Kollox Isir Ġdid—Bħalma Tbassar
“Dak li hu bilqiegħda fuq it-tron qal: ‘Ara, se nġedded kollox.’ Qalli: . . . ‘Dawn il-kelmiet huma minnhom u taʼ min joqgħod fuqhom.’”—APOKALISSI 21:5.
1, 2. Ħafna nies għala għandhom raġun jaħsbuha darbtejn jekk iqisux x’se jiġri fil-futur?
Qatt għedt jew ħsibt, ‘Min jaf x’se jiġri għada?’ Tistaʼ tifhem għala n-nies iżommu lura milli jipprovaw jaqtgħu x’se jiġri fil-futur u ma tantx jafdaw f’dawk li bl-arja kollha jgħidu li kapaċi jbassru dak li ġej. Il-bnedmin sempliċement m’humiex kapaċi jbassru b’eżattezza dak li se jseħħ fix-xhur jew fis-snin li ġejjin.
2 Ir-rivista Forbes ASAP iddedikat ħarġa sħiħa dwar iż-żmien. Fiha, Robert Cringely, preżentatur taʼ diversi dokumentarji televiżivi, kiteb: “Iż-żmien eventwalment jumiljana lkoll, imma ħadd ma jsofri minn idejn iż-żmien daqs il-bassara. Meta nipprovaw naqtgħu l-futur inkunu qed nilagħbu logħba li kważi dejjem nitilfuha. . . . Xorta waħda, l-hekk imsejħa esperti jibqgħu jbassru.”
3, 4. (a) Xi wħud liema ottimiżmu għandhom rigward il-millennju l-ġdid? (b) Oħrajn liema stennija realistika għandhom dwar il-futur?
3 Forsi osservajt li, bl-attenzjoni kollha li qed tingħata lill-millennju l-ġdid, donnu jidher li iktar nies qed jaħsbu dwar il-futur. Fil-bidu tas-sena l-oħra, ir-rivista Maclean’s qalet: “Is-sena 2000 għandha mnejn tkun sempliċement sena oħra fil-kalendarju għall-biċċa l-kbira mill-Kanadiżi, imma jistaʼ jiġri li tinzerta taħbat maʼ xi bidu verament ġdid.” Il-Professur Chris Dewdney taʼ l-Università taʼ York semma din ir-raġuni għala għandna nkunu ottimisti: “Il-millennju jfisser li nistgħu naħslu idejna minn seklu tassew terribbli.”
4 Jinstemaʼ dan bħallikieku xi xewqa vojta? Fil-Kanada, minn dawk li wieġbu għal stħarriġ, 22 fil-mija biss “jemmnu li s-sena 2000 se ġġib bidu ġdid għad-dinja.” Fil-fatt, kważi nofshom “jistennew konflitt dinji ieħor”—gwerra dinjija—fi żmien 50 sena oħra. Jidher ċar li l-biċċa l-kbira jħossu li l-millennju l-ġdid ma jistax jelimina l-problemi tagħna u jagħmel kollox ġdid. Sir Michael Atiyah, li kien president tar-Royal Society taʼ l-Ingilterra, kiteb: “Il-pass mgħaġġel tal-bidla . . . jfisser li s-seklu wieħed u għoxrin se jġib sfidi kruċjali għaċ-ċivilizzazzjoni tagħna kollha kemm hi. Il-problemi taż-żjieda fil-popolazzjoni, tal-limitazzjoni taʼ riżorsi, tat-tinġis taʼ l-ambjent, u tal-faqar mifrux maʼ kullimkien diġà jinsabu fuqna u jridu jiġu trattati b’urġenza.”
5. Fejn nistgħu nsibu informazzjoni taʼ min joqgħod fuqha dwar dak li ġej fil-futur?
5 Forsi taħseb, ‘Ladarba l-bnedmin ma jistgħux ibassru x’se jiġri fil-futur, mhux aħjar li sempliċement ninjorawh il-futur?’ It-tweġiba hija le! Veru, il-bnedmin ma jistgħux ibassru b’eżattezza dak li ġej, imma m’għandniex naħsbu li dan ħadd ma jistaʼ jagħmlu. Allura min jistaʼ, u għala għandna nuru ottimiżmu dwar il-futur? Tistaʼ ssib tweġibiet sodisfaċenti f’erbaʼ tbassiriet speċifiċi. Dawn jinsabu miktubin fl-iktar ktieb moqri li kważi kulħadd għandu kopja tiegħu, ktieb li wkoll jiġi injorat u mifhum ħażin minn ħafna nies—il-Bibbja. Taħseb x’taħseb dwar il-Bibbja, u midħla kemm int midħla tagħha, ikun taʼ benefiċċju għalik li tikkunsidra dawn l-erbaʼ siltiet fundamentali. Dawn fil-fatt ibassru futur li hu sabiħ tassew. Iktar minn hekk, dawn l-erbaʼ profeziji fundamentali jindikaw x’jistaʼ jkun il-futur tiegħek u dak tal-maħbubin tiegħek.
6, 7. Isaija meta pprofetizza, u t-tbassiriet tiegħu kif kellhom twettiq taʼ l-għaġeb?
6 L-ewwel waħda nsibuha f’Isaija 65. Qabel taqraha, żomm tajjeb f’moħħok l-isfond—meta nkiteb il-materjal u liema sitwazzjoni qed tiġi trattata. Il-profeta t’Alla, Isaija, li kiteb dan il-kliem, kien jgħix iktar minn seklu qabel ma ntemmet is-saltna taʼ Ġuda. It-tmiem wasal meta Jehovah neħħa l-protezzjoni tiegħu minn fuq il-Lhud żleali, billi ħalla l-Babiloniżi jeqirdu lil Ġerusalemm u jieħdu lill-poplu tagħha fl-eżilju. Dan seħħ iktar minn mitt sena wara li Isaija bassar dwaru.—2 Kronaki 36:15-21.
7 Rigward l-isfond storiku tat-twettiq, ftakar li Isaija, gwidat minn Alla, bassar isem Ċiru, il-Persjan, li finalment għeleb lil Babilonja. Din it-tbassira saret meta Ċiru kien għadu lanqas biss twieled. (Isaija 45:1) Ċiru ħejja t-triq biex il-Lhud jirritornaw lejn arthom fis-sena 537 Q.E.K. Ħaġa taʼ l-iskantament, Isaija bassar dik ir-restawrazzjoni, bħalma naqraw f’kapitlu 65. Hu ffoka fuq is-sitwazzjoni li l-Iżraelin setgħu jgawdu meta jmorru lura lejn arthom.
8. Isaija bassar liema futur hieni, u liema espressjoni hija taʼ interess partikulari?
8 F’Isaija 65:17-19 naqraw: “Għax, arani, se noħloq smewwiet ġodda u art ġdida. Ma jitfakkarx iżjed l-imgħoddi, f’moħħ ħadd aktar ma jiġi. Imma għad jifirħu u jaqbżu bil-ferħ għal dejjem, minħabba f’dak li għad noħloq jien. Arani, se noħloq Ġerusalemm għall-hena, il-poplu tagħ[h]a għall-ferħ. Jien nifraħ b’Ġerusalemm u nitgħaxxaq bil-poplu tiegħi, ma jinstemax aktar fiha leħen il-biki, lanqas leħen in-niket.” Isaija ċertament li ddeskriva kundizzjonijiet li kienu ferm aħjar minn dawk li kienu għexu taħthom il-Lhud f’Babilonja. Hu bassar hena u ferħ. Issa ħares lejn l-espressjoni “smewwiet ġodda u art ġdida.” Din hija l-ewwel darba mill-erbaʼ postijiet fejn tidher din il-frażi fil-Bibbja, u dawn l-erbaʼ siltiet jistaʼ jkollhom rabta diretta mal-futur tagħna, u saħansitra jbassruh.
9. Il-Lhud tal-qedem kif kienu involuti fi twettiq wieħed taʼ Isaija 65:17-19?
9 It-twettiq inizjali taʼ Isaija 65:17-19 kien jinvolvi lil-Lhud tal-qedem li, bħalma bassar b’eżattezza Isaija, verament irritornaw lejn arthom, fejn stabbilew mill-ġdid il-qima safja. (Esdra 1:1-4; 3:1-4) M’għandniex xi ngħidu, int tirrealizza li dawn irritornaw f’pajjiż fuq din l-istess pjaneta, mhux xi mkien ieħor fl-univers. Li nirrealizzaw dan jistaʼ jgħinna naraw x’ried ifisser Isaija bi smewwiet ġodda u art ġdida. M’hemmx għalfejn nispekulaw, bħalma jagħmlu xi wħud, dwar profeziji vagi taʼ Nostradamus jew taʼ xi bassâr uman ieħor. Il-Bibbja nfisha tikkjarifika Isaija x’ried ifisser.
10. Kif għandna nifhmu l-“art” ġdida li bassar Isaija?
10 Fil-Bibbja, “art” mhux dejjem tirreferi għall-globu tagħna. Per eżempju, Salm 96:1 skond in-New World Translation jgħid letteralment: ‘Għanni lil Jehovah, int l-art kollha.’ Issa nafu li l-pjaneta tagħna—it-terraferma u l-oċeani immensi—ma tistax tkanta. In-nies ikantaw. Iva, Salm 96:1 qed jirreferi għan-nies taʼ fuq l-art.a Imma Isaija 65:17 isemmi wkoll “smewwiet ġodda.” Jekk l-“art” tirrappreżenta soċjetà ġdida taʼ nies f’pajjiż il-Lhud, x’inhuma s-“smewwiet ġodda”?
11. X’kienet tindika l-frażi “smewwiet ġodda”?
11 Is-Cyclopædia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature minn M’Clintock u Strong, tgħid: “Kulmeta jissemma f’xi viżjoni profetika, sema jissinjifika . . . il-ġemgħa kollha tal-potenzi li jaħkmu . . . billi huma qegħdin fuq is-sudditi u jaħkmuhom, sewwa sew bħalma s-sema naturali jinsab fuq l-art u jaħkimha.” Rigward il-frażi kollha “sema u art,” is-Cyclopædia tispjega li ‘fil-lingwaġġ profetiku l-frażi tissinjifika l-kundizzjoni politika taʼ persuni taʼ livelli soċjali differenti. Is-sema huwa s-sovranità; l-art hija n-nies komuni, uħud li għandhom min hu fuqhom.’
12. Il-Lhud tal-qedem kif esperjenzaw “smewwiet ġodda u art ġdida”?
12 Meta l-Lhud irritornaw lejn arthom, huma kisbu dik li nistgħu nsejħulha sitwazzjoni soċjali ġdida. Kien hemm ġemgħa ġdida tmexxi. Żerubbabel, dixxendent tas-Sultan David, kien gvernatur, u Ġożwè kien qassis il-kbir. (Ħaggaj 1:1, 12; 2:21; Żakkarija 6:11) Dawn ifformaw “smewwiet ġodda.” Fuq liema ħaġa? Is-“smewwiet ġodda” kienu fuq “art ġdida,” is-soċjetà msoffija taʼ nies li kienu jinsabu lura f’arthom sabiex jibnu mill-ġdid lil Ġerusalemm u t-tempju tagħha għall-qima taʼ Jehovah. Għaldaqstant, f’dan is-sens reali, kien hemm smewwiet ġodda u art ġdida fit-twettiq li kien jinvolvi lil-Lhud taʼ dak iż-żmien.
13, 14. (a) Liema eżempju ieħor tal-frażi “smewwiet ġodda u art ġdida” għandna nikkunsidraw? (b) Il-profezija taʼ Pietru għala hija taʼ interess partikulari f’dan iż-żmien?
13 Oqgħod attent li ma titlifx is-sinjifikat taʼ dan kollu. M’aħniex qed nagħmlu xi eżerċizzju fl-interpretazzjoni tal-Bibbja u lanqas m’aħna sempliċement qed nagħtu ħarsa lejn l-istorja tal-qedem. Dan tistaʼ tarah billi tgħaddi għal post ieħor fejn tidher il-frażi “smewwiet ġodda u art ġdida.” Din tinsab fit-2 Pietru kapitlu 3, u se ssib li fiha tassew hemm involut il-futur tagħna.
14 L-appostlu Pietru kiteb l-ittra tiegħu iktar minn 500 sena wara li l-Lhud irritornaw lejn arthom. Bħala wieħed mill-appostli taʼ Ġesù, Pietru kien qed jikteb lis-segwaċi taʼ Kristu, il-“Mulej” li jissemma fit-2 Pietru 3:2. Fil-vers 4, Pietru jsemmi “l-wegħda tal-miġja” taʼ Ġesù, li jagħmel il-profezija għandha x’taqsam ħafna llum. Evidenza abbundanti turi li mill-Ewwel Gwerra Dinjija ’l hawn, Ġesù hu preżenti fis-sens li għandu awtorità bħala Ħakkiem tas-Saltna t’Alla fis-sema. (Apokalissi 6:1-8; 11:15, 18) Dan jieħu sinjifikat speċjali meta tqis xi ħaġa oħra li bassar Pietru f’dan il-kapitlu.
15. Il-profezija taʼ Pietru dwar “is-smewwiet ġodda” kif qed titwettaq?
15 Fit-2 Pietru 3:13 naqraw: “Imma aħna, skond il-wegħda tiegħu, nistennew smewwiet ġodda u art ġdida, li fihom tgħammar il-ġustizzja.” Forsi diġà tgħallimt li Ġesù fis-sema hu l-Ħakkiem prinċipali fis-“smewwiet ġodda.” (Luqa 1:32, 33) Madankollu, siltiet Bibliċi oħrajn jindikaw li hu ma jaħkimx waħdu. Ġesù wiegħed li l-appostli u xi oħrajn bħalhom se jkollhom post miegħu fis-sema. Fil-ktieb taʼ Lhud, l-appostlu Pawlu lil dawn jiddeskrivihom bħala li ‘għandhom sehem fis-sejħa tas-sema.’ U Ġesù qal li dawk li jifformaw dan il-grupp se joqogħdu miegħu fuq tronijiet fis-sema. (Lhud 3:1; Mattew 19:28; Luqa 22:28-30; Ġwann 14:2, 3) Il-punt hu li oħrajn se jirrenjaw maʼ Ġesù bħala parti mis-smewwiet ġodda. Allura Pietru x’ried ifisser bit-terminu “art ġdida”?
16. Liema “art ġdida” diġà teżisti?
16 Bħat-twettiq tal-qedem—ir-ritorn tal-Lhud lejn arthom—it-twettiq preżenti tat-2 Pietru 3:13 jinvolvi nies li jissottomettu ruħhom għal ħakma mis-smewwiet ġodda. Illum issib miljuni taʼ nies li qed jissottomettu ruħhom bil-ferħ għal din il-ħakma. Dawn qed jibbenefikaw mill-programm edukattiv tagħha u jistinkaw biex iħarsu l-liġijiet tagħha misjubin fil-Bibbja. (Isaija 54:13) Huma jifformaw il-bażi taʼ “art ġdida” fis-sens li dawn jagħmlu parti minn soċjetà globali taʼ kull nazzjonalità, lingwa, u razza, u huma jaħdmu flimkien sottomessi lejn is-Sultan renjanti, Ġesù Kristu. Fatt sinjifikanti hu dan: Int tistaʼ tkun parti minnu!—Mikea 4:1-4.
17, 18. Il-kliem tat-2 Pietru 3:13 għala jagħtina raġuni biex inħarsu lejn il-futur?
17 M’għandekx taħseb li l-affarijiet jieqfu hawn u li m’għandna l-ebda dettalji dwar il-futur. Fil-fatt, hekk kif teżamina l-kuntest tat-2 Pietru kapitlu 3, se ssib indikazzjonijiet taʼ bidla kbira fil-futur. F’versi 5 u 6, Pietru jikteb dwar id-Dilluvju taʼ żmien Noè, l-Għarqa li temmet id-dinja mill-agħar taʼ dak iż-żmien. F’vers 7, Pietru jsemmi li “s-smewwiet u l-art taʼ llum,” kemm il-ħakkiema u kemm il-mases tan-nies, huma merfugħin għal “jum il-ġudizzju, li jkun jum it-telfien tal-ħżiena.” (Korsiv tagħna.) Dan jikkonferma li l-frażi “s-smewwiet u l-art taʼ llum” tirreferi, mhux għall-univers materjali, imma għall-bnedmin u l-ħakmiet tagħhom.
18 Wara dan Pietru jispjega li l-jum li ġej taʼ Jehovah se jġib miegħu tindifa kbira, u b’hekk iħejji t-triq għas-smewwiet ġodda u l-art ġdida li jissemmew f’vers 13. Innota kif jispiċċa dan il-vers—“fihom tgħammar il-ġustizzja.” Ma jissuġġerix dan li żgur li se jseħħu xi bidliet konsiderevoli għall-aħjar? Ma jqajjimx dan il-prospett t’affarijiet verament ġodda, żmien meta l-bnedmin se jsibu tgawdija akbar fil-ħajja milli jsibu illum? Jekk dan tistaʼ tarah, mela int ksibt dehen f’dak li tbassar il-Bibbja, dehen li relattivament ftit għandhom.
19. Il-ktieb taʼ l-Apokalissi f’liema sfond jiġbed l-attenzjoni tagħna lejn “smewwiet ġodda u art ġdida” li għad iridu jiġu?
19 Imma ejja nkomplu naraw iktar. S’issa rajna eżempju tal-frażi “smewwiet ġodda u art ġdida” f’Isaija kapitlu 65 u ieħor fit-2 Pietru kapitlu 3. Issa iftaħ Apokalissi 21, fejn insibu eżempju ieħor taʼ din l-espressjoni fil-Bibbja. Għal darb’oħra, ikun t’għajnuna li nifhmu l-isfond. Żewġ kapitli qabel, f’Apokalissi kapitlu 19, insibu deskritta gwerra f’simboliżmu ħaj. Din m’hijiex gwerra bejn ġnus ostili. Fuq naħa waħda hemm “il-Verb taʼ Alla.” Int bla dubju dan tagħrfu bħala titlu li jingħata lil Ġesù Kristu. (Ġwann 1:1, 14) Hu qiegħed fis-sema, u din il-viżjoni tagħti stampa tiegħu flimkien maʼ l-eżerċti tiegħu fis-sema. Kontra min qed jiggwerra? Il-kapitlu jsemmi “slaten,” “kaptani,” u nies taʼ diversi livelli soċjali, “kemm żgħar u kemm kbar.” Din il-battalja tinvolvi l-jum li ġej taʼ Jehovah, il-qerda tal-ħażen. (2 Tessalonikin 1:6-10) Jekk nibqgħu naqraw insibu li Apokalissi kapitlu 20 jibda billi jiddeskrivi t-tneħħija tas-“Serp tal-qedem, li hu d-Demonju u x-Xitan.” Dan iħejjilna t-triq biex nikkunsidraw Apokalissi kapitlu 21.
20. Apokalissi 21:1 jindika li qorbot liema bidla sinjifikanti?
20 L-appostlu Ġwanni jibda bil-kliem eċċitanti: “Rajt sema ġdida u art ġdida, għax is-sema taʼ qabel u l-art taʼ qabel għabu, u ma kienx hemm iżjed baħar.” Ibbażat fuq dak li rajna f’Isaija kapitlu 65 u fit-2 Pietru kapitlu 3, nistgħu nkunu żguri li dan ma jfissirx li s-smewwiet letterali u l-pjaneta tagħna, bil-profondità taʼ l-ilmijiet taʼ fuqha, se jinbidlu. Bħalma wrew il-kapitli taʼ qabel, in-nies il-ħżiena u l-ħakkiema tagħhom, inkluż il-ħakkiem inviżibbli Satana, se jitneħħew. Iva, il-wegħda hawn hija taʼ sistema ġdida li tinvolvi lill-bnedmin fuq l-art.
21, 22. Ġwanni dwar liema barkiet jiżgurana, u x’ifisser l-ixxottar tad-dmugħ?
21 Niġu żgurati minn dan hekk kif inkomplu nikkunsidraw din il-profezija taʼ l-għaġeb. Vers 3 jispiċċa billi jitkellem dwar iż-żmien meta Alla se jkun mal-bnedmin, billi jixħet ħarstu ħanina lejn in-nies li qed jagħmlu r-rieda tiegħu. (Eżekjel 43:7) Ġwanni jissokta f’versi 4 u 5: “Hu [Jehovah] jixxuttalhom kull demgħa minn għajnejhom: ma jkunx hemm iżjed mewt, anqas biki jew għajat jew tbatija ma jkun hemm iżjed, għax għabu l-ħwejjeġ taʼ qabel. Mbagħad dak li hu bilqiegħda fuq it-tron qal: ‘Ara, se nġedded kollox.’ Qalli: ‘Ikteb, għax dawn il-kelmiet huma minnhom u taʼ min joqgħod fuqhom.’” Xi profezija inkuraġġanti!
22 Ieqaf ftit u tpaxxa b’dak li l-Bibbja qed tbassar. ‘Alla se jixxotta kull demgħa minn għajnejhom.’ Dan żgur mhux qed jirreferi għad-dmugħ normali li jxarrab l-għajnejn sensittivi tagħna, lanqas ma jirreferi għad-dmugħ taʼ ferħ. Le, id-dmugħ li se jixxotta Alla hu kaġunat minn sofferenza, niket, diżappunt, uġigħ, u agunija. Kif nistgħu nkunu żguri? Sewwa, din il-wegħda taʼ l-għaġeb minn Alla torbot l-ixxottar tad-dmugħ maʼ li ‘ma jkunx hemm iżjed mewt, biki, għajat, u tbatija.’—Ġwann 11:35.
23. Il-profezija taʼ Ġwanni tiggarantixxi t-tmiem taʼ liema kundizzjonijiet?
23 Ma jagħtix dan prova li l-kanċer, il-puplesiji, l-attakki tal-qalb, u saħansitra l-mewt se jkunu ġew eliminati? Min minna ma mitlux xi ħadd maħbub b’xi marda, f’xi inċident, jew b’xi diżastru? Alla hawn qed iwiegħed li l-mewt mhix se tibqaʼ teżisti, u dan jissuġġerixxi li t-tfal li forsi jitwieldu f’dak iż-żmien mhux se jkollhom jiffaċċjaw il-prospett li jikbru u mbagħad jixjieħu—u jispiċċaw imutu. Din il-profezija tfisser ukoll li mhux se jkun hemm iżjed il-marda t’Alzheimer, l-osteoporożi, it-tumuri, il-glaucoma, jew saħansitra l-katarretti—tant komuni fix-xjuħija.
24. ‘Is-sema ġdid u l-art ġdida’ kif se jkunu taʼ barka, u x’għad irridu nikkunsidraw?
24 Bla dubju taqbel li n-niket u l-għajat se jonqsu bit-tneħħija tal-mewt, ix-xjuħija, u l-mard. Madankollu, xi ngħidu dwar il-faqar u l-għaks, l-abbuż fuq it-tfal, u d-diskriminazzjoni oppressiva minħabba l-ambjent soċjali jew il-kulur tal-ġilda? Li kieku dawn l-affarijiet—tant komuni llum—kellhom jibqgħu sejrin, ma nistgħux ninħelsu min-niket u l-għajat. B’hekk, il-ħajja taħt “sema ġdida u art ġdida” mhix se tkun imċappsa b’dawn l-affarijiet li fil-preżent jikkaġunaw id-dwejjaq. X’bidla dik! Iżda, s’issa kkunsidrajna biss tlieta mill-erbaʼ postijiet fil-Bibbja fejn tidher il-frażi “smewwiet ġodda u art ġdida.” Hemm eżempju ieħor li jorbot maʼ dan li eżaminajna u li jenfasizza għala għandna għalfejn inħarsu ’l quddiem lejn meta u kif Alla se jwettaq il-wegħda tiegħu biex ‘jagħmel kollox ġdid.’ L-artiklu li jmiss se jittratta din il-profezija u dak li tistaʼ tfisser għall-hena tagħna.
[Nota taʼ taħt]
a It-traduzzjoni taʼ l-Għaqda Biblika Maltija tittraduċi Salm 96:1: “Għannu lill-Mulej fl-art kollha!” Dan jaqbel mal-fehma li b’“art ġdida” Isaija kien qed jirreferi għan-nies t’Alla f’arthom.
Tiftakar Int?
• Liema huma t-tliet postijiet fil-Bibbja fejn din tbassar “smewwiet ġodda u art ġdida”?
• Il-Lhud tal-qedem kif kienu involuti fi twettiq wieħed taʼ “smewwiet ġodda u art ġdida”?
• Liema twettiqiet huma mifhuma għal “smewwiet ġodda u art ġdida” kif issemmew minn Pietru?
• Apokalissi kapitlu 21 kif jindikalna futur mill-isbaħ?
[Stampa f’paġna 10]
Sewwa sew bħalma kien bassar Jehovah, Ċiru ħejja t-triq għal-Lhud biex jirritornaw lejn arthom fis-sena 537 Q.E.K.