CAPÍTULO 20
“Tu̱ʼun Jehová ku̱a̱ʼáníka ñuu ni̱xa̱a̱na na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ña” ni i̱xandi̱va̱ʼana xíʼinna
Ku̱a̱ʼáníkana ku̱ndaa̱-ini xa̱ʼa̱ Jehová xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé ta̱ Apolos ta saátu ta̱ Pablo
Ka̱naña nu̱ú Hechos 18:23–19:41
1, 2. a) ¿Ndáa tu̱ndóʼo kúú ña̱ ni̱ya̱ʼa ta̱ Pablo ta saátu na̱ kítáʼan xíʼinra chí Éfeso? b) ¿Ndáaña sakúaʼayó nu̱ú capítulo yóʼo?
CHÍ calle ña̱ ñuu Éfeso ndeéní ndáʼyi̱na. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví xínuna ku̱a̱ʼa̱nna, ndáʼyi̱na ta sáa̱nína. Sava na̱yóʼo tíinna u̱vi̱ na̱ kítáʼan ku̱a̱ʼa̱n xíʼin ta̱ Pablo ta ñúunana ku̱a̱ʼa̱n xíʼinna. Ndiʼi na̱ yiví yóʼo yáʼana iin calle chí nu̱ú íyo ku̱a̱ʼání veʼe nu̱ú íxi̱íkona ña̱ʼa ta ku̱a̱ʼáníka na̱ yiví ndákutáʼan xíʼinna ta calle kán kíndo̱o vichíña á yuchíña. Na̱yóʼo ndákiʼinna ku̱a̱ʼa̱nna chí nu̱ú íyo teatro ña̱ káʼnuní ñuu kán, nu̱ú kivi kuñuʼu 25,000 na̱ yiví. Ku̱a̱ʼání na̱yóʼo ni loʼo kǒo xíni̱na ndáa ña̱ʼa kúu soo ndákanixi̱nína ña̱ íyo iin na̱ kúni̱ sandíʼi-xa̱ʼa̱ templo ña̱ kúúmiína ta saátu ndióxi̱ ñá naní Ártemis ñá kúni̱nína xínina ta xa̱ʼa̱ ña̱kán ndeéní ndáʼyi̱na ta káchina: “Káʼnuní ñá Ártemis ñá ndásakáʼnu na̱ ñuu Éfeso” (Hech. 19:34).
2 Yóʼo xítoyó ña̱ xi̱niñúʼu ta̱ Ndi̱va̱ʼa iin tiʼvi na̱ yiví na̱ sáa̱ní xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱ra ña̱ ná kǒo natúʼunna xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Ta su̱ví iinlá ña̱yóʼo xíniñúʼura chi íyo ku̱a̱ʼákava ña̱ʼa xíniñúʼura. Nu̱ú capítulo yóʼo ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ sava ña̱ʼa ña̱ xi̱niñúʼura xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱ra kasira nu̱úna ña̱ natúʼunna xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱ra ndataʼvíra na̱ cristiano na̱ xi̱ndoo tá siglo nu̱ú. Soo ña̱ ndáyáʼvika sákuaʼayó xa̱ʼa̱ kúú ña̱ kǒo níkuchiñura keʼéra ña̱yóʼo, saáchi “tu̱ʼun Jehová ku̱a̱ʼáníka ñuu ni̱xa̱a̱na na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ña, ta ku̱a̱ʼáníkana ni̱xa̱a̱ ka̱ndíxaña” (Hech. 19:20). ¿Ndáaña ke̱ʼé na̱ cristiano kán ña̱ va̱ʼa ku̱ndeé-inina xíʼin ndiʼi ña̱ ke̱ʼéna xíʼinna? Ke̱ʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé miíyó, ni chíndeétáʼanva Jehová xíʼinyó soo iin tá iinyó xíniñúʼu chikaa̱yó ndee̱. Xa̱ʼa̱ ña̱ táxira espíritu santo ndaʼa̱yó kivi kuumiíyó ña̱ va̱ʼa ña̱ taxi Ndióxi̱ ta ña̱yóʼo chindeétáʼanña xíʼinyó ña̱ natúʼunyó xa̱ʼa̱ra. Soo siʼna ná kotoyó ndáaña kivi sakúaʼayó xíʼin ña̱ ke̱ʼé ta̱ Apolos.
“Xi̱xini̱ va̱ʼara xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱” (Hechos 18:24-28)
3, 4. ¿Ndáaña xi̱ni ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila, ta ndáaña ke̱ʼéna?
3 Tá yichi̱ u̱ni̱ ña̱ ku̱a̱ʼa̱n ta̱ Pablo natúʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱, ni̱xa̱a̱ra chí Éfeso, ta kán ni̱xa̱a̱ iin ta̱ judío ta̱ xi̱naní Apolos. Ta̱yóʼo ke̱era chí ñuu Alejandría ña̱ ni̱xi̱yo chí Egipto, ta ni̱xi̱yo sava ña̱ʼa ña̱ xi̱xini̱níra keʼéra. “Ta̱yóʼo xi̱kuura iin ta̱a ta̱ va̱ʼaní xi̱natúʼun ta xi̱xini̱ va̱ʼara xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱”. Ta saátu “xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuumiíra espíritu santo va̱ʼaní xi̱natúʼunra”. Xa̱ʼa̱ ña̱kán ndakúní ni̱xi̱yo inira ta ku̱si̱íní-inira ni̱xa̱ʼa̱nra na̱túʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ xíʼin na̱ judío na̱ xi̱ñuʼu chí sinagoga (Hech. 18:24, 25).
4 Ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila xi̱niso̱ʼona ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Apolos ta sana ku̱si̱íní-inina tá ki̱ʼinna kuenta ña̱ “va̱ʼaní xi̱natúʼunra ta xi̱sanáʼa̱ra xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús”. Soo ki̱ʼinna kuenta ña̱ íyo iin ña̱ ndáyáʼviní ña̱ kǒo níxi̱kunda̱a̱-inira xa̱ʼa̱, ni va̱ʼa ni̱xi̱yo ña̱ xi̱kaʼa̱nra xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús, soo iinlá “xa̱ʼa̱ ña̱ sa̱ndákuchi ta̱ Juan kúú ña̱ xi̱xini̱ra”. Xa̱ʼa̱ ña̱kán ni xi̱xini̱níra ta ka̱ʼvi va̱ʼara, va̱ása níyi̱ʼvína kuninara ta “ta̱vá síínnara ta ki̱xáʼana ndákani viína nu̱úra xa̱ʼa̱ ña̱ káʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱” ni xi̱kuuna na̱ xi̱ ixava̱ʼa veʼe válí ña̱ manta (Hech. 18:25, 26). Ta, ¿ndáaña ke̱ʼé ta̱yóʼo? Ni̱na̱ʼa̱ra iin ña̱ ndáyáʼviní xíniñúʼu kuumií na̱ cristiano: ña̱ vitá koo inina.
5, 6. ¿Ndáaña chi̱ndeétáʼan xíʼin ta̱ Apolos ña̱ ku̱a̱ʼáka chiñu keʼéra nu̱ú Jehová, ta ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo?
5 Xa̱ʼa̱ ña̱ ta̱xi ta̱ Apolos ña̱ chi̱ndeétáʼan ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila xíʼinra, va̱ʼaníka ni̱xa̱a̱ra ka̱chíñura nu̱ú Jehová. Tá ni̱ya̱ʼa tiempo, nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra chí Acaya, ta kán va̱ʼaní chi̱ndeétáʼanra xíʼin na̱ sákuaʼa xa̱ʼa̱ Ndióxi̱. Ta saátu va̱ʼaní ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ judío na̱ xi̱ndoo kán xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús ña̱ xi̱kuura ta̱ Mesías ta̱ ni̱ka̱ʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱ xa̱ʼa̱. Ta̱ Lucas ka̱chikara: “Ni̱na̱ʼa̱ káxira ña̱ va̱ása va̱ʼa íyo ña̱ sánáʼa̱ na̱ judío, ta xíʼin tu̱ʼun Ndióxi̱ ni̱na̱ʼa̱ra nu̱úna xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús ña̱ kúúra ta̱ Cristo” (Hech. 18:27, 28). Ña̱kán, ta̱ Apolos va̱ʼaní chi̱ndeétáʼanra xíʼinna ña̱ va̱ʼa kuaʼnuka “tu̱ʼun Jehová” ta ku̱a̱ʼákana kunda̱a̱-ini xa̱ʼa̱ña. ¿Ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱ ke̱ʼéra?
6 Ndiʼi miíyó na̱ cristiano xíniñúʼu vitá koo iniyó. Ndiʼiyó ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa kúúmiíyó, xíni̱yó xa̱ʼa̱ ku̱a̱ʼání ña̱ʼa, xa̱a̱ ku̱a̱ʼá tiempo káchíñuyó nu̱ú Ndióxi̱ á xíni̱yó keʼéyó inkaka ña̱ʼa. Soo ña̱yóʼo va̱ása kundayáʼvivíña tá va̱ása vitá íyo iniyó. Ni xíni̱níyó keʼéyó ku̱a̱ʼá ña̱ʼa, soo tá va̱ása vitá iniyó kivi xa̱a̱yó kooyó na̱ yiví na̱ ni̱nuní kúni (1 Cor. 4:7; Sant. 4:6). Ta tá ndixa vitá íyo iniyó, chikaa̱yó ndee̱ ña̱ ndakanixi̱níyó ña̱ ndáyáʼvika inkana nu̱úyó (Filip. 2:3). Taxiyó ña̱ sanáʼa̱na miíyó ta kǒo sa̱a̱yó xíʼinna tá káʼa̱nna xíʼinyó ña̱ íyo iin ña̱ʼa ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéyó. Ta saátu va̱ása ni̱nu kuniyó ta ni va̱ása ka̱ʼa̱nyó ña̱ xíniñúʼu keʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva kúni̱ miíyó tá ki̱ʼinyó kuenta ña̱ xa̱a̱ na̱sama ki̱ʼva ña̱ níʼi espíritu santo yichi̱ nu̱ú na̱ ñuu Ndióxi̱. Tá vitá íyo iniyó, Jehová xíʼin ta̱ Jesús kuniñúʼuna miíyó ña̱ kachíñukayó nu̱úna (Luc. 1:51, 52).
7. ¿Ndáa yichi̱ va̱ʼa sa̱ndákoo ta̱ Pablo xíʼin ta̱ Apolos nu̱úyó?
7 Tá vitá íyo iniyó, va̱ása keetáʼanyó xíʼin inkana. Kusi̱íkaví-ini ta̱ Ndi̱va̱ʼa tá níkuchiñura taʼvíra na̱ hermano na̱ xi̱ndoo tiempo saá. Ta kusi̱ínítu-inira tá níkeetáʼan ta̱ Apolos xíʼin ta̱ Pablo ña̱ va̱ʼa kotona ndáana kúú na̱ ndíku̱nka na̱ hermano sa̱tá ti̱xin iin tá iin congregación, ta va̱ása ixayo̱ʼvi̱ví ña̱yóʼo xíʼinna saáchi va̱ʼaní xi̱sanáʼa̱na. Ta nda̱a̱ sava na̱ ni̱xi̱yo chí Corinto xi̱kaʼa̱nna: “Yi̱ʼi̱ discípulo ta̱ Pablo kúi̱”, ta savatuna xi̱kachina: “Yi̱ʼi̱ discípulo ta̱ Apolos kúi̱”. Soo, ¿á xi̱kuni̱ u̱vi̱ saá na̱yóʼo ña̱ taʼví-táʼan na̱ hermano? Va̱ása níxikuni̱vína ña̱yóʼo. Saáchi ta̱ Pablo vitání ni̱xi̱yo inira ta nda̱kunira ña̱ va̱ʼaní chiñu kéʼé ta̱ Apolos ta nda̱a̱ ta̱xira ña̱ ná xa̱a̱ra kuumiíra ku̱a̱ʼáka chiñu, ta ta̱ Apolos ka̱ndíxara keʼéra nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Pablo xíʼinra (1 Cor. 1:10-12; 3:6, 9; Tito 3:12, 13). Va̱ʼaní yichi̱ chi̱núuna nu̱úyó xa̱ʼa̱ ña̱ vitá ni̱xi̱yo inina ta inkáchi ki̱táʼanna ka̱chíñuna.
“Chi̱ndeétáʼanra xíʼinna ña̱ ná kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱” (Hechos 18:23; 19:1-10)
8. Tá ndi̱kó ta̱ Pablo chí Éfeso, ¿ndáa yichi̱ nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra ta nda̱chun?
8 Ta̱ Pablo ki̱ndoora xíʼin na̱ ñuu Éfesoa ña̱ ndikóra nu̱úna, tasaá ke̱ʼévara (Hech. 18:20, 21). Soo ná kotoyó ndáa yichi̱ kúú ña̱ ni̱xa̱ʼa̱nra. Ná ndakaʼányó ña̱ xa̱a̱ ni̱xi̱yora chí Antioquía ña̱ Siria. Xa̱ʼa̱ ña̱kán kivi ku̱ʼu̱nra chí Seleucia ña̱ yatin kíndo̱o ta kán ndaara barco ta ku̱ʼu̱n nda̱kúra ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ra nu̱ú ku̱a̱ʼa̱nra. Soo nu̱úka ña̱yóʼo, ni̱xa̱ʼa̱nra chí “yichi̱ ña̱ kíndo̱o xíká nu̱ú íyo tá mar” (Hech. 19:1). Ña̱yóʼo kúni̱ kachiña ña̱ sana ni̱xi̱ka xáʼára ki̱ʼva 1,600 kilómetro. ¿Nda̱chun kúú ña̱ ni̱xa̱ʼa̱nra chí yichi̱ ña̱ káni̱ka ta yo̱ʼvi̱ka? Saáchi ña̱ xi̱kuni̱ra kúú ña̱ ndasandakúra-ini ndiʼi na̱ discípulo (Hech. 18:23). Yichi̱ u̱ni̱ ña̱ ni̱xa̱ʼa̱n ta̱ Pablo nu̱ú ku̱a̱ʼá na̱ ñuu ña̱ va̱ʼa natúʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ni̱xo̱ʼvi̱vara, nda̱a̱ táki̱ʼva ndo̱ʼora inka u̱vi̱ yichi̱ soo xi̱kunda̱a̱-inira ña̱ ndáyáʼviní keʼéra ña̱yóʼo. Saátu tiempo vitin na̱ superintendente ña̱ circuito xíʼin ná síʼina, náʼa̱na ña̱ íyona nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo ta̱ Pablo ta ndixaní kúʼvi̱-inina xínina inkana. ¿Á su̱ví ña̱ ndixa kúú ña̱ chíndayáʼviníyó ña̱ kéʼé na̱yóʼo?
9. ¿Nda̱chun nda̱kuchi tuku sava na̱ xi̱kuu discípulo ta̱ Juan ta̱ xi̱sandákuchi na̱ yiví, ta ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo?
9 Tá ni̱xa̱a̱ ta̱ Pablo chí Éfeso, nda̱kutáʼanra xíʼin 12 na̱ xi̱kuu discípulo ta̱ Juan ta̱ xi̱sandákuchi na̱ yiví. Na̱yóʼo nda̱kuchi kuitína nda̱a̱ táki̱ʼva xi̱sanáʼa̱ ta̱ Juan, soo tiempo saá va̱ása níxi̱xiniñúʼukanaña ta loʼoní xi̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ espíritu santo á sana ni kǒo níxi̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ña. Ta̱ Pablo sa̱náʼa̱rana ta na̱yóʼo ke̱ʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Apolos. Vitání ni̱xi̱yo inina ta xi̱kuni̱nína sakúaʼana. Ña̱kán ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ná ndakuchina xa̱ʼa̱ ki̱vi̱ ta̱ Jesús, tasaá nda̱kiʼinna espíritu santo ta ki̱xáʼana kéʼéna milagro. ¿Ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo? Ña̱ táxiva Jehová bendición ndaʼa̱ na̱ kúni̱ nasama ña̱ kéʼéna ña̱ va̱ʼa kundiku̱nna ña̱ʼa ña̱ násamara ti̱xin ñuura (Hech. 19:1-7).
10. ¿Nda̱chun sa̱ndákoo ta̱ Pablo sinagoga ta ku̱a̱ʼa̱nra chí escuela, ta ndáa ki̱ʼva kivi kundiku̱nyó yichi̱ra?
10 Ná kotoyó ndáaña ku̱u tándi̱ʼi. Ta̱ Pablo ndakúní ni̱xi̱yo inira ta u̱ni̱ yo̱o̱ sa̱náʼa̱rana ti̱xin sinagoga ta xi̱chindeétáʼanra xíʼinna “ña̱ ná kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱”, savana kǒo níxiinna kuniso̱ʼonara ta ni̱xa̱a̱na ndu̱una contra xíʼinra. Xa̱ʼa̱ ña̱ kǒo níxikuni̱ra kusíkíra tiempo xíʼin na̱ xi̱kaʼa̱n ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼa̱ “Yichi̱ Ndióxi̱”, va̱ʼaka ni̱xa̱ʼa̱nra nu̱ú xi̱ndakutáʼan ku̱a̱ʼá na̱ yiví nu̱ú ni̱xi̱yo escuela ña̱ va̱ʼa natúʼunra xíʼinna (Hech. 19:8, 9). Na̱ xi̱kuni̱ka sakúaʼa xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱, xi̱niñúʼu sandákoona sinagoga ta ku̱ʼu̱nna escuela kán. Nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Pablo saátu kéʼé miíyó, tá xítoyó ña̱ iin na̱ yiví kǒo xíínna kuniso̱ʼona ña̱ nátúʼunyó xíʼinna á kúni̱ kuitína natúʼun kúáchina xíʼinyó, va̱ʼaka ná kǒo natúʼunkayó xíʼinna. Saáchi íyo ku̱a̱ʼáníka na̱ yiví na̱ ndixa kúni̱ kunda̱a̱-ini xa̱ʼa̱ ña̱ sánáʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱, ña̱ va̱ʼaní sándi̱ko-iniyó.
11, 12. a) ¿Ndáa ki̱ʼva ni̱na̱ʼa̱ ta̱ Pablo ña̱ va̱ʼaní xi̱kachíñura ta na̱samara ña̱ xi̱keʼéra ña̱ va̱ʼa natúʼunra xíʼin ku̱a̱ʼáka na̱ yiví? b) ¿Ndáa ki̱ʼva náʼa̱ miíyó na̱ testigo Jehová ña̱yóʼo?
11 Sana ndiʼi ki̱vi̱ xi̱xaʼa̱n ta̱ Pablo nu̱ú xi̱ndakutáʼan na̱ yiví chí escuela kán, ña̱ va̱ʼa sanáʼa̱rana ka̱a u̱xu̱ iin xi̱ta̱a̱n iinsaá nda̱a̱ ka̱a ku̱mí xi̱kuaá (koto nota ña̱ estudio ña̱ va̱xi nu̱ú Hech. 19:9, nu̱ú Biblia de Estudio). Ni hora kán kúú ña̱ niʼníníka, soo hora saá kúú ña̱ va̱ʼaka nu̱ú na̱ yiví na̱ xi̱kachíñu saáchi ku̱a̱ʼánína xi̱ndakindee̱na ña̱ va̱ʼa kuxuna. Ta ndiʼi ki̱vi̱ ke̱ʼé ta̱ Pablo ña̱yóʼo ti̱xin u̱vi̱ ku̱i̱ya̱, ña̱kán kúni̱ kachiña ña̱ yáʼaka u̱ni̱ mil hora kúú ña̱ sa̱náʼa̱rana.b Xa̱ʼa̱ ña̱kán kúú ña̱ ku̱a̱ʼáníkana ni̱xa̱a̱ ku̱ndaa̱-ini xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Jehová ta ku̱a̱ʼáníkana ni̱xa̱a̱ ka̱ndíxaña. Ta̱ Pablo va̱ʼaní xi̱kachíñura ta nda̱a̱ chi̱kaa̱-inira ña̱ nasamara hora ña̱ nátúʼunra xíʼinna ña̱ va̱ʼa kooña hora ña̱ kúnaʼa mií na̱ yiví na̱ ndóo kán. Xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, “ndiʼi na̱ ni̱xi̱yo chí Asia, saátu na̱ judío xíʼin na̱ griego, xi̱niso̱ʼona xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús” (Hech. 19:10). Ta̱ Pablo kúú ta̱ ni̱na̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní xi̱natúʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱.
Nátúʼunyó xíʼin na̱ yiví nda̱a̱ ndáaka nu̱ú xíkana.
12 Saátu tiempo vitin, miíyó na̱ testigo Jehová chíkaa̱yó ndee̱ ña̱ kachíñuyó ta násamayó hora ña̱ nátúʼunyó xíʼin na̱ yiví. Ku̱a̱ʼa̱nyó nátúʼunyó xíʼinna nu̱ú íyo ku̱a̱ʼá na̱ yiví ta saátu hora ña̱ kivi ndani̱ʼíyóna. Xa̱ʼa̱ ña̱kán nátúʼunyó xíʼinna chí calle, chí nu̱ú íxi̱íkona ña̱ʼa ta saátu chí nu̱ú xíka ku̱a̱ʼánína. Kivitu natúʼunyó xíʼinna xa̱ʼa̱ Ndióxi̱ xíʼin teléfono á xíʼin carta. Ta saátu ku̱a̱ʼa̱nyó veʼena hora ña̱ kivi ndani̱ʼíyóna.
“Tu̱ʼun Jehová ku̱a̱ʼáníka ñuu ni̱xa̱a̱na na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ña” ni xi̱kuni̱ na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa kasina nu̱úna (Hechos 19:11-22)
13, 14. a) ¿Ndáa ña̱ʼa kúú ña̱ ke̱ʼé ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ ña̱ ta̱xi Jehová ndee̱ ndaʼa̱ra? b) ¿Ndáaña kúú ña̱ va̱ása va̱ʼa ña̱ ke̱ʼé na̱ se̱ʼe ta̱ Esceva, ta ndáa ki̱ʼva kítáʼan ña̱yóʼo xíʼin ña̱ kéʼé ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ káʼa̱n ña̱ kúúna cristiano?
13 Tándi̱ʼi, ta̱ Lucas káʼa̱nra ña̱ mií Jehová ta̱xi ndee̱ ndaʼa̱ ta̱ Pablo ña̱ va̱ʼa keʼéra ku̱a̱ʼá milagro. Xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo nda̱a̱ xi̱xiniñúʼuna ti̱ko̱to̱ ña̱ xi̱ndixira xíʼin ti̱ko̱to̱ ña̱ xi̱tikaa nu̱úra ña̱ va̱ʼa sandáʼana na̱ xi̱kuumií iin kue̱ʼe̱ ta saátu ña̱ tavána na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa ini na̱ yiví (Hech. 19:11, 12).c Ni ku̱a̱ʼání na̱ yiví kán xi̱ndakanda̱va-inina tá xi̱xinina ña̱ xi̱kuchiñu Jehová nu̱ú ta̱ Ndi̱va̱ʼa ta saátu nu̱ú na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa, ni̱xi̱yo sava na̱ ni loʼo kǒo níxi̱kutóo ña̱yóʼo.
14 Ni̱xi̱yo sava na̱ judío na̱ xi̱kuni̱ tavá na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa na̱ xi̱kuumií inka na̱ yiví ta xi̱kuni̱na keʼéna milagro táʼan ña̱ xi̱keʼé ta̱ Pablo. Nu̱ú Biblia káʼa̱nña xíʼinyó xa̱ʼa̱ sava na̱yóʼo ña̱ xi̱niñúʼuna ki̱vi̱ ta̱ Jesús ta saátu ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱na tavána na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa. Ña̱yóʼo kúú ña̱ xi̱kuni̱ u̱xa̱ saá na̱ se̱ʼe ta̱ su̱tu̱ káʼnu Esceva keʼéna, soo iin ta̱chí ndi̱va̱ʼa ni̱ka̱ʼa̱nña xíʼinna: “Xíni̱i̱ ndáa ta̱ kúú ta̱ Jesús ta xíni̱i̱ ndáa ta̱ kúú ta̱ Pablo. Soo ndóʼó, ¿ndáana kúúndó?”. Tasaá ta̱ ta̱a ta̱ kúúmií ta̱chí ndi̱va̱ʼa kán, ki̱xáʼara kánitáʼanra xíʼin na̱ ta̱a yóʼo ta ndeéní ka̱nitáʼanra xíʼinna nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin kití tí ndeéní sáa̱ ta xi̱nu chálána ku̱a̱ʼa̱nna ta tu̱kue̱ʼe̱na (Hech. 19:13-16). Ndiʼi na̱ yiví ki̱ʼinna kuenta ña̱ ndee̱ ña̱ xi̱kuumií ta̱ Pablo ña̱ ndixa kúúña, ta na̱ ta̱a kán na̱ vatáva kúúna nda̱a̱ táki̱ʼva íyo religiónna ña̱ kúúña ña̱ vatá. Saá kúú ña̱ ku̱a̱ʼáníkana ni̱xa̱a̱ ku̱ndaa̱-ini xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Jehová. Saátu tiempo vitin íyo ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ ndákanixi̱ní ña̱ kíndo̱o-ini Ndióxi̱ xíʼin ña̱ kéʼéna tá xíniñúʼuna ki̱vi̱ ta̱ Jesús á káʼa̱nna ña̱ kúúna cristiano, soo su̱ví saá íyoña. Ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ na̱ kéʼé ña̱ kúni̱ yivára, na̱kán kuití kúú na̱ kivi kundatu ña̱ ndakiʼinna ña̱ va̱ʼa chí nu̱únínu (Mat. 7:21-23).
15. ¿Ndáa ki̱ʼva kivi kundiku̱nyó yichi̱ na̱ ñuu Éfeso na̱ ni̱xa̱a̱ ndu̱u cristiano?
15 Chí Éfeso ku̱a̱ʼání na̱ yiví xi̱keʼéna magia. Ni̱xi̱yo ku̱a̱ʼání na̱ tási, ni̱xi̱yo na̱ xi̱keʼé ña̱ʼa ña̱ kundaa miína ta xi̱kuumiítuna libro ña̱ xi̱kaʼa̱n xa̱ʼa̱ magia. Soo xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱nina ña̱ kaʼanní nu̱ú ña̱ ndo̱ʼo na̱ se̱ʼe ta̱ Esceva, ku̱a̱ʼání na̱ ñuu kán ni̱yi̱ʼvína xi̱nina Ndióxi̱, ndu̱una cristiano ta sa̱ndákoona ña̱ tási. Ta saátu ku̱a̱ʼání na̱ ñuu Éfeso nda̱kayana ndiʼi librona ña̱ magia ta xa̱ʼminaña nu̱ú ndiʼi na̱ yiví ni yaʼviní ni̱xi̱yo ña̱yóʼo.d Ta̱ Lucas ka̱chira: “Ta tu̱ʼun Jehová ku̱a̱ʼáníka ñuu ni̱xa̱a̱na na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ña, ta ku̱a̱ʼáníkana ni̱xa̱a̱ ka̱ndíxaña” (Hech. 19:17-20). Jehová ku̱chiñuvara nu̱ú ta̱ Ndi̱va̱ʼa ta saátu nu̱ú na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa na̱ kítáʼan xíʼinra. Na̱ yiví kán va̱ʼaní yichi̱ sa̱ndákoona nu̱úyó, ña̱ xíniñúʼu nda̱kúní koo iniyó xíʼinra. Saátu tiempo ña̱ ndóo miíyó vitin, na̱ yiví kéʼénína ña̱ tási xíʼin inkaka ña̱ʼa. Tá ná kiʼinyó kuenta ña̱ kúúmiíyó iin ña̱ʼa ña̱ kítáʼan xíʼin ña̱yóʼo, xíniñúʼu keʼéyó nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé na̱ ñuu Éfeso ta ndi̱ku̱n sandíʼi-xa̱ʼa̱yó ña̱yóʼo ni iin ña̱ yaʼviní kúúña. Kǒo kúni̱yó kuumiíyó nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa ña̱ kítáʼan xíʼin ña̱ kininí yóʼo.
“Ndeéní ka̱nitáʼanna” (Hechos 19:23-41)
“Ndóʼó na̱ táta xíni̱vandó ña̱ chiñu yóʼo kúú ña̱ táxiní xu̱ʼún ndaʼa̱yó” (Hechos 19:25).
16, 17. a) ¿Ndáa ña̱ʼa kúú ña̱ ke̱ʼé ta̱ Demetrio ña̱ va̱ʼa nduu na̱ yiví kán contra xíʼin na̱ cristiano? b) ¿Ndáa ña̱ʼa kúú ña̱ ke̱ʼé na̱ ñuu Éfeso tándi̱ʼi?
16 Tándi̱ʼi, ta̱ Lucas káʼa̱nra xa̱ʼa̱ inka ña̱ʼa ña̱ xíniñúʼu ta̱ Ndi̱va̱ʼa: na̱ yiví na̱ sáa̱ní. Hechos 19:23 káʼa̱nña ña̱ “tiempo saá ndeéní ka̱nitáʼanna xa̱ʼa̱ Yichi̱ Ndióxi̱”, ta i̱yoní ni̱xi̱yo.e Ndiʼi ña̱yóʼo ku̱uña xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé iin ta̱ ta̱a ta̱ xi̱naní Demetrio, ta̱yóʼo xi̱keʼéra ña̱ʼa ña̱ plata ta nda̱kayara ndiʼi na̱ kéʼé chiñu yóʼo ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna tá kúni̱kana kiʼinna xu̱ʼún, xi̱niñúʼu ndakundeéna xi̱íkona ña̱ʼa ña̱ ndasakáʼnu na̱ yiví. Tándi̱ʼi ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ va̱ása va̱ʼa ña̱ sánáʼa̱ ta̱ Pablo, saáchi ndiʼi na̱ xáa̱ ndúu cristiano va̱ása níxindasakáʼnukana ndióxi̱ ña̱ xi̱keʼé na̱yóʼo. Ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kunda̱a̱-inira ña̱ ni̱nuní kúni na̱ yiví kán xa̱ʼa̱ ñuu nu̱ú ndóona, ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ tá ná kuniso̱ʼona ña̱ sánáʼa̱ ta̱ Pablo, templo ña̱ ndáyáʼviní ña̱ xi̱kuumiína kundasí nu̱úna kuninaña ta ñá ndióxi̱ Ártemis va̱ása kundayáʼvikañá (Hech. 19:24-27).
17 Xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé ta̱ Demetrio, ndiʼi na̱ kéʼé ña̱ʼa xíʼin plata ki̱xáʼana ndeéní káʼa̱nna: “Káʼnuní ñá Ártemis ñá ndásakáʼnu na̱ ñuu Éfeso”. Ta ki̱xáʼa ndeéní níʼi ñuu kán, ta xa̱ʼa̱ ña̱kán ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ ñuu kán nda̱kutáʼanna nda̱a̱ táki̱ʼva xa̱a̱ ni̱ka̱ʼa̱nyó nu̱ú párrafo ña̱ nu̱ú.f Xa̱ʼa̱ ña̱ ndakúní-ini ta̱ Pablo, xi̱kuni̱ra ku̱ʼu̱nra chí teatro ña̱ va̱ʼa ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ yiví kán soo na̱ hermano ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra ña̱ ná va̱ása ku̱ʼu̱nra nu̱ú íyoní tu̱ndóʼo. Tasaá, iin ta̱ ta̱a ta̱ naní Alejandro nda̱kundichira nu̱ú ndiʼina ta xi̱kuni̱ra ka̱ʼa̱nra xíʼinna. Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuura judío sana xi̱kuni̱ra ndakanira nu̱úna ndáa xa̱ʼa̱ kúú ña̱ síín íyo religión ta̱yóʼo xíʼin religión ña̱ kúúmií na̱ cristiano. Soo na̱ yiví kán sáa̱nína ta kǒo níxiinna kuniso̱ʼona ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra. Ndi̱ku̱n tá ki̱ʼinna kuenta ña̱ xi̱kuura ta̱ judío, ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra ña̱ ná sayáa̱ yuʼúra ta ki̱ʼva u̱vi̱ hora nda̱kundeéna ni̱ka̱ʼa̱nna: “Káʼnuní ñá Ártemis ñá ndásakáʼnu na̱ ñuu Éfeso”. Saátu kéʼé ku̱a̱ʼání na̱ yiví tiempo vitin xíʼin religión ña̱ ndíku̱nna ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo kǒo xíínna kuniso̱ʼona miíyó á nda̱a̱ kéʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé na̱ sána tá kúni̱yó natúʼunyó xíʼinna (Hech. 19:28-34).
18, 19. a) ¿Ndáa ki̱ʼva ku̱chiñu ta̱ chíñu káʼnu ñuu kán sa̱yáa̱ra-ini na̱ yiví kán? b) ¿Ndáa ña̱ʼa kúú ña̱ kéʼé na̱ chíñu ña̱ chíndeétáʼanna xíʼin miíyó na̱ ndásakáʼnu Jehová tiempo vitin, ta ndáaña kúú ña̱ kivi keʼéyó ña̱ va̱ʼa chindeétáʼankana xíʼinyó?
18 Tándi̱ʼi, xi̱niñúʼu ka̱ʼa̱n ta̱ chíñu káʼnu kán xíʼinna ta ta̱yóʼo sa̱yáa̱ra yuʼú ndiʼi na̱ yiví kán ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa keʼé na̱ cristiano xíʼin templo ña̱ kuumií na̱yóʼo ni ndióxi̱na, ta saátu ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ ta̱ Pablo xíʼin na̱ kítáʼan xíʼinra ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ku̱a̱chi níki̱ʼvina contra templo ñá Ártemis ta tá xi̱kuni̱na sakúiso ku̱a̱chinana xa̱ʼa̱ iin ña̱ʼa, xi̱niñúʼu keʼénaña nda̱a̱ táki̱ʼva xi̱kaʼa̱n na̱ chíñu. Soo sana ña̱ ni̱xi̱nu-ini na̱ ñuu Éfeso xíʼin kúú ña̱ xi̱kaʼa̱n ley na̱ ñuu Roma ña̱ su̱ví ña̱ va̱ʼa kúú ña̱ kéʼéna ña̱ káʼa̱n kúáchina ta kivi taxina iin castigo ña̱ ndeéní ndaʼa̱na. Tándi̱ʼi, ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin ndiʼi na̱ yiví kán ña̱ ná ku̱ʼu̱nna. Xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ ta̱a yóʼo xíʼinna, nda̱a̱ táki̱ʼva kamaní ni̱sa̱a̱na saátu kamaní ni̱ndi̱ko-inina (Hech. 19:35-41).
19 Su̱ví ña̱yóʼoví níxikuu yichi̱ ña̱ nu̱ú ña̱ iin na̱ chíñu na̱ kúúmií ña̱ ndíchi xi̱chindeétáʼanna xíʼin na̱ discípulo ta̱ Jesús. Ta ndákundeékavana kéʼénaña, tá kúú ta̱ apóstol Juan xi̱nira iin visión xa̱ʼa̱ ki̱vi̱ nu̱ú ndíʼi ta nu̱ú ña̱yóʼo, “ñuʼú”, á na̱ chíñu na̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo xi̱kokóña “iin yu̱ta”, á ndiʼi ña̱ʼa ña̱ xíniñúʼu ta̱ Ndi̱va̱ʼa ña̱ íxandi̱va̱ʼara xíʼin na̱ cristiano (Apoc. 12:15, 16). Tasaá kúuva. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví na̱ nda̱kúní ndátiin ku̱a̱chi, chíndeétáʼanna xíʼin miíyó na̱ testigo Jehová ña̱ va̱ʼa natúʼunyó xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ta saátu ña̱ va̱ʼa ndakutáʼanyó ndasakáʼnuyóra. Ta saátu sana kéʼéna ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ki̱ʼva ña̱ íyoyó á sana chíndeétáʼanna xíʼinyó xa̱ʼa̱ ña̱ xítona ki̱ʼva ña̱ íyoyó. Tá kúú ta̱ Pablo, sana xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní xi̱keʼéra kúú ña̱ xi̱ ixato̱ʼónara ta xi̱kindo̱o-inina xíʼin ña̱ xi̱keʼéra ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo sava na̱ chíñu na̱ ñuu Éfeso chi̱ndeétáʼanna xíʼinra (Hech. 19:31). Ta saátu miíyó tá to̱ʼóyó ta viíní íyo ndiʼi ña̱ kéʼéyó, kindo̱ova-inina xíʼinña. Tá viíní íyo ña̱ kéʼéyó, sana kivi chindeétáʼanvaña xíʼinyó.
20. a) ¿Ndáa ki̱ʼva kúniún tá xítoún ña̱ ku̱a̱ʼánína ni̱xa̱a̱ ku̱ndaa̱-ini xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Jehová tá siglo nu̱ú ta saátu kéʼéna vitin? b) ¿Ndáaña chíkaa̱-iniún keʼún?
20 ¿Á su̱ví ña̱ ndixa kúú ña̱ kúsi̱íní-iniyó xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱a̱ʼáníkana kúnda̱a̱-ini xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Jehová ta ku̱a̱ʼáníkana xáa̱ kándíxaña nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼéna tá siglo nu̱ú? Ta saátu kúsi̱íní-iniyó xa̱ʼa̱ ña̱ chíndeétáʼan Jehová xíʼin na̱ ñuura ña̱ keʼéna ku̱a̱ʼání ña̱ʼa vitin. ¿Á kúsi̱í-iniún keʼún táʼan ña̱yóʼo? Tá saá íyoña, ndakanixi̱ní xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ sa̱kúaʼayó vitin: chika̱ún ndee̱ ña̱ vitá koo iniún, tá násamana iin ña̱ʼa ti̱xin ñuu Jehová chikaún ndee̱ kandíxaún ña̱yóʼo, kǒo sandákoún ña̱ ku̱ʼún natúʼun xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱, kǒo kuumiíún nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa ña̱ kítáʼan xíʼin na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa, ta chikaa̱níún ndee̱ ña̱ to̱ʼó koún ta vií koo ña̱ kéʼún.
a Koto recuadro “Ñuu Éfeso, xi̱kuuña capital chí Asia”.
b Tá ni̱xi̱yo ta̱ Pablo chí Éfeso, saá kúú ña̱ ka̱ʼyira carta ña̱ nu̱ú ña̱ ku̱a̱ʼa̱n ndaʼa̱ na̱ ñuu Corinto.
c Sana ti̱ko̱to̱ ña̱ xi̱katún ta̱ Pablo xi̱níra ña̱ va̱ʼa kǒo ki̱ʼvi ta̱tíin nu̱úra káʼa̱n ña̱yóʼo xa̱ʼa̱. Ta tá káʼa̱nña ña̱ xi̱tikaa ti̱ko̱to̱ nu̱úra sana xi̱kuuña tá xi̱keʼéra veʼe válí ña̱ manta tá xi̱kuumiíra loʼo tiempo tá xi̱ta̱a̱n (Hech. 20:34, 35).
d Ta̱ Lucas ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ndiʼi libro ña̱ nda̱kayana, xi̱ndayáʼviña 50,000 xu̱ʼún ña̱ plata. Tá denario xi̱kuu ña̱yóʼo, kúni̱ kachiña ña̱ xi̱niñúʼu kachíñuna xa̱ʼa̱ña 50,000 ki̱vi̱, á 137 ku̱i̱ya̱.
e Íyo savana ndákanixi̱ní ña̱ xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Pablo tá ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ miíra xíʼin na̱ kítáʼan xíʼinra ni̱yi̱ʼvína xa̱ʼa̱ ña̱ kivi kundoʼona (2 Cor. 1:8). Soo sana nda̱kanixi̱níra xa̱ʼa̱ inka ña̱ i̱yoníka saáchi saátu ka̱ʼyira ña̱ ka̱nitáʼanra “xíʼin kití yukú chí ñuu Éfeso”, xíʼin ña̱yóʼo sana ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ka̱nitáʼanra xíʼin kití tí kue̱ʼe̱ní ini estadio á sana ña̱ ka̱nitáʼanra xíʼin na̱ sáa̱-ini xíni miíra, na̱ kue̱ʼe̱ní (1 Cor. 15:32). U̱vi̱ saá ki̱ʼva kivi kunda̱a̱-iniyó xíʼin ña̱yóʼo.
f Na̱ artesano na̱ ni̱xi̱yo tiempo sa̱a̱ xi̱kumiínína ndee̱. Ta kúú, tá ni̱ya̱ʼa cien ku̱i̱ya̱ ña̱ ku̱u ña̱yóʼo, na̱ xi̱ ixava̱ʼa si̱ta̱váʼa ndeéní sa̱sáa̱na na̱ yiví chí ñuu Éfeso.