Il-​Ġuħ il-​Kbir Irlandiż—Ġrajja taʼ Mewt u Emigrazzjoni

MINN KITTIEB GĦAL STENBAĦ! FL-​IRLANDA

BISWIT il-​muntanja “qaddisa” Croagh Patrick,a ġewwa l-​Irlanda, hemm bastiment tassew mhux tas-​soltu. Dan qisu bastiment żgħir tal-​qlugħ mis-​seklu 19 bil-​pruwa ppontata lejn il-​punent u tħares lejn l-​Oċean Atlantiku. Iżda dan il-​bastiment qatt ma se jsalpa. Dan qiegħed imwaħħal sew ġol-​konkrit. Mifruxin madwar l-​arbli hemm figuri impressjonanti taʼ skeletri umani.

Il-bastiment huwa skultura kbira tal-​metall li kien ġie mikxuf uffiċjalment fl-​1997 biex tiġi mfakkra waħda mill-​akbar traġedji fl-​istorja taʼ l-​Irlanda—il-​Ġuħ il-​Kbir. L-​iskeletri u l-​bastiment huma simboli tal-​mewt u l-​emigrazzjoni kbira li mmarkaw is-​snin traġiċi taʼ l-​1845-50.

M’għandniex xi ngħidu, l-​Irlanda m’hijiex l-​uniku pajjiż li esperjenzat il-​ġuħ. Ħafna pajjiżi batew l-​istess ħaġa. Madankollu, il-​Ġuħ il-​Kbir Irlandiż kien b’mod speċjali traġiku b’ħafna modi. Fl-​1845, il-​popolazzjoni Irlandiża kienet madwar tmien miljuni. Sa l-​1850, forsi kienu mietu miljun u nofs ruħ bħala riżultat tal-​ġuħ! Miljun ruħ oħra emigraw, l-​iktar lejn il-​Britannja jew l-​Istati Uniti, biex isibu ħajja aħjar. Hemm xi dubju li dan kien ġuħ kbir? Żgur li le.

Xi kkaġuna ġuħ kbir bħal dan? X’għajnuna ngħataw il-​vittmi? X’nistgħu nitgħallmu minn dan l-​hemm? Biex nifhmu sew it-​tweġibiet għal dawn il-​mistoqsijiet, l-​ewwel ejja neżaminaw fil-​qosor kif kienet il-​ħajja fl-​Irlanda fis-​snin taʼ qabel il-​ġuħ.

Qabel il-​Ġuħ il-​Kbir

Sal-​bidu tas-​seklu 19, il-​Britannja kienet estendiet id-​dominju tagħha fuq parti kbira taʼ l-​art. Dan kien jinkludi l-​Irlanda. Parti kbira mill-​Irlanda kienet propjetà taʼ sidien Ingliżi, li ħafna minnhom kienu joqogħdu l-​Ingilterra. Dawn is-​sidien taʼ l-​art, li kienu jgħixu ’l bogħod mill-​post li kienu jikru, kienu jżommu kera għolja lill-​kerrejja Irlandiżi tagħhom u kienu jagħtuhom salarju baxx ħafna għax-​xogħol iebes li kienu jagħmlu.

Eluf taʼ bdiewa żgħar, jew kampanjoli, kienu jgħixu f’faqar estrem. Minħabba li ma kinux jistgħu jixtru l-​laħam jew ħafna ikel ieħor, in-​nies kienu jkabbru l-​patata, l-​irħas, l-​eħfef, u l-​iktar prodott sostanzjali li setgħu jkabbru f’dawn iċ-​ċirkustanzi.

L-​Importanza tal-​Patata

Il-​patata ġiet introdotta fl-​Irlanda madwar l-​1590. Din kienet taʼ suċċess kbir minħabba li t-​temp umduż u moderat taʼ l-​Irlanda għamel tajjeb għat-​tkabbir tal-​patata u din setgħet tikber ukoll f’ħamrija mhux fertili. Kienet tintuża bħala ikel għall-​bniedem u anki għall-​annimali. F’nofs is-​seklu 19, ftit inqas minn terz taʼ l-​art li kienet tajba għar-​rabaʼ kienet qed tintuża biex ikabbru l-​patata. Kważi żewġ terzi minn din il-​patata kienet qed tintuża għall-​konsum tal-​bniedem. Ir-​raġel Irlandiż medju kien jiekol il-​patata kuljum—u kważi xejn iktar!

Minħabba li ħafna nies kienu jiddependu kompletament mill-​patata għall-​ikel, din is-​sitwazzjoni kienet qed tistieden xi diżastru. X’kien jiġri kieku l-​prodott falla?

L-​Ewwel Falliment tal-​Prodott

Il-​prodott tal-​patata kien diġà falla xi drabi oħra. Miżuri li kienu jittieħdu biex tingħata għajnuna għal xi żmien tejbu din is-​sitwazzjoni, u meta l-​ħsad tas-​sena taʼ wara kien ikun wieħed tajjeb, ftit kien ikun hemm tbatija. B’hekk, meta fl-​1845 il-​ġbir tal-​patata falla, l-​awtoritajiet ma rawx li kellhom għalfejn jinkwetaw.

Iżda din id-​darba s-​sitwazzjoni kienet ħafna iktar serja. Illum il-​ġurnata nafu li l-​marda fungali, phytophthora infestans​—magħrufa iktar bħala l-​ġlata—ikkaġunat il-​falliment tal-​prodott taʼ l-​1845. Dan il-​fungu li jiġri fl-​arja nfirex malajr minn għalqa patata għal oħra. Il-​patata infettata, letteralment tħassret fil-​ħamrija, u dik li kienu ħażnu kienet qed “tispiċċa fix-​xejn.” Ladarba tip wieħed biss taʼ patata kien ġie miżrugħ, il-​ħsad tal-​pajjiż kollu ġie effettwat. U minħabba li ż-​żerriegħa tas-​sena taʼ wara kienet tittieħed mill-​prodott taʼ dik is-​sena, dan il-​fungu kellu effett qerriedi wkoll fuq il-​ħsad futur.

It-​Tieni Falliment tal-​Prodott

Is-​sena taʼ wara, fl-​1846, inżergħet patata taʼ kwalità fqira mill-​ftit li setgħu jsalvaw mis-​sena taʼ qabel, iżda l-​ġlata qerdet ukoll dan it-​tieni prodott. Ladarba ma kien għad fadal xejn tajjeb għall-​ħsad, ħafna bdiewa tilfu xogħolhom. Is-​sidien taʼ l-​art ma setgħux jaffordjaw li jħallsuhom.

Il-gvern ipprovda xogħlijiet differenti li setgħu jkunu taʼ għajnuna, billi qabbad ħafna minn dawn in-​nies foqra—l-​iktar biex jagħmlu t-​toroq—sabiex jipprovdu għall-​familji tagħhom.

X’uħud setgħu jsibu xogħol biss fl-​istituzzjonijiet tax-​xogħol għan-​nies fqar. Dawn il-​postijiet kienu jħaddmu nies fil-​bżonn. Tax-​xogħol li kienu jagħmlu, il-​ħaddiema kienu jingħataw ikel u post fejn joqogħdu. Ix-​xogħol kien iebes. Ħafna drabi l-​ikel kien ikun imħassar, u l-​post fejn kienu joqogħdu kien wieħed primittiv ħafna. Xi ftit mill-​ħaddiema mietu.

Dawn il-​miżuri pprovdew ftit serħan. Iżda l-​kbir kien għadu ġej. Ix-​xitwa taʼ l-​1846/47 kienet waħda kiesħa ħafna, u naqqset ħafna mix-​xogħol li kien isir barra. Diversi aġenziji tal-​gvern qassmu ikel b’xejn. Madankollu, wara sentejn, il-​fondi li kien qed joħroġ il-​gvern għal dan ix-​xogħol t’għajnuna bdew jonqsu, u l-​għajnuna kollha provduta ma kinitx biżżejjed għall-​folol tan-​nies dgħajfin fiżikament li dejjem kienu qegħdin jiżdiedu. Imbagħad, l-​Irlanda qalgħet daqqa taʼ ħarta oħra.

Is-sidien taʼ l-​art li kienu jgħixu ’l bogħod mill-​propjetà li kienu jikru—ħafna minnhom mimlijin dejn huma stess—komplew jitolbu l-​flus tal-​kera. Ħafna mill-​kerrejja ma setgħux iħallsuha, u bħala riżultat, ħafna tkeċċew mir-​rabaʼ li kienu jaħdmu fih u minn djarhom. Xi ftit mill-​kerrejja telqu mill-​post u marru fil-​bliet b’tama li jsibu ħajja aħjar. Iżda fejn kienu se jmorru mingħajr ikel, flus, u post fejn joqogħdu? Għal ħafna minnhom, l-​emigrazzjoni saret l-​unika għażla.

L-​Emigrazzjoni bil-​Massa taʼ Ħafna Nies f’Daqqa

L-​emigrazzjoni ma kinitx xi ħaġa ġdida. Sa mill-​bidu tas-​seklu 18, kien hemm diġà ammont żgħir taʼ emigranti mill-​Irlanda li kienu sejrin lejn il-​Britannja u l-​Amerika. Wara x-​xitwa taʼ l-​1845, dawn żdiedu bil-​qabda! Sa l-​1850, 26 fil-​mija tar-​residenti fi New York kienu Irlandiżi—kien hemm iktar ċittadini mweldin l-​Irlanda milli kien hemm fil-​kapitali taʼ l-​Irlanda, Dublin.

Matul is-​sitt snin taʼ ġuħ, ħamest elef bastiment għamlu l-​vjaġġ perikoluż taʼ 5,000 kilometru minn ġo l-​Atlantiku. Ħafna mill-​bastimenti kienu qodma. Xi ftit minnhom kienu ntużaw qabel bħala bastimenti taʼ l-​ilsiera. Ir-​raġuni li baqgħu jintużaw kienet minħabba l-​emerġenza li qamet. Ftit kien sar titjib fil-​bini żgħir u magħluq fejn kienu jinżammu l-​passiġġieri. L-​indafa ma kinitx teżisti, u l-​passiġġieri kellhom jgħaddu bi ftit li xejn ikel.

Minħabba l-​ġuħ, eluf taʼ passiġġieri li diġà kienu debboli mardu. Ħafna mietu waqt li kienu fuq il-​baħar. Fl-​1847, il-​bastimenti li kienu jbaħħru lejn il-​Kanada bdew jissejħu bastimenti tat-​twiebet. Bejn wieħed u ieħor, mill-​100,000 emigrant li ġarrew, iktar minn 16,000 mietu fuq il-​baħar jew ftit wara li niżlu l-​art. In-​nies kienu jsemmu dawn il-​kundizzjonijiet perikolużi fl-​ittri li kienu jibagħtu lill-​ħbieb u lill-​qraba fl-​Irlanda—iżda xorta waħda, l-​emigranti komplew jitilqu bil-​gzuz.

Xi ftit mis-​sidien taʼ l-​art għenu lill-​kerrejja li kellhom qabel. Per eżempju, wieħed minnhom kera tliet vapuri u ħallas il-​passaġġ taʼ elf mill-​kerrejja tiegħu. Madankollu, bosta mill-​emigranti kellhom jitħabtu biex iħallsu l-​passaġġ. Taʼ spiss, persuna waħda jew tnejn minn familja kbira setgħu jaffordjaw li jmorru. Immaġina xi qsim il-​qalb kien ikun hemm fil-​port waqt li eluf taʼ membri tal-​familja kienu jsellmu lil xulxin—x’aktarx għall-​aħħar darba.

Mard u t-​Tielet Falliment tal-​Prodott

Wara żewġ fallimenti wara xulxin fil-​ġbir tal-​patata u emigrazzjoni kbira, il-​ftit li kien għad fadal mill-​popolazzjoni kellhom iħabbtu wiċċhom maʼ ħaġa devastanti oħra. Il-​mard! It-​tifu, id-​disenterija, u l-​iskorbut qatlu iktar nies. Ħafna minn dawk li baqgħu ħajjin x’aktarx li ħasbu li l-​affarijiet ma setgħux imorru agħar minn hekk, iżda kienu żbaljati.

Il-ġbir tal-​patata rnexxa fl-​1847 u malli raw dan il-​bdiewa għamlu l-​qalb u fl-​1848 ittriplikaw l-​art għaż-​żrigħ tal-​patata. Imbagħad ġrat katastrofi! F’dak is-​sajf għamlet ħafna xita u l-​ġlata reġgħet tfaċċat. Il-​prodott reġaʼ ntilef għat-​tielet darba f’erbaʼ staġuni. L-​aġenziji tal-​gvern u l-​għaqdiet ma kinux jifilħu jipprovdu iktar għajnuna. Madankollu, kellu jiġri agħar minn hekk. Fl-​1849, epidemija tal-​kolera qatlet iżjed minn 36,000 ruħ.

Ir-​Riżultati

Madankollu, wara l-​epidemija seħħet bidla sinifikanti. Il-​prodott tal-​patata li kien imiss irnexxa. Bil-​mod il-​mod, l-​affarijiet tjiebu. Il-​gvern ħareġ liġijiet ġodda li kkanċellaw id-​dejn kollu li kien irriżulta mill-​ġuħ. Il-​popolazzjoni reġgħet bdiet tikber mill-​ġdid. Għalkemm il-​ġlata effettwat xi ftit mill-​ħsad fis-​snin taʼ wara, qatt iktar ma kien hemm sitwazzjonijiet koroh daqs dawk li kkaġunaw it-​telf taʼ iktar minn kwart tal-​popolazzjoni Irlandiża matul dawn is-​snin traġiċi taʼ ġuħ.

Illum il-​ġurnata, madwar l-​Irlanda, wieħed jistaʼ jara ħitan imġarrfin u djar meqrudin li b’sogħba jfakkru ż-​żminijiet ebsin li rriżultaw fl-​emigrazzjoni taʼ ħafna Irlandiżi. Fl-​Istati Uniti biss, iktar minn 40 miljun ruħ jistgħu jgħidu li huma taʼ dixxendenza Irlandiża. Il-​President John F. Kennedy taʼ l-​Istati Uniti, kif ukoll Henry Ford, li vvinta l-​karozza Ford, kienu dixxendenti taʼ l-​emigranti li vvjaġġaw mill-​Irlanda fuq il-​bastimenti waqt żmien il-​ġuħ.

Tabilħaqq, il-​falliment ripetut tal-​prodott tal-​patata kien fattur ewlieni f’din il-​ġrajja kerha taʼ mewt u emigrazzjoni. Fattur ieħor importanti huwa dak li ddeskriva wieħed kittieb Bibliku tal-​qedem meta qal li “bniedem jaħkem fuq ieħor u jagħmillu l-​ħsara.” (Koħèlet 8:9) Inħossuna grati li l-​kelma t’Alla, il-​Bibbja, tiżgurana li l-​Ħallieq taʼ l-​art u dak kollu li tipproduċi se jistabbilixxi dinja ġdida bħal ġenna, u se jġib paċi dejjiema u prosperità għal kulħadd. (2 Pietru 3:13) Barra minn hekk, is-​salmista tal-​qedem bassar: “Ikun kotran il-​qamħ fuq l-​art, jogħla sal-​qċaċet taʼ l-​għoljiet.”—Salm 72:16.

[Nota taʼ taħt]

[Stampa f’paġna 14]

Monument li jfakkar il-​Ġuħ il-​Kbir

[Stampa f’paġna 15]

Tfittxija għall-​patata, kif muri fi tpinġija fl-​“Illustrated London News” tat-​22 taʼ Diċembru, 1849

[Stampa f’paġna 16]

Tqassim taʼ ħwejjeġ lill-​familji fil-​bżonn

[Sors]

u paġna 15: From the newspaper The Illustrated London News, December 22, 1849

[Stampa f’paġna 16, 17]

“Il-​Bastiment taʼ l-​Emigranti”(Pittura taʼ Charles J. Staniland, ċ. 1880)

[Sors]

Bradford Art Galleries and Museums, West Yorkshire, UK/Bridgeman Art Library

[Stampa f’paġna 17]

Djar meqrudin li b’sogħba jfakkru ż-​żminijiet ebsin li rriżultaw miż-​żminijiet tal-​ġuħ

[Sors taʼ l-​Istampa f’paġna 14]

L-​iskeċċ taʼ fuq: Courtesy of the “Views of the Famine” Web site at http://vassun.vassar.edu/-sttaylor/FAMINE