A3
Bibiliya andile addi okalawo ofiyedha malabo yaala
Mwinnyaya a Bibiliya ni maliba amwiitile oherana dhaatedhene wihina Bibiliya akalewove ofiyedha peeno. Oliye ohavethela madhu ala enafwanyeya mBibiliyani enihina:
“Madhu a Yehova eneere okalawo ni mukalakala.”— 1 Peduru 1:25.
Madhu ala beebaribari, naarive dholebela dhiraajhi Dhebarayiku, dhe Aramayiku obe Dholebela Dhegerego Dheekiristawu dhahikoyiwe ofiyedha peeno. Mowindala, nnande addi okanna ebaribari wihina muthenga wateene wa Bibiliya ola ninnihuna boororomeleya ni buyola wavetheliwe vobajhavene?
Nuuvira yaka dhowinjhiva, anamaleba wapwasedha wakopiyari malivuru ale. Yaka ya 500 ofiyedha 1500, nikuru naanamaleba a maJudewu naanoniwe ninga Amasoreti ohalanave mweeddelo ole. Livuru na Amasoreti nnithaniwa Kodisi de Leningrado nlebiwe yaka ya 1008 ofiyedha 1009 M.W., tha kale. Mbwenye yaka ya 1950 ofwanyiwa rolu dha Mar Morto dhowakwana 220 dha malivuru a mBibiliyani. Rolu ndha dhahikanna yaka okwaranya 1000 teto sithabwile okala dhakale opitha livuru nnithaniwa Kodisi de Leningrado. Dhaliganihiwa rolu dha Mar Morto ni Livuru nnithaniwa Kodisi de Leningrado, enofwanyeya ebaribari ela yathima enoniha wihina: Naarive rolu dha Mar Morto dhipaddi dhimodha dhihiyanaga vang’ono, mubuweloya mmodhave.
Ki owoga wodheela malivuru 27 a Dholebela Dhegerego Dheekiristawu? Malivuru ayo elebiwe ni arumiwi amodha a Yesu Kiristu vamodha ni anamaharaye amodha oobajha. Makiristawu oobajha yahakopiyari malivuru ayo, eharaga elemelelo yaanamaleba amaJudewu. (Kolosense 4:16) Naarive Diyokelesiyano aali mwene aakudda Roma ni amodhaya exixaga ononga kopiya dha Makiristawu oobajha, malivuru owinjhiva ni kopiya dhakale, dhihikoyiwave ofiyedha peeno.
Ohiya eyo, kopiya dhilebiwe ni Makiristawu dhahitapuleliwa ni dhiwogelo dhimodha. Abibiliya oobajha etapuleliwe ni dhiwogelo dha kale ninga, ewogelo yeArmeniyu, yeKopita, yEtiyopiya, yeJeyorijiyano, yeLatim ni eSiriyako.
ENANDEYA ADDI ONONA AKALA DHOLEBELA NDHA SEGEREGO OBE SEBARAYIKO WIHINA DHITAPULELIWE
Kopiya dhaatedhene dhakale obe malivuru maatene kilebiwe mudhidhi mmodhave. Ki vano, nnande addi onona akala mubuweloya bummodhave waali mmalivuruni oobajha?
Wihina noonelemo iyo podi oladdaniha makalelo ala: Purusori onowaloba anaskolaye 100 wihina ekopiyari kapitulu yantero ya livuru nimodha. Naarive osogolowa kapitulu ele yobajha erimele, dhithukuliwa kopiya ndhe 100 dhiliganihiwa ni mubuwelo waali kapitulu ele erimele, muthengaya onaakale mmodhave. Ebaribari wihina anaskola ale dhithu dhimodha yeere oviriganiha, mbwenye anaskola aatene kiyaviriganihe ethu emodhave. Ni makalelo mamodhave, aliba osanyiha muselu dha Bibiliya yaliganiha dhipaddi dhohiyana-iyana ni kopiya dha malivuru akale a Bibiliya, enowanda woona mburo nviriganihile anamaleba ni othoma ethu yawoga malivuru oobajha.
“Podi owoga nuhanganyedha wihina kawo rolu dhakale dhitapuleliwe mwamakalelo oologomana”
Nnande addi onona akala mubuwelo onafwanyeya kopiya dhobajha dha Bibiliya bwebaribari? Namasanyiha muselu dha Bibiliya dhaala anithaniwa F. F. Brusi awogaga wodhela Dholebela Dhegerego, ohuleba egihina: “Dhithu dhinooniha wihina Dholebela dha Nipangano Nixa seebaribari, sowihina dhihitapuleliwa mwamakalelo owoneleyamo okwaranya dholebela dhoobajha, teto kawo muthu ananganyedha akala sidhendha dhalebiwe kopiya dhoobajha.” Oliye ohuwogave egihina: “Dholebela dha Nipangano Nixa dhahakale ninga dhalebiwe naathu yahali anyagereja, athu owinjhiva yerege wanganyedha akala dhithudha dhitapuleliwe mowiwanana ni malivuru oobajha.”
Kapitulu 40 ya livuru na Izayiya efwanyiwe muroluni dha Mar Morto (rolu dhilebiwe nsaka na 125 ofiyedha 100 M.W.O.)
Dhaliganihiwa ni rolu dhaalebiwe ni Ebarayiku dhafwanyiwe nuuvira yaka 1000, dhinahiyana vang’ono baahi, dhowinjhiva makaleloya ooleba bihiyanile
Kapitulu 40 ya livuru na Izayiya efwanyiwe mu Kódisi de Alepo, ela rolu yathima yamasoreti yalebiwe ni Ebarayiku muwari mwa yaka 930 M.W.
Dholebela Dhegerego: Omagomihedho wa yaka ya 1853 ofiyedha 1881 anamasanyiha muselu dha mBibiliyani abiili yithaniwa B. F. Westcott ni F.J.A. Hort, oliganiha rolu ni malivuru a mBibiliyani yaliwo yegeredhaga epaddi dhaala yalebiwe ni Egerego yarumedhiwa wihina yaali yororomeleya ninga kopiya dhoobajha olebiwa. Yaka ya 1950, nikuru naanamatapulela a Bibiliya Ootaleleya a Elabo Exa, wapara mabasa ewa elabihedhaga dholebela dhendha ninga nikoma na mabasa ewa ootapulela. Ohiya eyo, ehilabihedha papiru dhimodha dhakale, podi wera dhalebiwe nsaka nanabiili obe nanatharu M.W. Okuma mudhidhi yoyo, ofwanyeyagave rolu dhowinjhiva dhasasanyiwe ni papiru. Ohiya eyo rolu dhimodha ninga dha Nestle ni Aland vamodha ni makuuru aanamatapulela a Bibiliya Owiwanana, enowoniha muselu dhifwanyiwe nanamasanyiha a Bibiliya. Muselu dhimodha dhafwanyiwe ni anamasanyiha ayo, dhihipwehiwa mBibiliyani muna.
Mowiwanana ni dholebela ndha, enowoneleyamo wihina versu dhimodha dha Dholebela Dhegerego Dheekiristawu dhinafwanyeya a Bibiliya etapuleliwe kale ninga Bibiliya Almeida, mwebaribarene baanamaleba yenjhedhedhilemo, teto kadhakosa epaddi ya dholebela dhovetheliwa. Mowindala, woona wihina ogawiwa wa maversikulu a mBibiliyani wereye nsaka 16, ovenyihiwamo wa maversikulu mamodha winoweriha wihina aBibiliya owinjhiva versikulu dhimodha mwahilebiwe ethu. Dholebela ndho sindha: Matewuji 17:21; 18:11; 23:14; Marku 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lukaji 17:36; 23:17; Juwawu 5:4; Dhowera Dhaarumiwi 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 ni Romanu 16:24. Bibiliya ola, versikulu ndho mwahilebiwe ethu, munokala manota.
Wodhela versikulu dhogomihedha dha Marku 16 (versu 9 ofiyedha 20) ni okuthula wokwiiva wa kapitulu ela, mowindala ninga madhu enafwanyeya va Juwawu 7:53–8:11, enowoneleyamo ebaribariya wihina maversikulu ala, kayakosa epaddi ya dholebela dhiraajhi dhavetheliwe. Bumwahaya maversikulu ala yahikosa epaddi ya dholebela dhiraajhi dhavetheliwe, kipwehiwemo mBibiliyani muna.a
Mburo dhimodha, madhuya ehisadduliwa wihina yiwananege ni muselu anamasanyiha a Bibiliya enarumedhiwa wihina dhinowiwanana ni rolu dhiraajhi. Motajhiha, mowiwanana ni rolu dhimodha, Matewuji 7:13 anihina: “Nvolowe mulago wopurana, mwaha mulago worambalala ni dila yorambalala, enathukulela omatolosiwelo.” Abibiliya akale Ootaleleya a Elabo Exa, madhu ala owi “mulago” kayalimo. Vano nuusanyihiwa rolu dhimodha, ofwanyiwa ebaribari wihina madhu ala owi “mulago” yahikalamo muroluni dhobajha. Mowindala madhu ala, opwehiwamo mBibiliyani muna. Teto eheriwana masadduwo owinjhiva ninga yaala. Mbwenye masadduwo ayo yaali mang’ono, teto kifiyedhile osaddula muthenga wa Madhu a Mulugu.
Rolu yapapiru ya 2 Korintiyu 4:13–5:4 yalebiwe muwari mwa yaka 200 M.W.
a Muselu dhimodha dhinatonyihedha wihina maversikulu ala kahiyo oovetheliwa, dhinafwanyeya mmanotani a Bibiliya Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências, akumihiwe yaka ya 1986.