A3
B sẽn maan to-to tɩ Biiblã pa meneme
Yaa sẽn so-a Biiblã, soab ning nengẽ a sẽn yitã n yaa a Koagenda. Yaa yẽ n kɩt tɩ b gʋls gom-kãensã:
“Tõnd Wẽnnaamã gomdã paada wakat fãa.”—Ezayi 40:8.
Baa ne Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Ebre wã la ne Arameyẽ wã,a wall Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Gɛrkã pipi sɛbã sẽn pa le be rũndã-rũndã wã, gom-kãensã yaa sɩda. Woto wã, bõe n kɩt tɩ d kɩs sɩd tɩ Biiblã d sẽn tar rũndã-rũndã wã sɩd zemsa ne Wẽnnaam sẽn da vẽneg tɩ b gʋls sɩngrẽ wã?
SẼN GES-B WẼNNAAM GOMDÃ N LEBS N GƲLS NE NUSÃ KOGL-A LAME
Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Ebre wã wɛɛngẽ, bũmb ning Wẽnnaam sẽn kɩt tɩ b maand pĩndã tõe n sõng-d lame tɩ d paam sokrã leoore. Yaa yẽ la soab ning sẽn yeel tɩ b segd n gesa a Gomdã n lebs n gʋlsã.b Wala makre, a Zeova ra yeela Israyɛll rĩm-dãmbã tɩ b ned kam fãa segd n gesa Tõogã sebr n lebs n gʋlse. (Tõodo 17:18) Sẽn paase, Wẽnnaam ra yãka Levi buudã neb tɩ b kogl Tõogã, la b rɩk-a n zãms nin-buiidã. (Tõodo 31:26; Neemi 8:7) B sẽn tall Zʋɩf-rãmbã n kẽng yembd Babilonnã poore, b yãka neb sẽn get sɛb n lebsd n gʋlsdẽ sulli, bɩ seb-gʋlsdb sull b sẽn da boond tɩ soferim-dãmba. (Ɛsdras 7:6, notã) Kaoosg zugẽ, seb-gʋlsdb-kãens lebs n gʋlsa Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Ebre wã sɛb pis-tã la a wɛ wã bãmb wʋsgo.
Yʋʋm kobs pʋsẽ, seb-gʋlsdbã ra maagda b yĩng n get seb-kãensã n lebsd n gʋlsdẽ. Yʋʋmd 500-1950 wã sʋka, Zʋɩf-rãmb seb-gʋlsdb sull b sẽn da boond tɩ masorɛt-rãmb n da tʋmd tʋʋm-kãnga. Masorɛt-rãmbã sebr ning sẽn yaa kʋdr n yɩɩd yaa b sẽn boond a soab tɩ Leningrad kodɛgsã b sẽn gʋls yʋʋmd 1008 bɩ yʋʋmd 1009 wã. La yʋʋmd 1950 soabã sẽnese, b yãa Biiblã sɛb tõr wall b babs bãmb kobs-yi la pisi b sẽn gʋls ne nusi, Mog-kɩɩngã seb-pindsã sʋka. Biiblã seb-kãensã b sẽn gʋls ne nusã yʋʋm ra yɩɩda Leningrad kodɛgsã yʋʋm tusr la zaka. D sã n mak Mog-kɩɩngã seb-pindsã ne Leningrad kodɛgsã, d yãta bũmb sẽn tar yõod wʋsgo: Yaa sɩd tɩ Mog-kɩɩngã seb-pindsã goam kẽer yaa toor ne Leningrad kodɛgsã, la b baa a ye pa toeem koɛɛgã ye.
La Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Gɛrkã sɛb pisi la a yopoe wã yẽ? Yaa a Zeezi Kirist tʋm-tʋmdb kẽere, la a pipi karen-biis a wãn n deng n gʋls seb-kãensã. Pipi kiris-nebã rɩka Zʋɩf-rãmbã seb-gʋlsdbã naoore, n da lebsd n get seb-kãens n gʋlsdẽ. (Kolos rãmbã 4:16) Baa Rom naab a Diokletiẽ ne neb a taab sẽn mak n na n sãam pipi kiris-nebã sɛbã, b tõog n kogla sɛb tusa b sẽn gʋls ne nus wall seb-kãens babs hal n tãag rũndã.
B lebga kiris-nebã sɛbã ne buud-goam a taab me. Buud-goam nins pʋsẽ b sẽn lebg Biiblã pipi wã yɩɩ Arameyẽ, Kopte, Etiyopiyẽ, Zorziyẽ, Latẽ la Sɩryake.
B SẼN MAAN TO-TO N PAAM EBRE WÃ NE GƐRKÃ SƐB TOOR-TOORÃ LEBGRÃ YĨNGA
Pa Biiblã sɛb nins b sẽn da gʋls ne nusã fãa goam n wõnd taab ye. Woto wã, b maana wãn n bãng bũmb nins sẽn da be pipi sɛbã pʋsẽ wã?
B sẽn maan to-to wã yaa wa karen-saamb sẽn na n kos a karen-biis koabg tɩ b ges sebr sak a yembr n lebs n gʋlse. Baa b sẽn ges a soab n gʋlsã sã n wa meneme, b sã n mak sɛb koabgã b sẽn gʋlsã ne taaba, b bãngda sẽn da be sebr ning b sẽn ges n gʋlsã pʋgẽ wã. Baa karen-biig fãa sã n tudgi, yaa vẽneg tɩ b fãa pa na n tudg bõn-yɛng zug ye. Woto me, bãngdbã maka Biiblã seb-kʋd la a babs tusa wã ne taaba, n yã zĩis nins seb-gʋlsdbã sẽn tudgã n bãng sẽn da be pipi sɛbã pʋsẽ wã.
“D tõe n yeela ne bas-m-yam tɩ pĩnd wẽndẽ sebr kae b sẽn lebs n gʋls tɩ zems kɛpɩ wa yãoã ye”
Bõe n kɩt tɩ d tõe n kɩs sɩd tɩ b lebs n gʋlsa bũmb nins sẽn da be pipi Biiblã pʋgẽ wã kɛpɩ? Bãngd a William Green goma Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Ebre wã yell n yeele: “D tõe n yeela ne bas-m-yam tɩ pĩnd wẽndẽ sebr kae b sẽn lebs n gʋls tɩ zems kɛpɩ wa yãoã ye.” Biibl-mit a Frederick Bruce goma Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Gɛrkã tɩ b boondẽ me tɩ Kãab-paalgã yell n yeele: “Kaset wʋsg n be n wilgdẽ tɩ tõnd Kãab-paalgã goam zemsa kɛpɩ n yɩɩd pĩnd wẽndẽ sɛb wʋsgo. Ned pa tõe n kɩɩs t’a goamã pa zems kɛpɩ ye.” A paasame: “Kãab-paalgã sã n da yaa pĩnd wẽndẽ bãngdb sɛba, neb wʋsg pa na n tol n kɩɩs t’a pa zems kɛpɩ ye.”
Ezayi sebrã sak 40 soabã sẽn naag Mog-kɩɩngã seb-pindsã (Yʋʋmd 125-100 S.D.Z.R.)
B sẽn mak-a ne Ebre wã sɛb sẽn gʋls ne nus na maan yʋʋm tusr poorã, b mikame tɩ yaa yel-bõones bal n kɩt tɩ b pa wõnd taab ye. Wʋsgã fãa yaa gom-biisã sẽn gʋls to-to wã
Ezayi sebrã sak 40 soabã sẽn be Alep kodɛgsã pʋgẽ. Alep kodɛgsã yaa masorɛt-rãmbã sẽn gʋls yʋʋmd 930 Z.R.P. sẽnes ne Ebre
Sɛb nins b sẽn gʋls ne Ebre wã: B tika Biblia Hebraica wã a Rudolf Kittel sẽn gʋlsã n lebg Dũni-paalgã lebgr (Sɩngr-Malaki) ne Ãngilindã (yʋʋmd 1953-1960). Wakat kãng tɛka, b lebs n manesa sɛb nins b sẽn da gʋls ne Ebre wã. Wala makre, b yiisa Biblia Hebraica Stuttgartensia la Biblia Hebraica Quinta wã. Seb-kãens pʋsẽ, b paasa bũmb kẽer b sẽn nan vaees n yã Mog-kɩɩngã seb-pindsã pʋgẽ la seb-kʋd a taab pʋsẽ. Seb-kãensã b sẽn vaees sõma n gʋlsã pʋsẽ, b ninga Leningrad kodɛgsã goama, la b paas not-rãmb sẽn wilgd sɛb a taab sẽn lebg-b to-to. Wala makre, Samari Pãntatekã, Mog-kɩɩngã seb-pindsã, Sɛptãntã sẽn yaa ne Gɛrkã, Targum-dãmbã sẽn yaa ne Arameẽ wã, Vulgatã sẽn yaa ne Latẽ wã la Pesita wã sẽn yaa ne Sɩryakã. B sẽn wa n na n lebs n maneg Dũni-paalgã lebgr ne Ãngilindã, b gesa Biblia Hebraica Stuttgartensia la Biblia Hebraica Quinta wã.
Sɛb nins b sẽn da gʋls ne Gɛrkã: Yʋʋmd 1853 ne yʋʋmd 1881 sʋkã, Biibl-mitb a Brooke Westcott ne a Fenton Hort sẽn wa n na n yiis Biiblã ne Gɛrkã b sẽn tagsd tɩ zemsa ne b sẽn da gʋls a soab sɩngrẽ wã, b reng n vaeesa Biiblã sɛb b sẽn gʋls ne nusã, la b babs a taab sẽn da be wakat kãnga. Yʋʋmd 1950 sẽnesã, Dũni-paalgã lebgr sull neb tika Biibl-kãng b sẽn yiisã n lebg Biiblã ne Ãngilindã. B gesa papiris-kʋd me b sẽn gʋls yʋʋm koabg la zak la yʋʋm kobs-yi la zak a Zeezi rogmã poore. Rẽ poore, b paama papiris-rãmb a taaba. Sẽn paase, sɛb nins a Nestle ne a Aland la Alliance biblique universelle sẽn yiisã zemsa ne bũmb nins Biibl-mitbã sẽn vaees n yã sẽn nan pa kaoosã. B paasa bũmb nins b sẽn vaees n yã wã kẽer Biiblã ne Ãngilindã b sẽn lebs n manegã pʋgẽ.
D sã n maag d yĩng n ges Biibl-kãense, d nee vẽeneg tɩ Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Gɛrkã vɛrse kẽer b sẽn lebg pĩnd Biibl-dãmb pʋsẽ, yaa seb-gʋlsdbã n paase, la tɩ b zɩ n zĩnd Biiblã Wẽnnaam sẽn vẽneg tɩ b gʋlsã pʋgẽ ye. Wala makre, King James Version (Bible du roi Jacques) wã vɛrse kẽere. Rẽ n so tɩ Biibl-dãmb wʋsg yãk vɛrse-kãense. La sẽn mik tɩ b ra zoe n wilga Biiblã vɛrse-rãmb sẽn segd n pʋɩ to-to wã yʋʋmd 1550 sẽnesã, b sẽn yãk vɛrse nins b sẽn paasã, kɩtame tɩ Biibl-dãmb wʋsg vɛrse-rãmb sẽn pʋɩ to-to wã pa le tũud taab ye. Ad vɛrse kãense: Matiye 17:21; 18:11; 23:14; Mark 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luk 17:36; 23:17; Zã 5:4; Tʋʋm 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 la Rom dãmb 16:24. Biibl-kãngã pʋgẽ, b ninga not-rãmb zĩis nins b sẽn yãk vɛrse-kãensã.
Sã n yaa ne Mark 16 baasg goam ning sẽn yaa wokã, rat n yeel tɩ vɛrse a 9-20 goamã ne Mark 16 baasg goam ning sẽn yaa koɛɛgã, la Zã 7:53–8:11 goamã, yaa vẽeneg tɩ b ra pa be Biiblã seb-kʋd nins b sẽn gʋls ne nusã pʋsẽ ye. Rẽ n so tɩ d pa ning vɛrse-kãensã sẽn pa tar tikrã goam Biibl-kãngã pʋgẽ ye.c
Goam kẽer la b lebs n maneg sẽn na yɩl n paas bũmb Biibl-mitbã sẽn sak n deeg tɩ zemsa ne sɛb nins b sẽn gʋls sɩngrẽ wã n yɩɩda. Wala makre, Biiblã sɛb b sẽn gʋls ne nusã kẽer pʋsẽ, Matiye 7:13 yetame: “Bɩ y tũ rigno-sẽkã n kẽ, bala rigno-yalengã, la so-yalengã tar n dabda sãoong zĩigẽ.” Pĩnd Dũni-paalgã lebgr ne Ãngilindã pʋgẽ, “rigno-yalengã” ra pa be be ye. La b sẽn maan vaeesg a taab Biiblã sɛb b sẽn gʋls ne nusã pʋsẽ, b mikame tɩ “rigno-yalengã” ra bee pipi sɛbã pʋsẽ. Rẽ n so tɩ b ning-a Biibl-kãngã pʋgẽ. Bũmb wʋsg sẽn wõnd woto la b lebs n manege. La rẽ yaa yel-bõonese, tɩ baa a ye pa toeem Wẽnnaam Gomdã koɛɛg ye.
Papiris b sẽn gʋls ne nug yʋʋmd 200 Z.R.P. sẽnes tɩ 2 Korẽnt rãmb 4:13–5:4 be a zugu
a Sẽn sɩng ka tɛk n tar n dabda, d na n boond-a lame bal tɩ Biiblã babg ning b sẽn da gʋls ne Ebre wã.
b B ra segd n geta b sẽn gʋls b rãmb ne nusã n lebsd n gʋlsdẽ, bala bũmb nins zut b sẽn da gʋlsã ra pa zaeed sãoong ye.
c Not-rãmb n be Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références) b sẽn yiis yʋʋmd 1995 ne Farendã pʋgẽ, n wilgd bũmb a taab sẽn kɩt tɩ b yetẽ tɩ vɛrse-kãensã pa tar tikrã.