MAKABI WALANKA 5

¿Skul ra upla ba nini bliki saura ai munisa kaka, dîa daukaia sip sna?

DÎA NU KAIA SMA

Man dîa daukma ba wal trabilka ba wapni daukaia sip sma, apia kaka kau saura daukaia.

¿MAN DÎA DAUKMA?

Nahara luks: Tomas ba naiwa skul ra waia brin daukras sa. Yauhka sin apia. Skul ra danh waras wisa. ¿Dîa muni? Kati yumhpa luan wina, skul ra wahma bara tiara nani ba Tomas dahra aisi upla wala nani ra kunin munan. Ba wina, witin ra nina saura kum mangkan. Aima kum kum ra, witin nani ba ai dara walras baku puli Tomas ra tukbi, ai bukka nani tasba ra lulkan. Piu wala ra, skul ra dakni tila wina uplika kum ba Tomas ra tukban, kuna witin tawi kaikan taim wala nani mita nu âpu baku puli kan. Nahwala, trabilka ba kau karna takan: Internet bâk upla kum Tomas ra win diara kau saura witin ra munbia ba...

Man ba Tomas katma kaka, ¿dîa daukaia kapram?

LUKI KAIKS

Trabilka ba sip wapni mangkbia apia lukpara. Upla ra man pana saura munras kama sin, kainam kahbaia sip sma. ¿Baha ba nahki daukaia sip sma?

UPLA SAURA MAI MUNI BA LUKPARA. Baibil wisa: “Upla taniskira ai kupia laptika tara ba sut saki aisisa, sakuna sinskira ba baha alki takaski ai kupia daskisa” (Sins Lâka 29:11). Man kupiam lamni ba marikisma kaka, pura taya kabia sin, saura mai muni uplika nani ba ban kra tayat taki danh saura mai munbia apia.
PANA SAURA MUNPARA. Baibil wisa: “Upla kumi ra sin saurka tâwan pana saura munpara” (Roman 12:17). Pana saura munma kaka, trabilka ba kau karna takbia.
TRABIL RA DIMPARA. Baibil wisa: “Aman kaiki uplika ba, diara saura kaiki” baha tilara dimras (Sins Lâka 22:3). Sip sma kaka, trabil mai muni uplika nani wina laihura plaps, bara diara wala trabil mai munbia ba wina sin.
DÎA AISAMA BA WAL WITIN NANI TÂ IWBIA YAS. Baibil wisa: “Swapni ni upla tawa aisaia ba ai kupia baikanka ba daskisa” (Sins Lâka 15:1). Man ba trai munaia sip sma pulan bîla kum wiaia, witin nani kikbia dukiara. Luki kaiks, upla kum man batana sma ba mai wisa kaka, man pana aisaia sip sma: “Âu rait sa, biawaia want sna”.
BAHA WINA TAKI WAS. Nora ba 19 mani brisa, bara witin wisa: “Bîla saura mai aisisa taim man pana saura aisaras sma kaka, sins lâka ba marikisma, baku sin kupia karna lâka bara silp wînam alki takaskaia lâka brisma. Naha lâka pain nani na saura mai muni uplika nani ba âpu” (2 Timoti 2:24).
DÎA LUKISMA BA KAU DUTKI BAPI BRIS. Saura muni uplika nani ba nu sa ya nani namhpa namhpa luki silp ai kaina kahbras. Sakuna upla taibi mai munbia chanska yabras sma kaka, witin nani danh saura mai munbia apia.
NAHKI SAURA MAI MUNI BA UPLA WALA RA WIS. Maestra kum kata ba bila: “Kau pain sa ya naha trabilka wahwi ba saura muni uplika nani dahra sâkbia. Baku lika upla wala nani ra ambuk munbia apia”.

Wahma kum nahki luki ba karna marikisa saura muni uplika mawanra — Dîa lukisma ba kau dutki bapi brisma kaka, kau karnakira takma saura mai muni uplika ba wal.

¿NU KAPRAM KI?

Bullying tânka ba sika, upla kum wala ra saura muni bîla bahki aisisa, prukisa bara naha sin daukisa:

Bîla saura pali aisisa. “Piu bani kupi krawisa nahki yang maipara bîla bahki bara kupi kriwan bîla ai aisi kan ba. Yang ba diara bahki baku daira wali kapri. Baha uplika nani naikra ba prukan kaka, kau pain kaia kan lukisna, kan ai aisan bîla ba kau latwan aikan” (Celine, 20 mani brisa).
Upla wala ra bahki kulkisa. “Skul pâinika nani mita yang wina sait ra taki kan. Plun awarka ra witin nani lamara iwi piaia want kapri taim, plis âpu ai wi kan, kuna plis bâra kan. Mani aiska kum ba baha tâwan yang ini kapri, bara yakan plun pi kapri” (Haley, 18 mani brisa).
Internet bâk bîla bahki ulbi blikisa. “Computadora ba ra upla kum wala dukiara diara saura ulbi blikisa taim, baha uplika nina sauhkaia sip sa bara ai swira paskisa, kasak pali upla rayaka aiska ba saura munaia sip sa” (Daniel, 14 mani brisa).

**¿TÂNKA NA NU SMA KI?**
¿KASAK SA, APIA KAKA KUNIN SA KI?	TÂNKA NANI BA SAKAIA
1 Upla nani ra saura munaia lâka ba mani ailal wina pat bâra sa.	1 Kasak sa. Baibil ba aisisa upla bâra kan Hibru bîla ra nefilim nina mâki kata, upla nani tara yakura, wala nani ra pruki bataki kan (Blasi Sturka 6:4).
2 Bullying ba trabil apia sa. Saura pali apia sa.	2 Kunin sa. Wahma bara tiara ailal ba silp pruan sa, witin ra saura muni kan ba mita.
3 Saura wan muni uplika ba alki takaskaia tnatka kau pain ba sika mapara aiklabaia.	3 Kunin sa. Saura muni uplika nani ba kau karnakira ba mita, aiklabi mapara buma sin win takma apia.
4 Upla kum ra saura muni ba kaikma kaka, kau pain sa diara aisaia apia, sâp takaskaia.	4 Kunin sa. Sâp takaskisma kaka saura muni uplika ba wal asla takisma tânka sa. Trabilka ba tâ baikma bara hilp munma apia.
5 Aima ailal saura muni uplika nani ba ai kupia karna pulisa, bara baku upla wala nani nu âpu sa witin rait sibrin lâka brisa.	5 Kasak sa. Saura muni uplika nani ba tara pulisa sakuna ailal si brisa, ba mita wala nani ra taibi munisa pain ai dara walaia wisi.
6 Saura wan muni uplika nani ba sip sa chens takaia.	6 Kasak sa. Upla wala hilpka ba wal, naha uplika nani ba ai daukanka bara ai lukanka tnatka ba chens munaia sip sa.