14:13; Kuf 5:3; Mil 26:14.
Cigiliki.
U lulimi ulukavwangwa na antu aku mpanga ya ku Gilisi; likalozya nu ku muntu uwavyalilwa umu Gilisi nanti wino ya lupwa yafuma uku mpanga kwene iyo. Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii likalozya umu nzila izingi, likalozya na kuli yonsi ataali Ayuda nanti aizile yatandika ukuvwanga ululimi lwa Cigiliki nu kutandika ukulondela intambi zya Cigiliki.—Yow 3:6; Yoa 12:20.
Cikuko.
Uulwale uli onsi ukasalangana zuwa nu kwambukila antu aingi alino nu kuleta imfwa.—Luk 21:11.
Cikuuku cikulu.
Mazwi yaa yasenulwa ukufuma ukwi zwi lya Cigiliki ilyakwata upiliulo wakuti icintu cimwi cazumiliziwa. Ilingi izwi lilyo likaomviwa ukulozya uku upe nanti ukupeela umu nzila ya cikuuku. Ndi cakuti icikulandwapo i cikuuku cikulu cakwe Leza, lyene ala icikulandwapo uupe uno Leza akapeela uwila sile, ukwaula ukwenekela ukuti umwi alamuwezezya. Fwandi, likalondolola vino Leza waya sana na ukapekape, ukutemwa ni cikuuku uku yantu. Izwi lya Cigiliki likalozya nu ku kulanga “ukutemwa” nu ku “upe wa cikuuku.” Upe uwo ukapeelwa ukwaula ukulipila nanti ukuomba umulimo umwi, aakupeela akapeela sile pa mulandu na ukapekape.—2Ko 6:1; Efe 1:7.
Cilematikilo.
I ciombelo icikaomviwa pa kupanga icimanyililo (ilingi pi vu nanti pi pula) icikalangilila ukuti icintu cino ikapo icimanyililo ica muntu umwi, ica cumi, nanti kuzumilizyanya nupya icingalenga ukukanaomvya ivyalembwa nanti ivintu vyuze vino isilepo cimanyililo ukwikako sile ni visaasa na malindi. Ivilematikilo vya mpiti yavipanganga ukuomvya ivintu ivikome (iwe, amino ya nzovu, nanti imbao) yalembangapo ivilembo nanti ivintu vyuze sile ale iyavipiliula. Izwi lyakuti icilematikilo lyaomviwa umu nzila ya unkolanya kulozya kuli cino yalematikepo ukuya icacumi, nanti kulangilila ukuti ica muntu umwi, nanti cimwi icafiswa nanti inkama.—Mat 27:66; Yoa 6:27; Efe 1:13; Kus 5:1; 9:4.
Cilimba ca upinguzi.
Ilingi yayanga a pulatifomu itumpuke iyayanga panzi, yakweti na masitepu, apano alasi ikalanga nu kumanyisya iumba vino yapingula. Mazwi yakuti “cilimba ca upinguzi cakwe Leza” ni “cilimba ca upinguzi cakwe Klistu” yakalangilila vino Yeova wapekanya pa kupingula antu.—Lom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.
Ciliwe ca kusiila.
I ciliwe icibulungane cino yiikanga pa ciliwe cuze icikolineko icaomviwanga uku kusiila ingano ni vikolineko. Yafyantikanga kamwi pakasi ki we lya pansi akalemanga iwe lya papela. Mu nsita ino ivyalembwa muli Baibo vyacitikanga, amawe ya kusiila uku minwe aomviwanga na anaci ali yano yaomviwanga sana umu mang’anda aingi. Pa mulandu wakuti indupwa zyasintilile pa mawe ya kusiila uku minwe pakuti zikwate ivyakulya cila wanda, Masunde yakwe Mose yakanyizye ukulemelamo iwe lya kusiila ilya pansi nanti ilya papela. Vimawe ivikalamba ivyakolineko na mawe ya kusiila uku minwe vyapindululwanga ni inyama.—Malg 24:6; Mak 9:42.
Cilongano.
I umba lya yantu atiyakolongana pa mulandu wakwe cimwi nanti uku mulimo umwi. Umu Malembo ya Ciebele izwi lii likalozya uku luko lwa ina Izlaeli. Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, likalozya uku cilongano conga na conga ica ina Klistu lelo ilingi likalozya uku vilongano vya ina Klistu vyonsi pamwi.—1Yam 8:22; Mil 9:31; Lom 16:5.
Cilubi; Kupepa icilubi.
Cilubi i cinkolanya icikaimililako icili consi, cingaya ica cumi cumi nanti ca kwelenganya sile cino antu yangaomvya mu kupepa. Kupepa cilubi u kucicindikisya, kucitemwa nanti kucipepa.—Mas 115:4; Mil 17:16; 1Ko 10:14.
Cimanyililo.
Cimuti.
Cali icololoke pano yanyepelelanga umuntu. Impanga zimwi zyaomvyanga icimuti cii ku kukomelapo nanti ukunyepelelapo icitumbi pakuti yauze yangasambililako nanti kuleta umuzewanya paswe. Aina Asilya amanyikwe ukuti yali sana ankalwe mu vya ulwi, yapampamilanga antu yano yalema, papela pa vimiti ivisongole iyavipisya umunda viya ivifika ku cisao. Umu masunde ya Yayuda mwene, yayo alondekwanga ukucuziwa umu musango kwene uu, aapeezilwe imilandu ya kuya ni miponto, unkalwe nu kupepa utulubi, yatandikilangapo ukuyakoma ukuomvya mawe nanti inzila yuze, alino iyatola imili yao iyaikulika ku vimiti pakuti yauze yasambilileko. (Malg 21:22, 23; 2Sam 21:6, 9) Insita zimwi aina Loma yanyepelelanga umuntu uku cimuti kuno limwi watwalililanga ukuya nu umi pa manda yamwi nupya kuno waculanga pa mulandu nu kuvwa ukuwaya, ulusala, inzala nu kukaya kwa kasanya, lino atali afwe. Pa nsita zyuze wakwe vino cali pa kukoma Yesu, yapoopelanga umuntu ni nsunga pa cimuti uku minwe nu ku makuulu. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Mil 2:23, 36)—Lolini ulondolozi apakuti ICIMUTI CA KUCUZIWILWAPO.
Citiipu.
U kutiinya nanti ukulanda iviipe ivilacitikila umwi nanti icintu cimwi. Cisikupiliula ukuomvya amazwi ya miponto nanti aukali. Ilingi icitiipu u kulanda iviipe ivilacitika uku nkoleelo, nupya ndi cakuti Leza u walanda nanti umuntu uwapeelwa maka, cikakwata usesemo ucindame alino na maka.—Uta 12:3; Mpe 22:12; Mak 11:21; Mil 23:12; Lom 12:14; Gal 3:10.
Citunkwilo.
Citunkwilo yacikolanya ku mazwi ya muntu wa mano yano yakalenga aakuvwa ukulondela ukusunda. ‘Kupantola uku citunkwilo’ kwafuma kuli vino vikacitika kuli masaye aali ni cilumba akukana ukumucincizya lino akuipantola ku citunkwilo cino yakumucincizizyako, cakuti asuka aicisa nu kuicisa.—Mil 26:14; Yaka 3:31.
Citutumusi.
A vimwi vino iikanga mu munya nanti mu vya manzi manzi pakuti vitutumuke; maka maka umunya ututumuke uwasyala pali uno yaomvya. Ilingi izwi lii lyaomviwa muli Baibo kulozya ku luyembu nu kuola, nupya likalozya nu ku viipe ivikasalangana ukwaula ukumanya.—Kuf 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.
Ciwa.
Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu izina lyakuti Ciwa i lyakwe Satana ilikapililula ukuti “Kazewanya.” Satana wapeezilwe izina lyakuti Ciwa pa mulandu wakuti ali wino akazewanya sana nu kulanda ivya ufi pali Yeova, api izwi lyakwe ilisuma, na pi zina lyakwe ilya muzilo.—Mat 4:1; Yoa 8:44; Kus 12:9.
Ciwina caula impela.
Cizelele.
U muntu akapanga icupo na asi iya nanti umuci wakwe, maka maka pakuti apeelwe impiya. (Izwi lya Cigiliki lyakuti “cizelele,” a por′ne, lyafuma ukwi zwi likapiliula ukuti “ukukazya.”) Ilingi izwi lii likalozya ku yanaci nanti cakuti aonsi ya cizelele nayo kwene yalumbulwa muli Baibo. Ucizelele utazumiliziwe umu Masunde yakwe Mose, nupya malipilo yakwe cizelele yatazumiliziwe kupeelwa ngu musangulo mu ncende ya muzilo yakwe Yeova, kupusanako na vino imipepele ya ufi yaomvyanga ya cizelele api tempele pakuti yaakwata impiya. (Malg 23:17, 18; 1Yam 14:24) Nupya Baibo ikaomvya izwi lii mu unkolanya kulozya ku yantu, inko nanti tuungwe utukapepa ivilubi lino yakuitunga ukuti aa kapepa yakwe Leza. Imipepele ikaamwa ukuti “Babiloni Mukalamba” yalondololwa muli Kusokolola ukuti a cizelele pa mulandu wakuti ikaombela pamwi na ya kateeka aya umu nsi pakuti ikwate maka ni vyuma.—Kus 17:1-5; 18:3; 1Mil 5:25.
D
Dekapoli.
I mpanga ya Yagiliki iyapangwa ni misumba 10 (izwi lii lyafuma ukwi izwi lya Cigiliki ilyakuti deʹka, ilikapiliula ukuti “10,” na poʹlis, ilikapiliula ukuti “umusumba). Nupya lyali i zina lya citungu ica ku ufumondaka wakwe Yemba wa Galili nu Luzi lwa Yodani ukwayelile imisumba kwene iiyo iingi. Yali i misumba umwali sana intambi zya Cigiliki alino nu uculuzi. Yesu wapisile umu citungu kwene cii, lelo pataaya ivyalembwa ivikalangilila ukuti watandalile imisumba kwene iiyo.—Mat 4:25; Mak 5:20.
Dilakima.
Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii likalozya uku lupiya lwakwe siuva ulwa Yagiliki, luno pa nsita iiya lwafinanga magilamu 3.4.—Mat 17:24.
Dinali.
U lupiya lwa ina Loma ulwafinanga magilamu umupiipi na 3.85 nupya lwakweti icikope cakwe Kaisale uku lusansa longa. Lwali ali malipilo ya wanda onga nupya ali “musonko” uno Ayuda yalipilanga uku ina Loma.—Mat 22:17; Luk 20:24.
E
Eluda, Uwikolo.
U monsi uwikolo umu myaka, lelo umu Malembo izwi lii likalozya uku muntu uwapeelwa icifulo ca utunguluzi nu mulimo umu wikazi nanti umu mpanga imwi. Izwi lii likalozya nu ku viumbwa vya mwi yulu umwi buku lyakwe Kusokolola. Izwi lya mu Cigiliki ilyakuti pre·sbyʹte·ros likasenulwa ukuti “eluda” ndi cakuti likulozya kuli yano yakatungulula umu cilongano.—Kuf 4:29; Map 31:23; 1Ti 5:17; Kus 4:4.
F
Falao.
G
Gehena.
I zina lya Cigiliki ilya Cifoloma ca Hinomu icayeelile uku kaeya ka musumba wa Yelusalemu uwaliko mpiti. (Yel 7:31) Yali incende iyasoowilwe ukuti ali kuno ivitumbi vyali nu kusumbilwa. (Yel 7:32; 19:6) Kutaya usininkizyo ukalangilila ukuti inyama nanti antu vyasumbilwanga umu Gehena pakuti vipye ivipuma nanti pakuti vyacululuka. Fwandi cii cisiimililako icifulo icisiloleka kuno antu yakacululuka pe umu moto wa cumi. Lelo Yesu na asambi yakwe yaomvizye izwi lyakuti Gehena ku kulangilila upinguzi wa pe uwa “mfwa yakwe ciili,” kuli kuti uwononesi wa pe.—Kus 20:14; Mat 5:22; 10:28.
H
Hadesi.
I zwi lya Cigiliki ilyakolana ni zwi lya Ciebele ilyakuti “Sheol.” Likasenulwa ukuti “Ilindi” (mu cilembo icikalamba ca kutandikilako), pa kupusanya ni cifulo ukukazikwa antu yonsi.—Lolini ulondolozi api LINDI.
Helemesi.
A leza uwa Yagiliki, mwana Zeusi. Mu Lisitila Paulo yamwamile ukuti Helemesi pa kulozya uku mulimo wakwe leza uwa kwimililako ya leza yauze na kuli leza uwamanyikisya ukuvwanga.—Mil 14:12.
Helodi.
I zina lya lupwa umwafumanga ya mwene ateekanga Ayuda nupya yasontwanga uku Loma. Helodi mukalamba walumbwike sana pa mulandu wakuti waomvile umulimo wa kukuula cipya cipya itempele umu Yelusalemu na pa mulandu wakuti wapeezile isunde ilya kukoma ana pakuti akome Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Helodi Akelao na Helodi Antipa ya mwana Helodi mukalamba, yasonsilwe ukuti yateeka umu viputulwa vya wene wakwe isi. (Mat 2:22) Antipa wateekanga icitungu conga, wamanyikwe ukuti akateeka uwateesile mu nsita ino Klistu waomvile umulimo wa kusimikila pa myaka itatu na afu mpaka nu mu nsita ino ivyalembwa ukufika muli Milimo icipande 12 vyacitikanga. (Mak 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Mil 4:27; 13:1) Pa cisila Helodi Agilipa 1 umwizikulu wakwe Helodi mukalamba wakomilwe kuli malaika wakwe Leza pa cisila ca kuteeka sile pa nsita inono. (Mil 12:1-6, 18-23) Lyene umwanakwe, Helodi Agilipa 2, wizile aya umwene nupya wateesile ukufika nu mu nsita ino Ayuda yapondokile aina Loma.—Mil 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Helodi; amu kaungwe kakwe.
Yamwanga nu kuti aina Helodi. Yali antu amu kaungwe akatungililanga ya Helodi mu vya mapolitiki lino yatungululwanga na ina Loma. Asaduki yamwi yafwile yali umu kaungwe kwene kaa. Aina Helodi yuminkine na Afaliseo pa kukana Yesu.—Mak 3:6.
I
Ica kufenelamo imyangazi.
Vyayanga i viwina viili vino yafukulanga umu mawe atonte, iwe lyonga yalitumpulanga ukucila ilyuze alino iyapanga kapongo kakulemanya mawe kwene yayo. Lino yakusyunola imyangazi pa ciwina ca papela amanzi ya myangazi yapitanga umu kapongo iyaya umu ciwina ca pisika. Izwi lii likaomviwa umu nzila ya unkolanya ukulozya uku upinguzi wakwe Leza.—Kus 19:15.
Icakulya ca Manguzi ca Mwene.
I cakulya icikapangwa nu mukate usi ni citutumusi na waini ivikaimililako umwili wakwe Klistu nu wazi wakwe; nupya i ciusyo ca mfwa yakwe Yesu. Pa mulandu wakuti aina Klistu yakazevya icintu kwene cii ukulingana na Malembo, calinga nu kwamwa ukuti “Ciusyo.”—1Ko 11:20, 23-26.
Iceleta.
Icikumi.
I calenga 10, cino yapeelanga nanti ukulipila wa mutuulo, sana sana ivya kuomvya umu mipepele. Ukupeela ivintu vivyo yakwamanga ukuti “ukupeela icikumi.” (Mal 3:10; Malg 26:12; Mat 23:23; Aeb 7:5) Umu Masunde yakwe Mose, icalenga 10 pali vino yazombolanga ni vyalenga 10 pa viteekwa na maufyo vyapeelwanga uku ina Levi cila mwaka pa kuyatungilila. Aina Levi nayo yatolanga icikumi ukufuma pa cikumi cino yapokelelanga nu kupeela ya simapepo ya mu lupwa lwakwe Aloni pakuti yayatungilile. Kwali ivikumi na vyuze vino antu yapeelanga. Aina Klistu yasilondekwa ukupeela icikumi.
Icimfungwa.
Lyali i pepala ilyapangilwanga ni mpapa ya nyama nanti ilyapangilwanga ni cilolonyika, lino yalembangapo uku mbali yonga, lino ilingi yapombanga uku kamuti. Malembo yalembwanga nu kukopolwelwa pa vimfungwa, pano ali mabuku aliko umu nsita ino Baibo yalembwanga.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.
Icimuti ca kucuziwilwapo.
Amazwi yaa yafuma ukwi zwi lya Cigiliki ilyakuti stau·ros′, ilikapiliula icimuti icololoke, wakwe cino yapoopiilepo Yesu. Kutaaya usininkizyo wakuti izwi lya Cigiliki likapiliula ukuti umusalaba, wakwe uno asi ya kapepa yakwe Leza yaomvyanga wa cimanyililo ca mipepele imyaka iingi sana lino Klistu atali aize pano nsi. Mazwi yakuti “icimuti ca kucuziwilwapo” ali mazwi aakwata upiliulo ukumanile ukulozya ukwi zwi ilyaomviwa, pano na Yesu kwene waomvizye izwi lyakuti stau·ros′ ukulozya uku kucuziwa, ukucula, nu kuzewana kuno alondezi yakwe yaali nu kupitamo. (Mat 16:24; Aeb 12:2)—Lolini ulondolozi pa CIMUTI.
Iketani.
Lyali iinsalu isuma iyakweti ivikope vyakwe ya kelubi, iyapatukinye incende ya Muzilo uku ncende ya Muzilo Sana, iyali umwi tenti lya kupepelapo nu mwi tempele.—Kuf 26:31; 2Mil 3:14; Mat 27:51; Aeb 9:3.
Ilambo lya koca.
I lambo lya nyama ino yocanga pa ulambo pakuti ipeelwe yonsi kuli Leza; kutaali icilundwa ca nyama iyo (cipambasi, suuku, sawe, inkunda, nanti akana ka cipeele) cino aakupeela wasyalanga naco.—Kuf 29:18; Levi 6:9; Mak 12:33; Aeb 10:6.
Ilambo lya pa membu.
I lambo lino yapeelelangako umuntu uwacita uluyembu pa mulandu wa utonte wa mwili uutamalilika. Malambo ya nyama izipusanepusane, kufuma ku ng’ombe ukufika na pa cipeele, yaomviwanga kulingana na vino umuntu wino yapeelelangako ilambo wali alino na vino wakweti.—Levi 4:27, 29; Aeb 10:8.
Ilambo lya vyakumwa.
Ilambo.
Wali uupe uno antu yapeelanga kuli Leza pa kulanga ukutaizya, ukuzumila ukuti iyaluvyanya, nu kuzifya ucuza wao nawe. Ukutandikila sile pali Abeli, antu yapeelanga malambo ya kuitemelwa, pano paali ni inyama, ukufikila lino lizile iliya i sunde umu upangano wa Masunde yakwe Mose. Malambo ya nyama izile iyata ukuomba lino Klistu wizile apeela umi wakwe umalilike, nomba aina Klistu yatwalilila ukuipeelesya muli ukapepa.—Uta 4:4; Aeb 13:15, 16; 1Yo 4:10.
Ililikumu.
I citungu ca mu Loma icayela ku katutu ka mpanga ya Greece. Paulo waile afikako lino waombanga umulimo wa kusimikila, lelo citalandwa ndi cakuti wasimikiile mu Ililikumu nanti nga waile apitamo sile.—Lom 15:19.
Ilindi.
Ndi cakuti izwi lii ilitandikila na kalembo kanono likalozya ukwi lindi lya muntu wenga; lelo ndi cakuti ilitandikila na kalembo akakulu ala likulozya ku cifulo ukukazikwa antu yonsi, lyakolana ni izwi lya Ciebele ilyakuti “Sheol” ni lya Cigiliki ilyakuti “Hades.” Muli Baibo izwi lii lyalondololwa wa cifulo ca unkolanya ukusicitika imilimo ili yonsi nanti ukwelenganya.—Uta 47:30; Kas 9:10; Mat 27:61; Mil 2:31.
Ilumbo.
U lwimbo lwa kulumbanya Leza. Malumbo yali mu nyimbo nupya zimbwanga na ya kapepa, zimbwanga na pi tempele ilyali umu Yelusalemu pano yapepelanga Yeova Leza.—Luk 20:42; Mil 13:33; Yak 5:13.
Impapa.
Yali impapa ya mfwele, ya mbuzi, nanti ya ng’ombe ino yaomvyanga uku kulembapo ivyeo. Yali ikome sana kucila mapepala yauze yano yalembangapo nupya yaomviwanga uku kukopolwelapo ivya muli Baibo. Vimfungwa ivya mpapa vino Paulo wanenyile Timoti ukuti amutwalile vifwile vyali i viputulwa vya Malembo ya Ciebele. Vimfungwa vimwi ivya muli Yemba Mufwe vyali ivya mpapa.—2Ti 4:13.
Incende ya muzilo.
Yali incende ino yapaatwile iya kupapelapo. Nomba ilingi, incende iiyo ikalozya ukwi tenti lya kupepelapo nanti itempele ilyali umu Yelusalemu. Mazwi yaa yakaomviwa nu ku ncende ino Leza akaikalamo ukwi yulu.—Kuf 25:8, 9; 2Yam 10:25; 1Mil 28:10; Kus 11:19.
Intuwa.
Insonzo ino kateeka wasendanga iyalanganga maka yano wakwata aakuteeka.—Uta 49:10; Aeb 1:8.
Inyambi.
Yali ibotolo lya mpapa lino yapanganga ukuomvya impapa ya nyama, wa imbuzi ni mfwele, nupya yasungilangamo waini. Ikanga waini umu nyambi izipya, pano lino akubila wafumyanga umuza uwalenganga ibotolo ukutuumuka. Impapa izipya zyatumukanga; nomba impapa zya mpiti izikome zyalepukanga pa mulandu nu kutuumuka.—Yos 9:4; Mat 9:17.
Inzila.
Iizwi ilikaomviwa umu Malembo umu nzila ya unkolanya kulozya kuli vino umuntu akacita vino Yeova watemwa nanti vino wapata. Aizile iyaya alondezi yakwe Klistu yayamanga ukuti “Aa Nzila,” kuli kuti vino yacitanga umu umi vyalanganga ukuti yataila Yesu Klistu, nupya yamukolanyanga.—Mil 19:9.
Ipenga.
I cakulizya nu muza icapangilwa ni cela, caomviwanga pa kucelula antu na pa kwimba inyimbo. Ukulizya mapenga ilingi kwaomviwa umu nzila ya unkolanya ukulozya uku upinguzi wakwe Yeova nanti uku vintu vimwi vino Leza akalenga ukuti vicitike.—1Ko 15:52; Kus 8:7–11:15.
Ipinda.
A mazwi ya mano nanti ilyasi liipi ilikasambilizya cimwi nanti kulondolola icumi cikalamba umu mazwi sile anono. Mapinda amuli Baibo yakalondekwa ukwelenganyapo sana. Ilingi mapinda yakalanda icumi umu nzila ya unkolanya. Imvwango zimwi zizile izyaomviwa sana mu mazwi ya mitumfyo nanti kusaalwila antu yamwi.—Kas 12:9; 2Pe 2:22.
Isabata.
Iizwi lya Ciebele ilikapiliula “ukupuuza; kuta.” U wanda uwalenga 7 umu mulungu ukulingana ni mipendele ya Yayuda (watandikanga lino ilanzi lyawa pali Cisano iusila lino ilanzi lyawa pa Cibelusi). Amanda yamwi aakuzevya umu mwaka, ukwikako nu mwaka uwalenga 7 nu walenga 50, nayo kwene yamwanga ukuti Masabata. Pa wanda wi Sabata, kutaali umulimo uli onsi uwaombwanga suka sile umulimo wa usimapepo pa ncende ya muzilo u wali nu kuombwa. Mu myaka ya Masabata, impanga itaali nu kulimwa nupya Aebele yataali nu kupatikiziwa ukuwezya inkongole zino yakweti. Mu Masunde yakwe Mose, ivya kulondela pa wanda wi Sabata vitaakomile, lelo intunguluzi zya mapepo zyakomezyanga antu masunde, icakuti umu nsita yakwe Yesu catalilanga sana antu ukulondela masunde yayo.—Kuf 20:8; Levi 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.
Isopu.
A kamuti akakwata imisambo isuma na mafwa, akaomviwanga uku kusansa uwazi nanti amanzi pa kuzevya kwa kusangulula. Limwi kali akamuti kano yamanga ukuti Malijolamu (Oliganamu; Oliganamu silyakamu). Kulingana na vino kaomviwa pali Yoani 19:29, kafwile kali a kamuti kakwe malijolamu akayanga ku musambo nanti ku nkona, umusango wa nkona izyamanyikwa, vino kamuti kaa kali akatali kalinzile ukwikako pamba ukwali waini umukantuke wino yalondanga ukumwesya Yesu.—Aeb 9:19.
Isunagogi.
Iizwi ilikapiliula ukuti “ukuleta pamwi; kukolongana,” nomba umu malembo aingi, cali i cikuulwa nanti incende pano Ayuda yakolongananga pakuti yabelenge Malembo, ukusambilila, kusimikila nu kupepa. Umu manda yakwe Yesu, itauni ilili lyonsi ilinono umu Izlaeli lyakwatanga isunagogi, nupya imisumba ikalamba yakwatanga masunagogi ukucila pali lyonga.—Luk 4:16; Mil 13:14, 15.
Italanti.
I cipendo icikulu sana ica Yaebele ica kupendelako ukunyoma alino ni cipendo ca mpiya. Lyanyomanga makilogalamu 34.2. Italanti lya Yagiliki lyene lyali ilinonoko, lyanyomanga apiipi na makilogalamu 20.4.—1Mil 22:14; Mat 18:24.
Itempele.
Lyali i cikuulwa cino yakuuzile umu Yelusalemu pano aina Izlaeli yapepelanga ilyapyanikizye pi tenti lya kupepelapo lino yasendanga lino iyakukila uku ncende yuze. Solomoni u wakuuzile itempele lya kutandikilapo nupya aina Babiloni a izile iyalyonona. Zelubabeli u wakuuzile lyakwe ciili pa cisila ca kufuma umu uzya uku Babiloni nupya Helodi Mukalamba u wizile alikuula cipya cipya. Insita zimwi, itempele yalyamanga ukuti “ing’anda.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Mil 29:1; 2Mil 2:4; Mat 24:1.
Itete.
Iizwi ilikaomviwa uku vimelwa ivingi ivikamela sana umu ncende umwaya manzi.—Mat 27:29; Kus 11:1.
Ivikoti.
Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii likalozya uku kuma nanti ukucapa umuntu na swepu wino yapanganga ifundo nanti ukunyepelelako utuvyela uku mpela.—Yoa 19:1.
Ivipumbu.
Ivya upe.
Uupe uukapeelwa uku kwavwilizya umuntu akulondekwa uwavwilizyo. Ivya upe vii vitalumbulwa umu kulungatika umu Malembo ya Ciebele, lelo Masunde yanenyile aina Izlaeli umu kulungatika ukuti yalinzile ukwazwa apiina.—Mat 6:2.
Ivyakocelapo ivinunkile.
I viya ivyapanzilwe na goldi, siuva, nanti koopa, ivyaomviwanga pi tenti lya kupepelapo na pi tempele ukocelapo ivinunkile nu kufumizyako umoto pa ulambo alino nu kufumizyako utambi wakwe lampi uwatiupya pa ca kuteekapo lampi cakwe goldi. Yavyamanga nu kuti ivyakulemelako umoto.—Kuf 37:23; 2Mil 26:19; Aeb 9:4.
Ivyakuzwala vya mu ulwi.
I vyakuzwala vya kuicingilila vino asilika yazwalanga, kuli kuti icisote, ikoti lya kuicingilila ilyapangiilwe ni vyela, musipi, ivya kucingilila imilundi ni cisyangu.—1Sam 31:9; Efe 6:13-17.
Iwe lya pa koona.
Lyali iwe lino iikanga pa koona ya cikuulwa apakomaanila iviumba viili, nupya lyacindime pano lyalemenkanyanga iviumba. Iwe lya pa mufula wa pa koona, lyali ilicindame sana, iwe ilikome alino yasoololanga ukuomvya uku vikuulwa ivyaomviwanga na antu yonsi nu ku viumba vya musumba. Izwi lii lyaomviwa umu nzila ya unkolanya ukulozya uku kuumba insi, nupya Yesu yamulanda ukuti ali iwe lya mu “mufula pa koona” uwa cilongano ca ina Klistu, cino yakolanya uku ng’anda yakwe Leza.—Efe 2:20; Yob 38:6.
Iyeli.
Izwi lii likalozya ku mwana umukalamba wakwe isi. Mu nsita ino ivyalembwa muli Baibo vyacitikanga, umonsi iyeli wakweti cifulo cicindame umu lupwa nupya u wasyalanga akutungulula umu lupwa ndi cakuti isi wafwa. Kulunda pa kuya iyeli lyakwe Yeova, Yesu wali iyeli pa viumbwa vyonsi nupya u watandikiilepo nu kutuutuluka kufuma ku yafwe.—Uta 25:33; Kuf 11:5; Kol 1:15; Kus 1:5.
Iyoko.
Wali umuti uno antu yasendelanga pa viye alino iyakoweka vino yakusenda uku mbali zyoili, nanti imbao zino yazwikanga inyama ziili umu nsingo (yazwikanga sana ing’ombe) pa kutinta iciombelo ca kulimilako nanti iceleta. Pa mulandu wakuti azya ilingi yaomvyanga iyoko pa kunyemula ivintu ivinyome sana, iyoko lyaomviwanga umu nzila ya unkolanya ukwimililako uzya nanti ukutontela umuntu umuze, alino nu kutitikiziwa nanti ukucuziwa. Ukufumyapo iyoko nanti ukulivuna kwapiliulanga ukufumya umuntu umu uzya nanti ukuta ukumutitikizya nu kumucuzya sana.—Levi 26:13; Mat 11:29, 30.
Izlaeli.
I zina lino Leza wapeezile Yakobo. Lizile lyatandika kulozya ku luko lwakwe lonsi insita zyonsi. Aafumile mu yana aosi 12 yakwe Yakobo yayamanga yakuti aana yakwe Izlaeli, amu ng’anda yakwe Izlaeli, antu (aonsi) yakwe Izlaeli, nanti aina Izlaeli. Izina lyakuti Izlaeli lizile ilyaomviwa nu ku mitundu 10 ya wene wa ku katutu uwafumile ku wene wa ku kaeya, nupya pa cisila lizile ilyalozya ku ina Klistu apakwe, kuli kuti “Izlaeli wakwe Leza.”—Gal 6:16; Uta 32:28; Mil 4:10; Lom 9:6.
K
Kaisale.
I zina lya lupwa lwa ina Loma ilizile iliya izina lya mucinzi kuli ya kateeka aina Loma. Muli Baibo, izina lii lyaomviwa kuli Ogasitasi, Tibelyasi na Klaudi, nupya nanti icakuti Nelo atalumbulwa muli Baibo, likalozya na kuli aliwe kwene. Izina lyakuti “Kaisale” lyaomviwa nu mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu ukulozya uku uteeko, nanti impanga.—Mak 12:17; Mil 25:12.
Kakundanya.
Kalemba.
Wali u muntu uwakopololanga Malembo ya Ciebele. Pa nsita ino Yesu wizile pano nsi, izwi lii lyaomviwanga uku yantu aamanyile sana Masunde. Antu yayo yakaanyanga Yesu.—Ezi 7:6, fut.; Mak 12:38, 39; 14:1.
Kaliumba.
I umba lya yantu akalondela cisambilizyo cimwi nanti intunguluzi imwi nu kulondela vino aineco yazumilamo. Lyaomviwanga ukulozya uku maumba yaili a Yayuda, kuli kuti Afaliseo na Asaduki. Aatali aina Klistu yamanga aina Klistu ukuti a “kaliumba” nanti “kaliumba ka ina Nazaleti,” pano limwi yayalolanga ukuti yaipatwile ukufuma uku Yayuda. Umu kuya kwa nsita utumaumba twizile ituya nu mu cilongano ca ina Klistu; “kaliumba kakwe Nikolasi” akano kalumbulwa umu kulungatika umwi buku lya Kusokolola.—Mil 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Kus 2:6; 2Pe 2:1.
Kasowela.
U muntu aakaitunga ukuti wakwata maka ya kusowela ivilacitika uku nkoleelo. Ya simapepo aakaomvya ivya maleele, aakauvwana ni mipasi, aakasapola ukuomvya intanda, alino na yauze yalumbulwa muli Baibo ukuti aakasowela.—Levi 19:31; Malg 18:11; Mil 16:16.
Klistu.
Kukowela.
Izwi lii lingalozya uku kuya ni vikwi nanti uku kutama masunde yano umuntu alinzile ukulondela pa kucita ivisuma. Lelo muli Baibo, izwi lii ilingi likalozya uku cintu icitazumiliziwa, nanti icitasanguluka ukulingana na Masunde yakwe Mose. (Levi 5:2; 13:45; Mat 10:1; Mil 10:14; Efe 5:5)—Lolini ulondolozi pa KUSWEPA.
Kukulula.
U mutengo uukalipilwa pa kufumya umwi umu uzya, ku kufululwa, mu kucula, mu luyembu, nanti sile pa mulandu uno watapeelwa. Yataalipilanga ukuomvya sile impiya. (Eza 43:3) Kukululwa kwalondekwanga umu vintu ivipusanepusane. Umu Izlaeli ana aonsi yonsi amaeli yayanga akwe Yeova kumwi ni nyama zya kalume maeli, nupya kwalondekwanga ukulipila pa kukulula nanti ukukombola ana yayo nanti inyama, pakuti maeli yayo yataomviwa sile umu mulimo wakwe Yeova. (Mpe 3:45, 46; 18:15, 16) Ndi cakuti cipambasi umukalipe aatasunzilwe ningo wakoma umuntu, umwineco wakwe cipampasi wiyo wali nu kulipila pakuti atakomwa. (Kuf 21:29, 30) Lelo umuntu uwakoma umuze uku mufulo ataali nu kukululwa. (Mpe 35:31) Ni cicindamisye icakuti, Baibo ikalanda pali vino Klistu wakulwile antu uku luyembu ni imfwa lino wapeezile uumi wakwe ilambo.—Mas 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.
Kulapa.
A mazwi ya kusininkizya ukuti cimwi ica cumi nanti ulayo uwakuti umwi alacita icintu cimwi nanti foo. Ilingi kukaya ukulapa uku muntu uwakwata icifulo ca papela maka maka kuli Leza. Yeova wakomizye upangano uno wapangine na Abulahamu ukupitila umu kulapa umulapo.—Uta 14:22; Aeb 6:16, 17.
Kulapila.
Kuloosya.
U kulangizya ulanda ukalamba pa mulandu ni mfwa nanti intazi yuze ikalamba. Lino ivyalembwa muli Baibo vyacitikanga, kwali ulutambi lwa kuloosya pa ciputulwa ca nsita itali. Kulunda pa kulila kwa mpooma, aloosyanga yazwalanga ivyakuzwala iviiyele, yaitilanga itwi pa mitwe, kulepola ivyakuzwala vyao, alino nu kuyuma pa visao. Amanyile sana ukuloosya insita zimwi yayamanga nu ku vililo.—Esi 4:3; Mat 11:17; Mak 5:38; Yoa 11:33; Kus 21:4.
Kuombela Leza.
Kupekanya.
Wali uwanda uwalondelenga Isabata, uno Ayuda yapekanyanga ivikulondekwa. Uwanda uwo wasilanga lino ilanzi lyawa, uno ndakai ukaamwa ukuti Cisano, ali insita ino Isabata lyatandikanga. Uwanda wa Yayuda watandikanga manguzi nu kusila uwanda uze manguzi.—Mak 15:42; Luk 23:54.
Kuswepa.
Muli Baibo izwi lii lisilozya sile uku usaka wa ku mwili, lelo likalozya nu ku kutwalilila nanti ukuya musanguluke, uwaula indema, nu kutaluka uku vintu ivikafiisya, ukukowezya, ukonona imiyele nanti ukapepa. Mu Masunde yakwe Mose, izwi lii likalozya uku kuya nu usaka ukulingana nu lutambi.—Levi 10:10; Mas 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.
Kuta ukulya pa nsita imwi.
U kuta ukulya ivyakulya vyonsi pa ciputulwa ca nsita imwi. Aina Izlaeli yatanga ukulya pa wanda wa kwelelwa imembu, mu nsita ya ntanzi na lino yakulondekwa utunguluzi ukufuma kuli Leza. Ayuda yakweti manda 4 mu mwaka aakuta ukulya yano iusyanga intazi zikalamba izyayacitikile umu umi wao. Ukuta ukulya kusilondekwa uku ina Klistu.—Ezi 8:21; Eza 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Mil 13:2, 3; 27:9.
Kutaila imipasi.
I cizumilo cakuti imipasi ya yantu afwe ikatwalilila ukuyako nu kuti ingalanzyanya na antu apuma, sana sana ukupitila umu muntu wino ikatungulula. Izwi lya Cigiliki ilikapiliula “ukuvwana ni mipasi” ilyakuti phar·ma·ki′a, likapiliula “ukuomvya milembo.” Izwi lii lizile ilitandika ukuomviwa kulozya uku kutaila imipasi pa mulandu wakuti mpiti sana, imilembo yaomviwanga pakuti umuntu atandike ukuomvya maka ya viwa ku kucita maleele.—Gal 5:20; Kus 21:8.
Kutuutuluka.
U kuzyuka ukufuma uku yafwe. Izwi lya Cigiliki ilyakuti a·na′sta·sis likapiliula “ukukatuka; kwimilila.” Muli Baibo mwalumbulwa ukutuutuluka 9, ukwikako nu kutuutululwa kwakwe Yesu wino Yeova Leza watuutulwile. Nanti ukutuutululwa kuuze kwacisilwe ukupitila muli Eliya, Elisya, Yesu, Petulo, na Paulo, ivizungusyo vii vyalangililanga maka yakwe Leza. Ukutuutululwa kwa pano nsi ukwa yantu “alungame na asi alungame” kwacindama sana pali vino Leza akalonda ukucita. (Mil 24:15) Baibo ikalanda na pa kutuutulukila ukwi yulu, kuno ikati kutuutuluka “kwa nkoleelo” nanti “ukwa kutandikilako” umwaya ina yakwe Yesu aapakawa nu mupasi wa muzilo.—Flp 3:11; Kus 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.
Kuyapo.
Mu viputulwa vimwi vya Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii likalozya ku kuyapo kwakwe Yesu Klistu kufuma pa nsita ino wisilwe pa Wene wa Umesiya uusiloleka nu kutwalilila umu manda ya kusyalikizya aa wikazi wa ndakai. Ukuyapo kwakwe Klistu kusilozya sile ku kwiza nu kuswilila zuwa; lelo kukasenda ciputulwa ca nsita icipimwe.—Mat 24:3.
Kuzevya Kwa Kupeela.
Wali uwanda onga cila mwaka uwa kwiusya ukusangululwa kwi tempele pa cisila cakuti lyakoweziwa na Antiochus Epiphanes. Kuzevya kuu kwatandikanga pa 25 mu mwezi wakwe Kisilevi nupya kwasendanga manda 8.—Yoa 10:22.
Kuzevya Kwa Mukate Uwaula Icitutumusi.
U kuzevya kwa kutandikilako pa kuzevya kutatu kukalamba kuno aina Izlaeli yazevyanga cila mwaka. Kwatandikanga pa Nisani 15 pa cisila ca wanda wa Ucilo, nupya kwatwalililanga pa manda 7. Kwayanga sile ukulya umukate usi ni citutumusi pa kwiusya lino yafumile umu Ejipti.—Kuf 23:15; Mak 14:1.
Kuzevya Kwa Nsakwe.
Kukaamwa nu kuti Kuzevya Kwa Kukolongana. Kwayanga umu mwezi wa Etanimu wa Ciebele pa 15-21. Yayanga amanda ya kuzevya kwa kuzombola pa mpela ya ulimi umu mwaka ku ina Izlaeli nupya yali insita ino yasansamukanga nu kutaizya Yeova pali vino wayapaazile ukukwata ivyakulya. Mu manda ya kuzevya, antu ikalanga mu nsakwe nanti mu mitanda pakuti yaiusya vino yafumile mu Ejipti. Kwali pa kuzevya kutatu kuno aonsi yalondekwanga ukuya ku Yelusalemu mu kuzevya.—Levi 23:34; Ezi 3:4; Yoa 7:2.
Kwikapo makasa.
Kwayanga ukwika makasa pa muntu pa kumusonta ku mulimo uiyeele nanti pa ku mupaala, kupozya nanti pakuti apeelwe ca upe ca mupasi wa muzilo.—Mpe 27:18; Mil 19:6; 1Ti 5:22.
L
Leputa.
Mu nsita ino ivyalembwa mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu vyacitikanga, leputa lwali u lupiya ulunono sana ulwa Yayuda lwakwe koopa nanti lwakwe bulauni. Mu Mabaibo yamwi lwasenulwa ukuti “mite.”—Mak 12:42; Luk 21:2; mafut.
Levi; Mwina Levi.
A mwana Yakobo uwalenga citatu uwaviilwe muli Leya umuci wakwe; nupya izina lii lyaomviwanga nu ku mutundu. Mu yana yakwe yatatu u mwafumile maumba yatatu aamanyikwa ukuti usimapepo wa ina Levi. Insita zimwi, izwi lyakuti “aina Levi” likalozya ku mutundu onsi, lelo kufumyako ya simapepo amu lupwa lwakwe Aloni. Mutundu wakwe Levi utaapeezilweko impanga umu Mpanga ya Ulayo, lelo wapeezilwe imisumba 48 iyayelile umu mipaka ya mpanga iyapeezilwe ku mitundu yuze.—Malg 10:8; 1Mil 6:1; Aeb 7:11.
Lubatizyo; Kubatizya.
Lucesi.
I cintu cimwi icololoke cino yakaomvya ku kutungilila icikuulwa. Incesi zya vikuulwa zyaomviwanga umwi tempele nu mu masano aakuuzilwe na Solomoni. Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii lyaomviwa mu unkolanya kulozya ku kutungilila (1Ti 3:15) nanti kutwalilila pa cifulo (Kus 3:12).—Yaka 16:29; 1Yam 7:21.
Lukungu lwakwe Solomoni.
Yali iinzila iyakweti ipaala uku ufumondaka wa musolo wa panzi, api tempele umu manda yakwe Yesu, ino antu aingi yazumila ukuti yasiileko ukwi tempele lino Solomoni wakuuzile. Yesu wapisile mumu kwene ‘umu nsita ya mpepo” nupya aina Klistu akutandikilako yakomaanilangamo umu kupepa Leza.—Yoa 10:22, 23; Mil 5:12.
Lupembe.
Izwi lii likalozya ku mpembe zya nyama, izyaomviwanga ku kumwelako manzi, kusungilamo mafuta, kusungilamo inki ni vya kuiemvezyako nu ku kulandilamo pa kumanyisya antu pali vimwi. (1Sam 16:1, 13; 1Yam 1:39; Ezi 9:2) Izwi lyakuti “lupembe” ilingi lyaomviwa mu unkolanya kulozya ku maka nu ku kucimvya.—Malg 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.
Lyasi lisuma.
M
Maina.
Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, maina walingine ni mpiya zya madilakima 100. Wafinanga magalamu 340.—Luk 19:13.
Makedoniya.
I citungu icayela ku katutu ka mpanga iya Greece icalumbwike sana lino Alekizandilya mukalamba wateekanga, nupya catwalilile ukuiteeka kufikila lino cacimviwe na ina Loma. Makedoniya cali icitungu ica mu Loma pa nsita ino Paulo waile uku Europe umuku wa kutandikilapo. Paulo watandalile incende iyo pa miku itatu.—Mil 16:9.
Makoli.
Malaika mukalamba.
Malembo.
I vyalembwa vya muzilo ivyaya umwi Zwi lyakwe Leza. Izwi lii likazanwa sile umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.
Malindi aliusiwa.
I ncende kuno yaziikilanga afwe. Izwi lii likasenulwa umu Cigiliki ukuti mne·mei′on, kufuma ukwi zwi ilyakuti “ukwiusya,” likalangilila ukuti umuntu uwafwa akaiusiwa.—Yoa 5:28, 29.
Mana.
Cali icakulya icikalamba cino aina Izlaeli yalyanga pa myaka 40 lino yali umu lwanga. Cafumanga kuli Yeova. Walolekanga umu cizungusyo pa musili cila katondo nga kwaya ulumi kufumyako sile pa wanda wi Sabata. Lino aina Izlaeli yaweni mana pa muku wa kutandikilapo, yuzizye iyati, “I vyani vii?” nanti, umu Ciebele, “man huʼ?” (Kuf 16:13-15, 35) Yesu nawe kwene walanzile pali mana umu nzila ya unkolanya.—Yoa 6:49, 50.
Manda ya kusyalikizya.
Izwi lii na mazwi yauze akolineko, wakwe “ciputulwa ca manda ya kusyalikizya,” yaomviwa mu usesemo muli Baibo kulozya ku nsita lino ivintu ivikalamba vilacitika mu manda ya kusyalikizya. (Eze 38:16; Dan 10:14; Mil 2:17) Kulingana na cino usesemo ukulandapo, izwi lii lingalozya sile ku myaka inono nanti iingi. Ilingi, Baibo ikaomvya izwi lii kulozya ku “manda ya kusyalikizya” aa wikazi wa ndakai aakuyapo kwakwe Yesu asyaloleka.—2Ti 3:1; Yak 5:3; 2Pe 3:3.
Masaaka.
Cali i cisalu icikanzalale, nanti imifuko, wakwe ino yakaomvya ukwikamo ivilimwa vya mpece. Ilingi yacisumanga ukuomvya mavumbu ya mbuzi atifi nupya cali i cakuzwala cino yazwalanga pa kuloosya ukulingana nu lutambi.—Uta 37:34; Luk 10:13.
Masunde yakwe Mose.
Masunde.
Ndi cakuti izwi lii lyatandikila ni cilembo icikalamba, likalozya ku Masunde yakwe Mose nanti ku mabuku 5 amuli Baibo aakutandikilako. Ndi cakuti ilitandikila ni cilembo icinono, lingalozya kwi sunde lyonga na lyonga kuli yano yaya mu Masunde yakwe Mose nanti ku cisinte ci sunde.—Mpe 15:16; Malg 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.
Mbokosi ya upangano.
Yapanzilwe ni mbao zya mungamununsi nupya isileko goldi, yaisungilanga umu muputule wa Muzilo Sana uwa mwi tenti lya kupepelapo, nupya pa cisila yatandike ukuisungila umu muputule wa Muzilo Sana umwi tempele lino Solomoni wakuuzile. Yakweti intupiko yakwe goldi apaali na ya kelubi aalozyanyizye ivinso. Ivyacindimemo sana a mawe yaili apalemvilwe Masunde 10.—Malg 31:26; 1Yam 6:19; Aeb 9:4.
Mesiya.
Mikate ya muzilo.
Yali imikate 12 iisilwe umu mitumba yiili, cila mutumba wakwatanga imikate 6, iisilwe pi tebulo mu muputule wa Muzilo uwa umwi tenti lya kupepelapo nu wa mwi tempele. Iikaamwa nu kuti “mutumba wa mukate” nu “mukate wa kulangizya.” Imikate yii iyapeelwanga kuli Leza yaipyanikizyangapo ni mikate yuze cila wanda wi Sabata. Imikate ino yafumyapo yailyanga sile kuli ya simapepo.—2Mil 2:4; Kuf 25:30; Levi 24:5-9; Mat 12:4; Aeb 9:2.
Moloki.
Wali a leza uwa ina Amoni; limwi afwile wali ali umwi na Malikamu, Milikomu, na Moleki.—Mil 7:43.
Mpelelekezyo ya nsi.
I ciputulwa ca nsita ukufika nu ku mpela ya wikazi uu, nanti ivintu vya ndakai ivikacitika vino Satana akatungilila. Ciputulwa cii cayapo umu nsita ya kuyapo kwakwe Klistu. Yesu alanena ya malaika “kupaatula antu aipe ukufuma ku yalungami” nu kuyonona. (Mat 13:40-42, 49) Asambi yakwe Yesu, yalondanga ukumanya insita ya “mpelelekezyo.” (Mat 24:3) Lino atatala waswilila ukwi yulu, walavile alondezi yakwe ukuti alaaya nayo ukufikila insita iiyo.—Mat 28:20.
Mpembe zya pa ulambo.
I vintu ivyalolekanga wa mpembe ivyali ukunzi pa makoona 4 ama ulambo yamwi.—Levi 8:15; 1Yam 2:28; Kus 9:13.
Mulapo.
U kulaya kuli Leza pakuti umuntu aombe umulimo umwi, ukupeela uwila nanti upe, ukutandika ukuomba umulimo umwi, nanti ukutaluka uku vintu vimwi vino masunde yataakaanya. Ulayo uwo wakwatanga sana amaka.—Mat 5:33.
Mulasi.
Mule.
I vinyamuti ivinunkile ivikafuma uku miti ya myunga ipusanepusane nanti uku tumiti utunono tuno yakaama ukuti Commiphora. Mule wali pa vintu vino yiikanga umu mafuta ya muzilo akupakilako. Waomviwanga uku kununkizya ivintu ivili wa vyakuzwala nanti apa kulala, nupya yamwikanga nu mu mafuta ya kupakala uku mwili. Yamusaakanyanga na waini pakuti akalipe. Mule yamupakanga nu ku vitumbi ivikulolela ukuzikwa.—Kuf 30:23; Map 7:17; Mak 15:23; Yoa 19:39.
Mulinzi.
U muntu aakacingilila antu nanti icikuulwa kuli yano yangaleta uzanzo, ilingi akacita vivyo usiku, nupya angalizya na alamu ndi cakuti caloleka ukuti kungacitika uzanzo. Alinzi ilingi ikalanga pa viumba vya musumba na pa mpungu pakuti yalola antu aakwiza lino yatali yafike apiipi. Umusilika aakaomba umulimo wa kucingilila incende nawe aakaamwa ukuti umulinzi.—Mat 27:65; 28:4.
Mulwani wakwe Klistu.
Izwi lya Cigiliki lyakwata maupiliulo yaili. Likalozya uku muntu aakalwisya, nanti ukukaanya Klistu. Nupya lingalozya na kuli Klistu wa ufi, kuli kuti umuntu aakayika pa cifulo cakwe Klistu. Antu yonsi, utuungwe, nanti maumba aakaitunga ukuti yakaimililako Klistu nanti ukuya Mesiya nanti aakakaanya Klistu na asambi yakwe, yangaamwa ukuti alwani yakwe Klistu.—1Yo 2:22.
Muntungwa; Umukululwe.
Mu uteeko wa ina Loma “umuntungwa” wali umuntu uwavilwe nu untungwa, uwakweti insambu zyonsi izya kuya umwikazi wa mpanga iyo. Lelo umuntu mukululwe wali a wiya wino yafumya umu uzya. Umuntu wino yafumya umu uzya wazumiliziwanga ukwikala mu mpanga iyateekwanga na ina Loma, lelo atazumiliziwanga ukupeelwa icifulo mu uteeko. Ukukululwa kwalenganga umuntu ukufuma umu uzya lelo kutamupeelanga insambu zyonsi umu mpanga iyo.—1Ko 7:22.
Muomvi akatumikila.
Izwi lii lyasenulwa ukufuma ukwi zwi lya Cigiliki ilyakuti di·a′ko·nos, lino ilingi likasenulwa ukuti “katumikila” nanti “umuomvi.” Izwi lyakuti “muomvi akatumikila” likalozya uku muntu akaavwilizya iumba lyakwe ya eluda umu cilongano. Alinzile ukukwanisya ivikalondekwa vino Baibo yalanda pakuti alinge ukuomba umulimo uu.—1Ti 3:8-10, 12.
Mupasi.
Izwi lya Ciebele ilyakuti ru′ach ni lya Cigiliki ilyakuti pneu′ma, yakasenulwa ukuti “umupasi,” nupya yakwata amaupiliulo aingi. Yonsi kwene yakalozya uku cintu cino umuntu atanga alole nupya cikapeela usininkizyo wa kuyapo kwa maka asiloleka. Mazwi kwene yaa yaili Aciebele ni Cigiliki yakaomviwa ukulozya (1) ku muza, (2) ku maka ya umi aya umu viumbwa vya pano nsi, (3) ku maka aya umu mwenzo wa unkolanya uwa muntu nupya aakamulenga ukulanda nu kucita ivintu umu nzila imwi, (4) ku mazwi ya usesemo akafuma uku viumbwa ivisiloleka, (5) ku yantu aya nu mwili wa mupasi, na (6) ku maka yakwe Leza akaomba nanti umupasi wa muzilo.—Kuf 35:21; Mas 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.
Mutumwa.
Mutungwi.
Izwi lii ngu kulikonka sile vino likapiliula, likalozya uku monsi wino yatungula. Aonsi ya musango uwo ilingi yasontwanga ukuombela umu vilye vyakwe ya mwene nanti ukusakamala namwene alino na aci yauze amwene. Izwi lii likalozya nu ku monsi aataali u mutungulwe, lelo uwapeezilwe imilimo umu cilye ca mwene. Izwi lii likaomviwa umu nzila ya unkolanya uku muntu uwaya ‘mutungwi pa mulandu wa Wene,’ aakaikaanya pakuti aombesya umu mulimo wakwe Leza.—Mat 19:12; Esi 2:15; Mil 8:27.
Muyuda.
Iizwi ilikalozya ku muntu uwa mu mutundu wakwe Yuda pa cisila ca konona uwene wakwe Izlaeli uwa mitundu 10. (2Yam 16:6) Pa cisila ca kusendwa mu uzya ku Babiloni, lizile ilyalozya ku ina Izlaeli aafumile umu mitundu ipusanepusane aaswilile ku Izlaeli. (Ezi 4:12) Lyene pa cisila lizile ilyaomviwa umu nsi yonsi pa kupusanya aina Izlaeli ku yantu aatali aina Izlaeli. (Esi 3:6) Mutumwa Paulo waomvizye izwi lii mu unkolanya pa kulanda ukuti impanga kuno umwi wavyalilwa itacindama mu cilongano ca ina Klistu.—Lom 2:28, 29; Gal 3:28.
Muzilo; Uumuzilo.
I miyele ino Yeova waya nayo; u kuya musanguluke sana nupya uwa usaka. (Kuf 28:36; 1Sam 2:2; Yoa 17:11) Nga yakulozya uku yantu (Mak 6:20; Mil 3:21), ku vintu (Lom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), ku ncende (Mat 4:5; Mil 7:33; Aeb 9:1), nu ku milimo (Kuf 36:4), ngu kukonka sile izwi lya Ciebele, mazwi yaa yakalozya ku kuipaatula nanti kuipeelesya nanti kucindika Leza uwa muzilo alino nu kuombela sile Yeova. Mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, mazwi yakuti “muzilo” na “uumuzilo yakalozya nu ku kuya umusanguluke umu miyele.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Mwa Muzilo Sana.
U muputule uwali umukasi sana umwi tenti lya kupepelapo nu mwi tempele, muno imbokosi ya upangano yasungiilwe. Ukulunda pali Mose, na muze uwazumiliziwe sile ukwingila Mwa Muzilo Sana a simapepo mukalamba, nupya wingilanga sile umuku onga umu mwaka pa Wanda wa Kwelelwa Imembu.—Kuf 26:33; Levi 16:2, 17; 1Yam 6:16; Aeb 9:3.
Mwa Muzilo.
Wali u muputule wa kutandikilako nupya ukalamba uwali umwi tenti lya kupepelapo nanti uwali umwi tempele, uwapusineko nu Mwa Muzilo Sana. Umwi tenti lya kupepelapo, Umwa Muzilo mwali ca kuteekapo lampi cakwe goldi, ulambo wa kocelapo ivinunkile wakwe goldi, tebulo apakwika umukate alino ni viya vyakwe goldi; umwi tempele namo, Umwa Muzilo mwali ulambo wakwe goldi, vya kuteekapo malampi vyakwe goldi vyali 10, na ya tebulo 10 aakwikapo umukate.—Kuf 26:33; Aeb 9:2.
Mwana Devedi.
A mazwi yano ilingi yakalozya kuli Yesu, aakalangilila ukuti i mpyanyi ya upangano wa Wene uwali nu kufikiliziwa nu muntu umwi uwa mu lupwa lwakwe Devedi.—Mat 12:23; 21:9.
N
Nadi.
A mafuta anunkile amutengo akaloleka ayenzu, yakafuma uku muti wakwe nadi (Nardostachys jatamansi). Vino mafuta yaa yali amutengo, ilingi yayasaakanyanga na mafuta asulwe, nupya insita zimwi mafuta yakwe nadi yatayanga a mafuta ya cumi cumi. Mako na Yoani yonsi kwene yalanda ukuti “nadi wa cumi cumi” u waomviwe kuli Yesu.—Mak 14:3; Yoa 12:3.
Nakamata.
Nisani.
Lyali izina ilipya lino yaomvyanga uku mwezi wakwe Abibu pa cisila ca kusendwa umu uzya uku Babiloni, kuli kuti umwezi wa kutandikilako muli kalenda uwa muzilo wa Yayuda, nupya umwezi uwalenga 7 muli kalenda uwa yantu yonsi. Watandikanga pakasi kakwe Maaci ukufika pakasi kakwe Epuleo. (Ne 2:1) Ucilo wa Yayuda yauzevyanga pa Nisani 14, na Yesu Klistu watandike Icakulya ca Manguzi ca Mwene pa wanda kwene uwo. (Luk 22:15, 19, 20) Nupya wakomilwe pa cimuti ca kucuziwilwapo pa wanda kwene uwo.—Luk 23:44-46.
Nkama yakwe Leza.
Ntupiko ya pa mbokosi ya kwelela imembu.
Yali i ntupiko iyali pa mbokosi ya upangano pano simapepo mukalamba wasansanga uwazi wa malambo ya kwelela imbembu pa Wanda wa Kwelelwa Imembu. Izwi lya Ciebele lyafuma ukwi zwi likapiliula ukuti “kuvimba pa (luyembu)” nanti limwi “kufuuta (luyembu).” Yapanzilwe sile na goldi nupya paali na ya kelubi alozyanyizye ivinso. Insita zimwi ikaamwa sile ukuti “ntupiko.”—Kuf 25:17-22; 1Mil 28:11; Aeb 9:5.
P
Paladaise.
I mpanga iyembe. Incende ya musango uwo iya kutandikilako yali a Edeni, ino Yeova wapekanyizizye antu ya kutandikilako yaili. Lino Yesu walandanga ni cipondo icali umupiipi nawe pa cimuti ca kucuziwilwapo, walanzile ukuti insi ili nu kuya paladaise. Paladaise iyalumbulwa pali 2 Kolinto 12:4, a paladaise iya unkolanya, ni yalumbulwa pali Kusokolola 2:7, a paladaise iya kwi yulu.—Lwi 4:13; Luk 23:43.
Pentekosti.
U kuzevya kwakwe ciili pa kuzevya kutatu kukalamba kuno Ayuda yonsi aonsi yalondekwanga kuzevya mu Yelusalemu. Pentekosti, icikapiliula ukuti (“Uwanda) uwalenga 50,” i zina ilyaomviwa mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu pano ukaamwa ukuti Kuzevya Kwa Kuzombola nanti Kuzevya Kwa Milungu mu Malembo ya Ciebele. Yazevyanga pa wanda walenga 50 ukutandika ukupenda pa Nisani 16.—Kuf 23:16; 34:22; Mil 2:1.
Porneia.
—Lolini Ulondolozi pa UZELELE.
S
Samaliya.
Wali u musumba ukalamba uwa ku katutu uwali umu wene wa mitundu 10 iya ina Izlaeli pa myaka umupiipi na 200, nupya ali zina ilyaomviwanga uku ncende yonsi iya mu wene uwo. Umusumba wakuuzilwe pa mwamba uwakweti izina ilili limwi kwene. Umu nsita yakwe Yesu, Samaliya lyali i zina lya citungu ca ina Loma icayelile pakasi kakwe Galili ku katutu na Yudeya uku kaeya. Ilingi Yesu atasimikilanga umu ncende iiyo lino ali pa lwendo, lelo insita zimwi wapitanga umu ncende iiyo nu kulanda na ikalamuzi. Petulo waomvizye makii ya unkolanya yakwe ciili aa Wene lino aina Samaliya yapokelile umupasi wa muzilo.—1Yam 16:24; Yoa 4:7; Mil 8:14.
Sanihedilini.
Cali i cilye cikalamba ica Yayuda icayelile umu Yelusalemu. Lino Yesu wali pano nsi, mwali ya kapingula 71, apaali simapepo mukalamba na yauze aalipo ya simapepo yakalamba, amu ndupwa zyakwe ya simapepo yakalamba, aikolo, intunguluzi zya mitundu ni mitwe ya ndupwa, alino na ya kalemba.—Mak 15:1; Mil 5:34; 23:1, 6.
Satana.
Silya; Aina Silya.
Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, Silya cali icitungu icayelile mu mpanga ya Loma nupya Antioki wali ali musumba ukalamba mu citungu kwene cico. I ncende ili imwi ni citungu ca Silya (cino yamanga nu kuti Alamu) umu Malembo ya Ciebele. Kateeka wa citungu ca Silya wangalilanga ni impanga yonsi iya Palesitini.—Luk 2:2; Mil 18:18; Gal 1:21.
Simapepo mukalamba.
Mu Masunde yakwe Mose, wali a simapepo umucindikwe uwimililangako antu kuli Leza nu kwangalila ya simapepo yauze. Ali wino wazumiliziwe sile ukwingila umwa Muzilo Sana, umu muputule wa mukasi sana wa mwi tenti lya kupepelapo alino na pa cisila aingila umu muputule wa mwi tempele. Wacitanga sile vivyo umuku onga umu mwaka pa Wanda wa Kwelelwa Imembu. Izwi lyakuti “simapepo mukalamba” likalozya na kuli Yesu Klistu. (Levi 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Aeb 4:14) Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lyakuti ya “simapepo akalamba” likalozya uku yonsi aacindikwe muli ya simapepo, limwi mwaya na ya simapepo akalamba yano yafumizye pali usimapepo alino na aakalamba muli ya simapepo aali umu viputulwa 24 vyakwe usimapepo.—2Mil 26:20; Ezi 7:5; Mat 2:4; Mak 8:31.
Simapepo.
U muntu uwasontwanga ukwimililako Leza ku yantu yano waombelanga, wayasambilizyanga pali Leza na masunde yakwe. Nupya ya simapepo imililangako antu kuli Leza, kupeela malambo, kuwikizya antu alino nu kuyapaapatilako. Lino kutali kuye Masunde yakwe Mose, umutwe wa lupwa u waombanga nga simapepo mu lupwa lwakwe. Lino kwizile ikuya Masunde yakwe Mose, aonsi amu lupwa lwakwe Aloni ukufuma mu mutundu wakwe Levi aapanzile iumba lyakwe usimapepo. Aonsi aasyala aina Levi yayavwilizyangako. Lino upangano upya watandike ukuomba, Izlaeli wakwe Leza wizile aya uluko lwakwe ya simapepo alino Yesu Klistu nawe wizile aya a Simapepo Mukalamba.—Kuf 28:41; Aeb 9:24; Kus 5:10.
Suliti.
I ncende ziili izikalamba izitazika izyayela lwa mu mbali yakwe yemba ku Libya, ku North Africa, ya kapisya ya mawato aliko mpiti yatiinanga incende zii pa mulandu wa micanga iyatulumananga ino maimbi yaletanga.—Mil 27:17.
T
Tatali.
Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lii likapiliula imiyele iyaya wa cifungo muno ya malaika apondwike umu manda yakwe Nowa yasumbiilwe. Pali 2 Petulo 2:4, izwi ilyaomviwa ilyakuti tar·ta·ro′o (kuli kuti “ukusumbila umu Tatali”) lisilangilila ukuti “ya malaika ayembwike” yasumbiilwe umu cifulo ca kwelenganya sile cino aasi ya kapepa yakwe Leza yakasimika umu tulai ukuti Tatali (kuli kuti, icifungo ca mu ciwina nupya icifulo ca mfinzi umwaya ya leza aatacindama). Lelo, likalangilila ukuti Leza wayafumizye pa vifulo vyao ivya kwi yulu nu kuyapoka imilimo icindame ino yaombanga nupya wayatwazile umu miyele ya mfinzi ikulu iya mu melenganyo iyapusana nu kulonda kwakwe Leza ukwaya umu luswepo. Nupya imfinzi ikalozya kuli cino cilayacitikila, cino Malembo yakalangilila ukuti uwononesi wa pe pamwi na kateeka wao, Satana Ciwa. Fwandi, Tatali i cilangililo ca miyele ya pansi sana ino ya malaika ya cipondoka yayamo. Litakolana ni “ciwina icaula impela” icalandwa pali Kusokolola 20:1-3.
Tembwe; Wakwe tembwe.
Uulwale uwipisye ukaya uku mwili. Mu Malembo, tembwe asilozya sile ku ulwale kwene uno antu yamanya ndakai, pano atayanga sile ku yantu lelo wayanga nu ku vyakuzwala nu ku mang’anda. Umuntu mulwale tembwe akaamwa ukuti wakwe tembwe.—Levi 14:54; Luk 5:12.
Tupendwilo.
U tumiti utunono ututelepe nanti utumawe utwaomviwanga pa kusoolola. Yatwikanga mu cisalu icipeteke nanti mu civiya alino iyatandika ukusunkanya. Kapendwilo kano kaponela ukunzi nanti ukufuma ali kano yasoololanga. Yapepelangapo ilingi.—Mat 27:35; Mil 1:26.
U
Ubani.
I vinyamuti ivyume ivikafuma uku miti imwi iyakwata kacena kasuma. Ndi cakuti mwaoca ukafumya kacena kasuma sana. Wayanga pa vinunkile vya muzilo ivyaomviwanga pi tenti lya kupepelapo na pi tempele. Wapitilanga pamwi na malambo ya vilimwa vya mpece nupya wikangwa pa mikate yonsi iyayanga mu ncende ya Muzilo.—Kuf 30:34-36; Levi 2:1; 24:7; Mat 2:11.
Ucende.
Ukacitika ndi cakuti umonsi uwatwala nanti umwanaci uwatwalwa waitemelwa ukupanga icupo nu muntu muze asi wakwe.—Kuf 20:14; Mat 5:27; 19:9.
Ucilo.
U kuzevya ukwayangako cila mwaka pa wanda uwalenga 14 mu mwezi wa Abibu (uno pa cisila wizile uwaamwa ukuti Nisani) pa kwiusya uwanda uno aina Izlaeli yakulwilwe kufuma mu Ejipti. Yauzevyanga kupitila mu kukoma nu koca umwana wa mfwele (nanti imbuzi), wino yaliilanga pamwi nu musalu ulule nu mukate uwaula icitutumusi.—Kuf 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.
Ucuzi ukalamba.
Izwi lya Cigiliki ilyakuti “ucuzi” likalozya nu ku ntazi izipisye nanti ukucuula ukukaiza pa mulandu nu kutala kwa vintu. Yesu walanzile pa ucuzi ukalamba uwali nu kwiza pali Yelusalemu nupya uuliza pa yantu yonsi lino ‘aliza nu lulumbi.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulo walondolwile ucuzi uu ukuti uulungami wakwe Leza kuli “yano yatamanya Leza na pali yano yasiuvwila ilyasi lisuma” pali Yesu Klistu. Kusokolola icipande 19 ikalondolola ukuti Yesu aliwe akatungulula maumba ya yasilika ya mwi yulu pa kulwisya “icilyanyi ca mu mpanga na ya mwene ya pano nsi na asilika yao.” (2Te 1:6-8; Kus 19:11-21) “Iumba ilikalamba” lyalondololwa ukuti likupusuka ucuzi uwo. (Kus 7:9, 14)—Lolini ulondolozi pali AMAGEDONI.
Ukapepa.
Ukulula.
Izwi lii likalozya uku miti iyalula sana nupya iikanunkila ningo. Izwi lii likaomviwa muli Baibo ukulondolola ivikafuma umu kucita ivintu iviipe, ukuteekwa uzya, ulufyengo, nu usangu. Pali Kusokolola 8:11, “ukulula” kukalozya uku vintu vimwi ivilule, ivikaamwa nu kuti abusinti.
Ukupaka.
Izwi lii lyafuma ukwi zwi lya Ciebele ilikapiliula ukuti “ukupaka na mafuta.” Yapakanga umuntu nanti icintu cimwi ukulangilila ukuti icipeelwa uku mulimo uiyele. Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu izwi lii likaomviwa nu ku kupongolwela umupasi wa muzilo pali yano yasoololwa ukuya ikala ukwi yulu.—Kuf 28:41; 1Sam 16:13; Luk 4:18; Mil 10:38; 2Ko 1:21.
Ukupuula; Ulwano.
Ukupuula yali i nzila iyakufumizyamo ivilimwa vya mpece umu vipaapa nu mu vipumbu; ulwano yali i ncende pano yaombelanga umulimo kwene uu. Yapuulanga ukuomvya umuti, nanti nga vyavulisya, ukuomvya iviombelo vya kupuulilako, wakwe ivya kutinta nanti ukukunkulusya, vino inyama zyatintanga. Iviombelo vivyo yavipisyanga pa vilimwa vino yasalanganyanga pa lwano, yapangilanga incende iiyo patumpuke pano umuza wapitanga.—Levi 26:5; Eza 41:15; Mat 3:12.
Ukuzembululwa.
U kufumya inkanda iikaya uku mpela ya onsi. Lyali isunde ilyapeezilwe kuli Abulahamu na amu lupwa lwakwe, lelo lisiomba uku ina Klistu. Nupya likaomviwa nu mu nzila ya unkolanya umu Malembo yauze.—Uta 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.
Ukwaula icitutumusi.
Amazwi yaa yakalozya ku mukate uukapangwa ukwaula icitutumusi.—Malg 16:3; Mak 14:12; 1Ko 5:8.
Ulalelale.
—Lolini ulondolozi pa UZELELE.
Ulambo.
Kakuulwa nanti kapulatifomu kano yapangilanga ni ivu, mawe, iciliwe nanti imbao zino iikangako ni vyela pano yapeelelanga malambo nanti ivinunkile lino yakupepa Leza. Umu muputule wa kutandikilako uwa mwi tenti lya kupepelapo nu wa mwi tempele, mwali “ulambo wakwe goldi” unono uwa kupeelelapo ivinunkile. Wapaangiilwe ni mbao zino iisileko goldi. Ulambo ukalamba “wakwe koopa” uwa koocelapo malambo, wayelile panzi umu musolo. Maulambo yaomviwanga sana nu mu kupepa kwa ufi.—Kuf 39:38, 39; 1Yam 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Mil 17:23.
Ulungami.
Ulutanda lwa katondo.
U lutanda ulukasyalikizya ukutunka uku ufumo ndaka lino ilanzi litatala lyatunka, fwandi alino uwanda uze ukatandika.—Kus 22:16; 2Pe 1:19.
Umupasi wa muzilo.
Umusolo.
I ncende ipindililwe, apataali nanti acimwi iyazingulwike itenti lya kupepelapo, nupya pa cisila izile ikuulililwa ni ciumba, nupya zyali incende izyali ukunzi yi tempele apataali nanti acimwi. Ulambo uwa koocelapo malambo wayelile umu musolo wi tenti lya kupepelapo nu mu musolo wa mukasi uwa pi tempele. Nupya Baibo ikaomvya izwi lii ukulozya uku mang’anda na masano.—Kuf 8:13; 27:9; 1Yam 7:12; Mat 26:3; Mak 15:16; Kus 11:2.
Umusonko.
Umuti wa umi.
Umuti uu wali umu calo ca Edeni. Baibo isilanda ukuti wakweti imiyele ya kupeela umi umu vizao vino waseekanga; lelo, ukaimililako usininkizyo wakuti Leza alapeela umi wa pe kuli yayo alazumiliziwa ukulya ivizao vya ku muti uwo. Mwi buku lya Kusokolola, ukaimililako vino Leza wikako ivya kulenga antu ukutwalilila ukuya nu umi.—Uta 2:9; 3:22; Kus 2:7; 22:19.
Umwana wa muntu.
A mazwi akazanwa mupiipi ni miku 80 umu malyasi ya malandwe. Yakalozya kuli Yesu Klistu nupya yakalanga ukuti vino wavilwe nu mwili, wizile aya umuntu nupya atali sile iciumbwa ca mupasi icizile icizwala umwili wa untunze. Nupya mazwi kwene yaa yakalangilila ukuti Yesu wali nu kufikilizya usesemo uwalembwa pali Danieli 7:13, 14. Umu Malembo ya Ciebele, amazwi yaa yaomviwe kuli Ezekelo na Danieli, kulangilila upusano uwaya pa yantu akalandilako Leza alino nu umwineco wa mazwi yano yakalanda.—Eze 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.
Umwangalizi.
U muntu aakaomba umulimo wa kusakamala nu kucema icilongano. Upiliulo wi zwi lii umwi zwi lya Cigiliki lyakuti e·pi′sko·pos u wa kucingilila. Amazwi yakuti “umwangalizi” na “eluda” (pre·sby′te·ros) yakalozya uku cifulo icili cimwi umu cilongano ca ina Klistu, izwi lyakuti “eluda” likalangilila imiyele iya muntu musontwe, nupya izwi lyakuti “umwangalizi” likalangilila imilimo icindame ino wakwata.—Mil 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Umwezi upya.
U wanda wa kutandikilako cila mwezi muli kalenda wa Yayuda, walolwanga ngu wanda wa kukolongana pamwi, wanda wa mutebeto nu wanda wa kupeela malambo aiyeele. Pa cisila uwanda uu wizile iuya uwanda ucindame uwa kuzevya kwa mpanga yonsi, nupya antu yataombanga pa wanda uwo.—Mpe 10:10; 2Mil 8:13; Kol 2:16.
Umwimilizi Mukalamba.
Umwina Etiopia.
U muntu uwikalanga umu Etiopia, impanga iyaliko mpiti umwalimo ni ncende ya ku kaeya ka mpanga ino ndakai yakaama ukuti Ejipti alino ni ciputulwa cimwi ica ku katutu ka mpanga ino ndakai yakaama ukuti Sudan.—Mil 8:27.
Umwina Nazaleti.
I zina lyakwe Yesu ilikamumanyisya ukuti wafumile umwi tauni lya Nazaleti. Lifwile lyakolana ni zwi ilya Ciebele ilyaomviwa pali Ezaya 11:1 ilyakuti “ukumela.” Pa cisila lizile ilyalozya nu ku yasambi yakwe Yesu.—Mat 2:23; Mil 24:5.
Umwipe.
Usangu.
Izwi lii umu Cigiliki (a·po·sta·siʹa) lyafuma ukwi zwi ilikapiliula ukuti “ukuitalusya.” Izwi lii likalozya nu ku “kuutuka, ukusya, nanti ukupondoka.” Umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu, izwi lyakuti “usangu” likaomviwa sana kulozya kuli yano yakafuma umu kupepa kwa cumi.—Map 11:9; Mil 21:21; 2Te 2:3.
Upangano.
U kuzumilizyanya nanti ukupangana ukwali pali Leza na antu nanti pa yantu yatupu ukwa kucita icintu cimwi nanti ukukanacicita. Insita zimwi uwa ku lusansa sile longa u wali nu kucitapo vimwi ivyali umu upangano (upangano wa muntu wenga, uwalolwanga ukuti ulayo ucindame). Pa nsita zyuze yonsi aali umu upangano yalondekwanga ukucita vimwi (upangano wa yantu yaili). Ukulunda pa vipangano vino Leza wapangiine na antu, Baibo ikalanda na pa vipangano vino antu yapangananga, imitundu, inko, nanti maumba ya yantu. Pa vipangano ivicindame paya nu upangano uno Leza wapangiine na Abulahamu, Devedi, uluko lwa ina Izlaeli (upangano wi Sunde), na Izlaeli wakwe Leza (upangano upya).—Uta 9:11; 15:18; 21:27; Kuf 24:7; 2Mil 21:7; Luk 22:29; Mil 3:25; 2Ko 3:6; Aeb 8:6.
Usesemo.
A mazwi yakwe Leza aakuti yalolekela muli vino akulonda kucita nanti mu kuvwanga. Usesemo ungaya i cisambilizyo kufuma kuli Leza, mazwi yakwe Leza kulozya ku masunde nanti upinguzi nanti ukulanda pali cimwi icilacitika.—Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Uwa maleele.
U muntu akaomvya maka amanyikwa ukuti yakafuma ku mipasi iipe.—Mil 13:6.
Uwene wakwe Leza.
Amazwi yaa yakalozya kuli ukateeka wakwe Leza uwa papelapela uukaimililwako nu uteeko wa Mwanakwe, Klistu Yesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.
Uwikazi.
Izwi lii likalozya ukwi zwi lya Cigiliki ilyakuti ai·on′ lino likulanda pa vintu ivikucitika nanti pa vintu ivikapusanya iciputulwa cimwi ica nsita nanti inkulo. Baibo ikalanda pa “wikazi wa ndakai,” ukulozya uku vintu ivikucitika umu nsi nu ku wikazi wa yantu. (2Ti 4:10) Ukupitila umu upangano wi Sunde, Leza waleesileko uwikazi uno yamwi yangama ukuti insita ya ina Izlaeli nanti iya Yayuda. Ukupitila umu kupeela umi wakwe pakuti akulule antu, Yesu Klistu waomviwe na Leza ukuletako mawikazi apusanepusane, uwikazi onga walimo icilongano ca ina Klistu apakwe. Cii cali i ciputulwa ca nsita ipya, icimililwangako nu upangano wi Sunde uwa ina Izlaeli. Ndi cakuti amazwi yaa yalembwa umu kuvuzya, yakalozya uku mawikazi apusanepusane, nanti uku vintu ivikucitika, ivyacitika mpiti nanti ivilacitika uku nkoleelo.—Mat 24:3; Mak 4:19; Lom 12:2; 1Ko 10:11.
Uzelele.
Lyafuma ukwi zwi lya Cigiliki ilyakuti por·nei′a, izwi ilikaomviwa ku kupanga icupo ukwa misango yonsi ukutazumiliziwa umwi sunde. Mwaya ucende, ulalelale, kupanga icupo ukwa yantu atatwalana, kupanga icupo ukwa yonsi yatupu nanti ya mama yatupu, nu kulala ni nyama. Lyaomviwa umu nzila ya unkolanya umwi buku lya Kusokolola ukulozya kuli cizelele wa mipepele akaamwa ukuti “Babiloni Mukalamba” pa kulondolola vino akaombela pamwi na ya kateeka ya mu nsi pakuti akwate amaka ni vyuma. (Kus 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Mil 15:29; Gal 5:19)—Lolini ulondolozi pali CIZELELE.
V
Vicitwa vya winyi.
Mazwi yaa yafuma ukwi zwi lya Cigiliki ilyakuti a·selʹgei·a, yakalozya uku vicitwa ivipisye ivisiuvwana na masunde yakwe Leza nupya ivya winyi nanti imiyele ya kupama; imiyele iya kukanacindika masunde nanti ukusuula utunguluzi. Mazwi yaa yasilozya uku tuntu utunono tuno umwi angaluvyanya.—Gal 5:19; 2Pe 2:7.
Vinunkile.
I visaakanye ni vinyamuti na mafuta ivikapya panono panono ala vikufumya kacena kanunkile. Ivinunkile iviiyeele ivisaakanye ni vintu 4 vyaomviwanga pi tenti lya kupepelapo na pi tempele. Yavyocanga katondo nu usiku pa ulambo wa kocelapo ivinunkile mu Ncende ya Muzilo, na pa Wanda wa Kwelelwa Imembu, yavyocanga mu Ncende ya Muzilo Sana. Vimililangako mapepo aakapokelelwa kuli Leza kufuma ku yaomvi yakwe acumi. Aina Klistu yatalondekwanga ukuomvya ivinunkile.—Kuf 30:34, 35; Levi 16:13; Kus 5:8.
Viwa.
Visiloleka, i viumbwa vya mupasi iviipe ivyakwata sana amaka ukucila antu. Vyalumbulwa ukuti “Ana yakwe Leza wa cumi” pa Utandiko 6:2 nu kuti “ya malaika” pali Yuda 6, viumbwa vii vitaumvilwe ala iviipe; lelo yaali aa malaika aizile iyaicita ineco ukuya alwani yakwe Leza lino yataamuvwilile umu manda yakwe Nowa nu kuya uku lusansa lwakwe Satana uwapondokiile Yeova.—Malg 32:17; Luk 8:30; Mil 16:16; Yak 2:19.
Vizao vya nkoleelo.
I vizao ivikatandikilapo umu nsita ya uzombozi nanti ivili vyonsi ivikatandikilapo. Yeova walondanga uluko lwakwe Izlaeli kulamupeela ivizao vya nkoleelo, cingaya umuntu, inyama nanti vino yazombola. Pamwi ngu luko lonsi lwa ina Izlaeli lwapeelanga ivizao vya nkoleelo kuli Leza pa wanda wa Kuzevya Umukate Uwaula Citutumusi na pa Pentekosti. Izwi lyakuti “vizao vya nkoleelo” lyaomviwe nu mu unkolanya kulozya kuli Klistu nu ku yalondezi yakwe apakwe.—1Ko 15:23; Mpe 15:21; Map 3:9; Kus 14:4.
Vizungusyo; Milimo iya maka.
I vicitwa nanti vintu ivikacitika ivyacila pa maka ya yantu nupya vikafuma uku viumbwa vya mupasi. Insita zimwi mazwi akuti “cimanyililo,” ni “cizungusyo” yakaomviwa icili cimwi muli Baibo.—Mat 11:20; Mil 4:22; Aeb 2:4.
W
Wanda wa Kwelelwa Imembu.
Wali uwanda wa muzilo ucindame sana uku ina Izlaeli, nupya ukaamwa nu kuti Yom Kippur (ukufuma kwi lya Ciebele ilyakuti yohm hak·kip·pu·rimʹ, kuli kuti “uwanda wa kuvimba pa membu”), uwayanga pa Etanimu 10. Umu Malembo ya Ciebele, ukaamwa ukuti Uwanda wa Kwelelwa Imembu. Ukwene ali wanda sile onga umu mwaka uno simapepo mukalamba wingilanga umu Ncende ya Muzilo Sana iya mwi tenti lya kupepelapo pakuti apeele uwazi wa malambo ya kwelela imembu zyakwe, kwelela imembu zya ina Levi yauze alino ni membu zya yantu. Malambo yayo yalangililanga ilambo lino Yesu wali nu kupeela pa muku sile onga, ilyali nu kulenga ukuti antu yakululwe uku membu pakuti yakwate isyuko lya kuwela kuli Yeova. Ali nsita ino yakwatilangapo ukongano wa muzilo nu kuta ukulya, nupya wayanga uwanda wi sabata, uno antu yataali nu kuomba imilimo yao.—Levi 23:27, 28; Mil 27:9; Kol 1:20; Aeb 9:12.
Wanda wa Upinguzi.
U wanda wa kulungatika, nanti ciputulwa ca nsita lino Leza alapingula maumba, inko nanti antu yonsi. Limwi ingaya insita lino aalapingulwa ukufwa yalononwa, nanti lino upinguzi ulalenga yamwi ukupusuka nu kuya nu umi wa pe. Yesu Klistu na atumwa yakwe, yalanzile pa “Wanda wa Upinguzi” uwa ku nkoleelo uuliza pa yantu ya umi na afwile mpiti.—Mat 12:36.
Y
Ya kapingula.
Mu uteeko wa ina Loma ya kapingula yangalilanga uteeko. Mu milimo yao mwali nu kusungilila umutende, kwangalila uku vya mpiya, kupingula asikulondela masunde alino nu kufulula akuluvyanya.—Mil 16:20.
Ya Kelubi.
Aamalaika akwata icifulo ca papela nupya yapeelwa imilimo iiyele. Yapusanako na ya selafi.—Uta 3:24; Kuf 25:20; Eza 37:16; Aeb 9:5.
Ya makanta.
I vipaso ivikakuuka umu maumba akalamba. Mu Masunde yakwe Mose yalolwanga ukuti ivyakulya ivisanguluke. Vino ya makanta yakapita mu maumba akalamba nu kulya icili consi cino yazana umu nzila, nupya yakaonona sana vintu, yalolwanga ukuti i cinkunka.—Kuf 10:14; Mat 3:4.
Ya Malaika.
Lyafuma ukwi zwi lya Ciebele ilyakuti mal·ʼakhʹ nu kwi zwi lya Cigiliki ilyakuti agʹge·los. Amazwi yonsi yoili yakapiliula “intumi” lelo yakaomvya izwi lyakuti “malaika” lino yakulozya uku viumbwa vya mupasi vino Leza akatuma. (Uta 16:7; 32:3; Yak 2:25; Kus 22:8) Ya malaika i viumbwa vya mupasi ivya maka, vino Leza waumvile ala atali aumbe antu. Muli Baibo yalandwa ukuti “amuzilo imintapendwa,” “ana yakwe Leza,” nupya “intanda zya katondo.” (Malg 33:2; Yob 1:6; 38:7; Yud 14) Yataumvilwe ukuti yavyalana, lelo yaumvilwe wenga na wenga. Yacila pali 100 milyoni. (Dan 7:10) Baibo ikalanda ukuti yakwata mazina yao ni miyele ipusanepusane, lelo yasizumila ukuyapepa pa mulandu wa kuicefya, nupya aingi yasisokolola mazina yao. (Uta 32:29; Luk 1:26; Kus 22:8, 9) Yakwata ivifulo ni milimo ipusanepusane ino yapeelwa, pa milimo iiyo paya nu kuombela pa nkoleelo ya cilimba ca Wene cakwe Yeova, ukumulandilako, ukwavwa aomvi yakwe Yeova aaya pano nsi, ukufikilizya upinguzi wakwe Leza, nu kutungilila umulimo wa kusimikila ilyasi lisuma. (2Yam 19:35; Mas 34:7; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Kus 5:11; 14:6) Uku nkoleelo yalavwa Yesu ukulwa inkondo ya Amagedoni.—Kus 19:14, 15.
Yakobo.
Wali a mwana Isaki na Labeka. Pa cisila Leza wamutemile izina lyakuti Izlaeli nupya wizile aya icikolwe ca yantu yakwe Izlaeli (aamwanga nu kuti aina Izlaeli nupya pa cisila izile iyaamwa ukuti Ayuda). Wali aisi wa yana 12 yano pamwi na aavilwe muli aliwo yapanzile mitundu 12 ya luko lwakwe Izlaeli. Izina lyakuti Yakobo lyatwalilile ukuomviwa ku luko nanti ku yantu yakwe Izlaeli.—Uta 32:28; Mat 22:32.
Yemba wa moto.
I cifulo ca unkolanya ‘icikapya nu moto na maluti,’ nupya walondololwa nu kuti “imfwa yakwe ciili.” Ayembu asyalapila, Ciwa, nanti sile imfwa ni Lindi (nanti, Hadesi) vikasumbilwa mu cifulo kwene cico. Vino ciumbwa ca mupasi, imfwa na Hadesi, vitanga vipye nu moto, fwandi cikalangilila ukuti yemba wii i cifulo ca unkolanya sile, asi cifulo ca kucululuka kwa pe, lelo i ca kononwa kwa pe.—Kus 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Yeova.
Baibo wa Malembo ya Muzilo aa Nsi Ipya waomvya izina lyakuti “Yeova” imiku 237 mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu. Icalenga kuye ukwikamo izina lyakwe Leza a pa mulandu nu usininkizyo uwalondelelapo:
1. Mabuku ya Malembo ya Ciebele aaomviwe umu manda yakwe Yesu nu ku yatumwa yakwe yakweti zina lyakwe Leza ilikaimililwako ni vilembo 4 vya Ciebele יהוה mu vyalembwa vyonsi.
2. Mu manda yakwe Yesu nu mu manda ya yatumwa yakwe, vilembo vivyo 4 vyazanwanga nu mu vyalembwa vya Cigiliki ivyapiliwilwe ukufuma mu Ciebele.
3. Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu yakalanda ukuti ilingi Yesu waomvyanga izina lyakwe Leza nupya walimanyisyanga kuli yauze.—Yoani 17:6, 11, 12, 26.
4. Vino Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu yalemvilwe na Leza nu kuyalunda ku Malembo ya Ciebele aa muzilo, ukufumyamo izina lyakwe Yeova kungalenga ciloleke ukuti ivyeo ivyayamo vyapusana.
5. Izina lyakwe Leza likazanwa nu mu kwipimpazya mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.—Kusokolola 19:1, 3, 4, 6.
6. Ivyalembwa vya mpiti vya Yayuda vikalangilila ukuti Ayuda aina Klistu yaomvyanga izina lyakwe Leza mu vyalembwa vyao.
7. Yamwi asambilila pali Baibo yalanda ukuti limwi izina lyakwe Leza ilikazanwa mu vyeo vya mu Malembo ya Ciebele likazanwa nu mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.
8. Mabaibo aasenulwa umu ndimi ukucila pali 100 izipusanepusane yakwata izina lyakwe Leza mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.
Kwaula nu kutwisika, kwaya umulandu wa cumi wa kwikila izina lyakwe Leza ilyakuti Yeova mu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu. Vikwene avino na ya kasenula yakwe Baibo wa Nsi Ipya yacita. Yacindika sana izina lyakwe Leza nupya yakatiina ukufumya icili consi icali mu vyalembwa vya cumi vya kutandikilako.—Kusokolola 22:18, 19.
Yuda.
A mwana Yakobo uwalenga 4 uwaviilwe muli Leya umuci wakwe. Mu usesemo uno Yakobo wasesiime ala ali pa bedi umupiipi nu kufwa, walanzile ukuti kateeka uwa maka aalateeka manda pe alafuma mu lupwa lwakwe Yuda. Yesu wizile avyalilwa mu lupwa lwakwe Yuda. Izina lyakuti Yuda likalozya nu ku mutundu nupya pa cisila lizile ilyalozya ku wene uno yatemiile izina lyakuti Yuda.—Uta 29:35; 49:10; Aeb 7:14.
Yufuleti.
U luzi ulutali sana nupya ulucindamisye ulwayela uku kaeya ka Asia, Nupya lwaya pa nguzi ziili izikalamba sana uku Mesopotamya. Inkoleelo lwalumbulwa pa Utandiko 2:14 pamwi ni nguzi 4 izyali umu Edeni. Ilingi lukaamwa ukuti “Uluzi.” (Uta 31:21) Lwali ali mupaka uwa ku katutu aka mpanga ino aina Izlaeli yapeezilwe.—Uta 15:18; Kus 9:14; 16:12.
Z
Zeusi.
A leza mukalamba uwa Yagiliki. Umu Lisitila antu yaweni Banabasi kwati a Zeusi. Ivyalembwa vya mpiti ivyazanyilwe apiipi na Lisitila vikalanda pali “ya simapepo yakwe Zeusi” na pali “Zeusi leza wi lanzi.” Uwato uno Paulo wakwezile ukufuma pa cilila ca Melita wakweti amazwi alemvilwepo aakuti “ya Mwana Zeusi,” kuli kuti ya mpundu alumendo aakwata mazina yakuti Castor na Pollux.—Mil 14:12; 28:11.
Zioni; Mwamba wa Zioni.
I zina lya musumba wa ina Yebusi uwayelile lwa ku ufumondaka wa mwamba wa mu Yelusalemu. Lino Devedi wacimvizye umusumba uwo wakuuzilepo isano lyakwe nupya yatandike ukwama umusumba kwene uwo ukuti “Umusumba Wakwe Devedi.” (2Sam 5:7, 9) Zioni wizile iuya u mwamba wa muzilo kuli Yeova lino Devedi watwazilepo imbokosi ya upangano. Lino papisile insita, izina lii lizile ilyalozya nu ku ncende apayelile itempele ilyali pa Mwamba wa Molya, nupya insita zimwi lyalozyanga nu ku musumba onsi uwa Yelusalemu. Ilingi izina lii likaomviwa umu nzila ya unkolanya umu Malembo ya Cigiliki aa Ina Klistu.—Mas 2:6; 1Pe 2:6; Kus 14:1.