Kwaar Jel̦ã Ke?

Ewi wãween an naan ko me kar jei ilo juon dekã in etto, rejetake Baibõl̦ eo?

ILO jikin kaloojoj eo etan Bible Lands Museum ilo Jerusalem, ewõr juon m̦õttan dekã me ewõr naan ko ie, im ej jãn iiõ ko enañin 700-600 B.C.E. Kar bõk dekã in jãn ilowaan juon ro̦ñin jikin kallib ri-mej me ejjab ettol̦o̦k jãn Hebron ilo Israel. Naan ko ilo dekã in ej ba: “En lia Hagaf nejin Hagav jãn Yahweh Sabaot.” Ewi wãween an naan kein rejetake Baibõl̦ eo? Rej kwal̦o̦k bwe ãt eo etan Anij, Jeova, me kar je ãinwõt YHWH ilo kajin Hibru eo etto, ekar juon ãt me elõñ rar jel̦ã kake im ekkã aer kar kõjerbale ilo mour ko aer kajjojo raan ilo iien ko etto ilo Baibõl̦. Ejjab men in wõt, ak naan ko jet me kar jei ilo ro̦ñin jikin kallib kein, rej kwal̦o̦k bwe ro me rekõn kar kõjerbali jikin kein ñan kweilo̦k ak kũttiliek, ekkã aer je etan Anij ilo kiin ro̦ñ kein, ekoba etan armej ro me ekitibuj etan Anij ilo etaer.

Rachel Nabulsi, juon ri-kaki ilo University of Georgia, ej kõmel̦el̦e kõn men kein im ba: “An ekkã an kar wal̦o̦k ãt eo YHWH ej juon men eaorõk. . . . Jeje ko im naan ko kar jei ilo dekã ko, rej kwal̦o̦k kõn joñan aorõkin YHWH ilo kar mour ko an armej ro ilo Israel im Juda.” Men in ej rejetake Baibõl̦ eo, ijo kar je etan Anij ãinwõt YHWH ilo kar kajin Hibru, elõñ to̦ujin alen. Im ekkã an kar etan Anij kitibuj ilo ãt ko etan armej ro.

Naan ko “Yahweh Sabaot,” me kar jei ilo m̦õttan dekã in, rej mel̦el̦ein “Jeova in inelep.” Men in ej kaalikkar bwe rar jab baj kõjerbale etan Anij wõt, ak ekkã aer kar bar kõjerbale naan kein “Jeova in inelep” ilo tõre ko ilo Baibõl̦. Men in ej bar rejetake an Baibõl̦ kõjerbale naan kein “Jeova in inelep,” me ej wal̦o̦k 283 alen ilo Jeje ko ilo kajin Hibru, el̦aptata ilo bokin Aiseia, Jeremaia, im Zekaraia.