Referencia Ña̱ Kéʼé na̱ Ndásakáʼnu Ndióxi̱ Tutu nu̱ú Va̱xi ña̱ Keʼéyó Reunión
4-10 TÍ JUNIO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | MARCOS 15, 16
“Profecía ña̱ ni̱xi̱nu xa̱ʼa ta̱ Jesús”
(Marcos 15:3-5) Soo na̱ su̱tu̱ náʼnu ni̱ka̱ʼa̱nna ku̱a̱ʼání ña̱ vatá xa̱ʼara. 4 Tasaá ta̱ Pilato ki̱xaʼá tukura ndáka̱tu̱ʼun-ñaʼára, ta káchira: “¿Ni iin ña̱ʼa kǒo káʼún? Ta koto ku̱a̱ʼání ña̱ʼa káʼa̱nna xa̱ʼún”. 5 Soo ta̱ Jesús va̱ása níndakuiinkara, ta nda̱kanda̱ní-ini ta̱ Pilato xíʼin ña̱yóʼo.
(Marcos 15:24) Ta ka̱tikaanara ndaʼa̱ yitu̱n ta nda̱taʼvína ti̱ko̱to̱ ña̱ ndíxira chí sa̱tá ta chi̱ka̱a̱na suerte xa̱ʼaña ndáana ndakiʼinña.
(Marcos 15:29, 30) Ta na̱ yáʼa yatin kán xi̱ka̱ʼa̱n ndi̱va̱ʼana xa̱ʼara, ta xíko xi̱nína ta káchina: “Yóʼó ta̱ sandiʼi-xa̱ʼa ña̱ templo ta sandaʼúnña ti̱xin ña̱ u̱ni̱ ki̱vi̱, 30 sáka̱ku miíún, ta sánuu miíún ndaʼa̱ yitu̱n”.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Mr 15:24, 29
nda̱taʼvína ti̱ko̱to̱ ña̱ ndíxira chí sa̱tá: Nu̱ú Juan 19:23, 24 káʼa̱nña xa̱ʼa ña̱ kǒo va̱xi nu̱ú inka Evangelio: na̱ soldado ñuu Roma chi̱ka̱a̱na suerte xa̱ʼa u̱vi̱ saá ti̱ko̱to̱ra, ña̱ ndíxira chí sa̱tá xíʼin ña̱ ndíxira chí ma̱á; ku̱mí táʼví nda̱taʼvína ti̱ko̱to̱ra ña̱ ndíxira chí sa̱tá, ta iinña nda̱kiʼin iin iinna, ta xa̱ʼa ña̱ va̱ása kúni̱na káʼndana ti̱ko̱to̱ra ña̱ ndíxira chí ma̱á va̱ʼaka chi̱ka̱a̱na suerte xa̱ʼaña ndáana ndakiʼinña. Tasaá ni̱xi̱nu ña̱ va̱xi nu̱ú Salmo 22:18. Xa̱a̱ iin costumbre kúú ña̱yóʼo chi saá xi̱keʼé na̱ xi̱xaʼní na̱ yiví yóʼo xi̱ndakiʼinna ti̱ko̱to̱na. Xa̱ʼa ña̱yóʼo tá kúma̱níka kaʼnína iin na̱ yiví, siʼna xi̱tavána ti̱ko̱to̱na ta xi̱ndakiʼinna ndiʼi ña̱ xi̱kuumiína, ta xi̱keʼéna ña̱yóʼo ña̱ va̱ʼa ná kukaʼan nu̱ú na̱ yiví na̱ kuvi.
xíko xi̱nína: Ña̱ xi̱keʼéna ña̱yóʼo xi̱na̱ʼa̱na ña̱ kúsi̱kindaana na̱ yiví ta sáa̱na xíninana. Na̱ ni̱ya̱ʼa kán ni kǒo níkunda̱a̱-inina ta sa̱xínuna ña̱ káʼa̱n Salmo 22:7.
(Marcos 15:43) ta ki̱xi ta̱ José ta̱ ñuu Arimatea, ta̱ kítáʼan xíʼin na̱ sanedrín, ta̱yóʼo xi̱kandíxara reino Ndióxi̱. Nda̱sandakúra-inira ta ni̱ki̱ʼvira nu̱ú ta̱ Pilato ta ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ndakiʼinra kuñu ta̱ Jesús.
(Marcos 15:46) Ta̱ ta̱yóʼo, sa̱tára ti̱ko̱to̱ ña̱ lino ña̱ va̱ʼa, ta sa̱núurara ndaʼa̱ yitu̱n, su̱kúndaarara xíʼin ti̱ko̱to̱ ña̱ lino ña̱ va̱ʼa, ta chi̱ka̱a̱ra ta̱ Jesús iin kavá ña̱ nda̱saviíra; ta nda̱kasira xíʼin iin yu̱u̱ yuʼú kavá nu̱ú chi̱ka̱a̱ra ta̱ Jesús.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Mr 15:43
ta̱ José: Xa̱ʼa ña̱ xa̱a̱ síín síín ña̱ ka̱ʼyí iin iin na̱ kaʼyí ña̱ evangelio xa̱ʼa ta̱ José kúni̱ káchiña ña̱ su̱ví inkáchi níxindoona kaʼyínaña. Ta̱ Mateo, ta̱ xi̱ndakaya xu̱ʼún xi̱kuura, ta ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ta̱ José ña̱ xi̱kuura iin “ta̱a ta̱ kúúmií ña̱ ku̱iká”. Xa̱ʼa na̱ ñuu Roma ndákanixi̱ní ta̱ Marcos, tá ka̱ʼyíra xa̱ʼa ta̱ José “ña̱ kítáʼanra xíʼin na̱ sanedrín” ta saátu xa̱ʼa ña̱ xi̱kandíxara Reino Ndióxi̱. Ta̱ Lucas, iin médico ta̱ va̱ʼaní ini xi̱kuu ta̱yóʼo, ta ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ta̱ José ña̱ kúúra iin ta̱a ta̱ va̱ʼaní ta nda̱kúní ña̱ ke̱ʼéra, ta va̱ása níchindeé táʼanra xíʼin na̱ ni̱ka̱ʼa̱n contra ta̱ Jesús. Ta̱ Juan kúú iinlá ta̱ káʼa̱n xa̱ʼa ta̱ José ña̱ “xi̱kuura discípulo ta̱ Jesús, soo se̱ʼé kuití xi̱keʼéra ña̱yóʼo xa̱ʼa ña̱ yíʼvira nu̱ú na̱ judío” (Mt 27:57-60; Mr 15:43-46; Lu 23:50-53; Jn 19:38-42).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Marcos 15:25) Xa̱a̱ ka̱a i̱i̱n xi̱ta̱an kúúña tá ka̱tikaanara ndaʼa̱ yitu̱n.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Mr 15:25
ka̱a i̱i̱n xi̱ta̱an: Savana káʼa̱nna ña̱ va̱ása kítáʼan ña̱yóʼo xíʼin ña̱ káʼa̱n Juan 19:14-16, chi yóʼo káʼa̱nña ña̱ ki̱ʼva sava ki̱vi̱ kúúña tá nda̱taxi ta̱ Pilato ta̱ Jesús ndaʼa̱ na̱ judío ña̱ ná kaʼnínara. Ña̱ Biblia va̱ása káʼa̱n va̱ʼaña xa̱ʼa ña̱yóʼo, soo íyo sava ña̱ xíniñúʼu kunda̱a̱-iniyó xa̱ʼa. Ku̱mí saá ña̱ evangelio kítáʼan ña̱ káʼa̱nña xa̱ʼa ki̱vi̱ ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jesús. Tá kúú ña̱ káʼa̱nña ña̱ xa̱a̱ ni̱tu̱vi tá nda̱kutáʼan na̱ su̱tu̱ xíʼin na̱ xi̱ku̱aʼa ña̱ nda̱taxina ta̱ Jesús ndaʼa̱ ta̱ chíñu ñuu Roma ta̱ naní Poncio Pilato (Mt 27:1, 2; Mr 15:1; Lu 22:66-23:1; Jn 18:28). Ta̱ Mateo, ta̱ Marcos xíʼin ta̱ Lucas káʼa̱nra ña̱ iin ku̱naa tá xa̱a̱ kúúña ki̱ʼva sava ki̱vi̱ iin saá nda̱a̱ ka̱a u̱ni̱ xi̱ku̱aá, tá tíkaaka ta̱ Jesús ndaʼa̱ yitu̱n (Mt 27:45, 46; Mr 15:33, 34; Lu 23:44). Inka ña̱ xíniñúʼu kunda̱a̱-iniyó xa̱ʼa kúú, ña̱ xi̱kanina iin na̱ yiví xíʼin yoʼo̱ iin kítáʼanña̱ xíʼin ña̱ kaʼnínana. Sava yichi̱, ndeéní xi̱kaninana ta nda̱a̱ xi̱xi̱ʼi̱na. Saá ndeéní ka̱nina ta̱ Jesús xa̱ʼa ña̱yóʼo xi̱niñúʼu inka ta̱a chindeé táʼan xíʼinra ña̱ kuisora tú yitu̱n ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ra nda̱a̱ nu̱ú kuvira (Lu 23:26; Jn 19:17). Tá nda̱a̱ tá ka̱ninara xíʼin yoʼo̱ ná kiʼinyó kuenta xíʼin, kúnda̱a̱va-iniyó ña̱ ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo ña̱ ka̱ninara saáví ka̱tikaanara ndaʼa̱ yitu̱n. Ta ña̱yóʼo kítáʼanña xíʼin ña̱ káʼa̱n Mateo 27:26 xíʼin Marcos 15:15 ta inkáchi káʼa̱nña xa̱ʼa u̱vi̱ saáña: ña̱ ka̱ninara xíʼin yoʼo̱ xíʼin ña̱ xa̱ʼnínara. Xa̱ʼa ña̱yóʼo kúúña xa̱a̱ síín hora ni̱ka̱ʼa̱n iin iinna xa̱ʼa chi savana kíxaʼána káʼvina hora tá ki̱xaʼána káninara xíʼin yoʼo̱ ta savatuna nda̱a̱ tá ka̱tikaanara. Ña̱kán nda̱kanda̱ní-ini ta̱ Pilato ña̱ kamaní ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jesús tá ka̱tikaanara ndaʼa̱ yitu̱n (Mr 15:44). Saátu na̱ ka̱ʼyí Biblia xi̱kuumiína costumbre ña̱ ku̱mí táʼví nda̱taʼvína iin ki̱vi̱ ta iin iinña xi̱kuumií u̱ni̱ hora, ta saátu xi̱keʼéna xíʼin ñu̱ú. Xa̱ʼa ña̱yóʼo kúú ña̱ íyoní ña̱ káʼa̱nna xa̱ʼa ña̱ ka̱a i̱i̱n xi̱ta̱an, ña̱ sava ki̱vi̱ xíʼin ña̱ ka̱a u̱ni̱ xi̱ku̱aá, ta xi̱kixaʼána xi̱kaʼvina ña̱yóʼo tá xa̱a̱ kíta ñu̱ʼu, ña̱yóʼo kúúña ki̱ʼva ka̱a i̱ñu̱ xi̱ta̱an (Mt 20:1-5; Jn 4:6; Hch 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30). Saátu xíniñúʼu kunda̱a̱-iniyó ña̱ va̱ása níkivi kunda̱a̱ va̱ʼa inina hora, ta xa̱ʼa ña̱yóʼo ki̱ʼva kuití xi̱tavána ña̱ va̱ʼa kunda̱a-inina hora, táki̱ʼva va̱xi nu̱ú Juan 19:14 (Mt 27:46; Lu 23:44; Jn 4:6; Hch 10:3, 9). Xa̱ʼa ña̱yóʼo: tá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Marcos xa̱ʼa ña̱ ni̱xi̱ʼi̱ ta̱ Jesús, nda̱a̱ tá ka̱ninara xíʼin yoʼo̱ ki̱ʼin ta̱yóʼo kuenta xíʼin, soo ta̱ Juan iinlá tá ka̱tikaana ta̱ Jesús ndaʼa̱ yitu̱n ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa. Inkatuña sana ta̱ Marcos xíʼin ta̱ Juan ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa ña̱ u̱ni̱ hora ña̱ ku̱u ndiʼi ña̱yóʼo ta va̱ása níka̱ʼa̱nra xa̱ʼa iin tá iin hora yóʼo. Ta saátu ta̱ Juan va̱ása níka̱ʼa̱n káxira xa̱ʼa ndáa hora kúúña chi ni̱ka̱ʼa̱nra “ki̱ʼva sava ki̱vi̱”. Ña̱ káʼa̱nyó xa̱ʼa yóʼo kúú ña̱ chíndeé táʼan xíʼinyó ña̱ kunda̱a̱-iniyó nda̱chun kúú ña̱ va̱ása inkáchi hora níka̱ʼa̱n iin iinna xa̱ʼa. Saátu ta̱ Juan, xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ku̱i̱ya̱ ni̱ya̱ʼa tasaá ka̱ʼyíra ña̱yóʼo, ta xíʼin ña̱yóʼo kúnda̱a̱-iniyó ña̱ su̱ví iin copia ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ Marcos kúú ña̱ ka̱ʼyíra.
(Marcos 16:8) Xa̱ʼa ña̱yóʼo xi̱nuná ku̱a̱ʼa̱nná, xa̱ʼa ña̱ ndeéní ni̱yi̱ʼvíná ta ki̱xaʼáná kísiná. Ta va̱ása níka̱ʼa̱nná ni iin ña̱ʼa xíʼin inkana chi ni̱yi̱ʼvíníná.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Mr 16:8
chi ni̱yi̱ʼvíníná: Táki̱ʼva káʼa̱n ña̱ tutu ña̱ xa̱a̱ ya̱chi̱ní íyo ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ va̱xi nu̱ú ndíʼi Marcos, ña̱ Marcos ndíʼiña xíʼin ña̱ versículo 8. Íyo na̱ káʼa̱n ña̱ kamaní ndi̱ʼiña ña̱kán su̱ví ña̱ original kúúña. Soo kúnda̱a̱va-iniyó ña̱ káxiní káʼa̱n ta̱ Marcos ta va̱ása xíniñúʼu ndakanixi̱níyó ña̱yóʼo. Ta̱ Jerónimo xíʼin ta̱ Eusebio, ta̱ xi̱xini̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱yóʼo na̱ ni̱xi̱yo tá siglo ku̱mí, káchina ña̱ tutu original ña̱ Marcos ndíʼiña xíʼin tu̱ʼun “chi ni̱yi̱ʼvíníná”.
Ku̱a̱ʼá tutu ña̱ tu̱ʼun griego xíʼin inka tu̱ʼun chínúu ku̱a̱ʼákana tu̱ʼun sa̱tá ña̱ versículo 8 ta savatuna loʼoña chínúuna. Ña̱ ku̱a̱ʼáka chínúuna (12 versículo) va̱xiña nu̱ú tutu ña̱ ka̱ʼyí ta̱ Alejandrino, nu̱ú ña̱ Códice Ephraemi Syri Rescriptus xíʼin ña̱ Códice de Beza Cantabrigense (ndiʼi ña̱yóʼo tá siglo u̱ʼu̱n ni̱ka̱ʼyi̱ña). Saátu va̱xiña nu̱ú ña̱ Vulgata latina, ña̱ Peshitta siríaca xíʼin ña̱ Siríaco Curetoniano. Soo ña̱yóʼo kǒoña va̱xi nu̱ú u̱vi̱ tutu ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá siglo ku̱mí, tá kúú ña̱: Códice Sinaítico xíʼin ña̱ Códice Vaticano. Ta saátu kǒoña va̱xi nu̱ú ña̱ Códice Sinaítico Siríaco (siglo ku̱mí á u̱ʼu̱n) ni nu̱ú ña̱ tutu copto shaídico ña̱ tutu Marcos (siglo u̱ʼu̱n) ña̱ ni̱xi̱yo tá ya̱chi̱ka. Ña̱ tutu ña̱ siʼnaka ni̱xi̱yo ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa Marcos ña̱ tu̱ʼun armenio xíʼin georgiano ndíʼituña xíʼin ña̱ káʼa̱n versículo 8.
Nu̱ú sava tutu ña̱ tu̱ʼun griego xíʼin inkaka tu̱ʼun chínúuña loʼoka tu̱ʼun nu̱ú ña̱ versículo 8. Nu̱ú ña̱ Códice Regio, ña̱ ka̱na tá siglo u̱na̱, va̱xi u̱vi̱ saáña nu̱ú ña̱yóʼo ta siʼnaka ña̱ loʼo ndíʼi chínúuna nu̱úña. Ta nu̱ú ndíʼi iin iin ña̱yóʼo ka̱ʼyína iin nota ña̱ káʼa̱n ña̱ sava na̱ xíni̱ va̱ʼa xa̱ʼa ña̱yóʼo kándíxana ña̱ va̱xi nu̱ú ndíʼi ña̱ versículo 8, soo saátu káʼa̱nna ña̱ va̱ása xíni̱na á mií ña̱ original kúúña.
ÑA̱ VA̱ÁSA KÁNI̱
Ña̱ va̱ása káni̱ va̱xiña chí nu̱ú ndíʼi ña̱ Marcos 16:8 ta su̱ví tu̱ʼun Ndióxi̱ kúú ña̱yóʼo. Káchiña:
Soo ndiʼi ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinná ni̱ka̱ʼa̱nnáña xíʼin na̱ íyo ya̱tin nu̱ú ta̱ Pedro. Tá xa̱a̱ ku̱u ndiʼi ña̱yóʼo mií ta̱ Jesús chi̱ndaʼárana chí oriente iin saá nda̱a̱ occidente ña̱ ku̱ʼu̱nna natúʼunna xa̱ʼa ña̱ va̱ʼa ka̱ku na̱ yiví.
ÑA̱ KÁNI̱
Ña̱ káni̱ va̱xiña chí nu̱ú ña̱ Marcos 16:8 ta su̱ví tu̱ʼun Ndióxi̱ kúú ña̱yóʼo. Káchiña:
9 Tá xa̱a̱ ya̱chi̱ní nda̱koora, ña̱ ki̱vi̱ nu̱ú ña̱ semana, ñá María Magdalena kúú ña̱ nu̱ú xi̱nira, ñáyóʼo kúú ñá ta̱vára u̱xa̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa ini. 10 Ñáyóʼo nda̱kiʼinñá ku̱a̱ʼa̱nñá ta na̱túʼunñá xíʼin ndiʼi na̱ ki̱táʼan xíʼinra, ta na̱kán kúsuchí-inina ndóona ta xákuna. 11 Soo na̱kán tá xi̱niso̱ʼona ña̱ nda̱takura ta xi̱niñára, va̱ása níkandíxanañá. 12 Tándi̱ʼi xa̱a̱ síín káara ki̱tara nu̱ú inka u̱vi̱ na̱ ku̱a̱ʼa̱n chí yuku̱; 13 ta na̱yóʼo ndi̱kóna ta na̱túʼunna xíʼin na̱ inka. Soo va̱ása níkandíxana na̱yóʼo. 14 Soo tándi̱ʼi ki̱tatura nu̱ú na̱ u̱xu̱ iin, tá ndóona nu̱ú mesa ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna xa̱ʼa ña̱ va̱ása kándíxana ndeéní níma̱na, chi kǒo níkandíxana na̱ xi̱ni ta̱yóʼo ña̱ xa̱a̱ nda̱takura. 15 Ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: “Kuaʼánndó iníísaá ñuyǐví ta na̱túʼunndó tu̱ʼun xa̱á xíʼin ndiʼi na̱ yiví. 16 Na̱ kándíxa ta ndákuchina, na̱kán kúú na̱ ka̱ku, soo na̱ va̱ása kándíxa ndiʼi-xa̱ʼana. 17 Saátu ña̱yóʼo kúú ña̱ seña ña̱ koo xíʼin na̱ kándíxa yi̱ʼi̱: Tá ná kuniñúʼuna ki̱vi̱ yi̱ʼi̱ va̱ʼa tavána na̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa, ta ka̱ʼa̱nna ku̱a̱ʼání tu̱ʼun, 18 ta xíʼin ndaʼa̱na tiinna ko̱o̱, ta tá ná koʼona iin ña̱ kúúmií veneno kǒo ña̱ ndoʼona. Chinúuna ndaʼa̱na sa̱tá na̱ kúúmií kue̱ʼe̱ ta ndaʼa̱na”.
19 Tasaá ta̱ Jesús, tá xa̱a̱ ndi̱ʼi ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna, nda̱ara ta ku̱a̱ʼa̱nra chí ndiví ta xi̱koora chí ndaʼa̱ kúaʼa Ndióxi̱. 20 Ña̱kán na̱yóʼo ke̱ena ta ku̱a̱ʼa̱nna natúʼunna ndiʼi ñuu, ta̱ miíra xi̱chindeé táʼan xíʼinna ña̱ va̱ʼa xi̱keʼéna ndiʼi ña̱ʼa.
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Marcos 15:1-15) Tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n túvi, na̱ su̱tu̱ náʼnu ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ xi̱ku̱aʼa xíʼin na̱ escriba ta xíʼin ndiʼi na̱ sanedrín, ta ka̱túnna ta̱ Jesús ta ku̱a̱ʼa̱nra xíʼinna nu̱ú ta̱ Pilato. 2 Xa̱ʼa ña̱yóʼo ni̱nda̱ka̱tu̱ʼun-ñaʼá ta̱ Pilato ta káchira: “¿Á yóʼó kúú ta̱ kúú rey na̱ judío?”. Ta nda̱kuiinra: “Miíún ni̱ka̱ʼa̱nvaña”. 3 Soo na̱ su̱tu̱ náʼnu ni̱ka̱ʼa̱nna ku̱a̱ʼání ña̱ vatá xa̱ʼara. 4 Tasaá ta̱ Pilato ki̱xaʼá tukura ndáka̱tu̱ʼun-ñaʼára, ta káchira: “¿Ni iin ña̱ʼa kǒo káʼún? Ta koto ku̱a̱ʼání ña̱ʼa káʼa̱nna xa̱ʼún”. 5 Soo ta̱ Jesús va̱ása níndakuiinkara, ta nda̱kanda̱ní-ini ta̱ Pilato xíʼin ña̱yóʼo. 6 Ta vitin, tá íyo iin vikó ta̱ Pilato xi̱tavára iin ta̱ ndíka̱a̱ veʼeka̱a, ta mií na̱ ñuu xi̱ka̱ʼa̱n ndáa ta̱ kúni̱na kita. 7 Ta ta̱ naní Barrabás kúú ta̱ ndíka̱a̱ veʼeka̱a xíʼin na̱ káʼa̱n contra na̱ chíñu, chi xa̱ʼa ña̱ íyona contra xíʼin na̱ chíñu xa̱ʼnína na̱ yiví. 8 Xa̱ʼa ña̱yóʼo na̱ yiví ki̱xa̱a̱na ta ki̱xaʼána káʼa̱nna ndáa ta̱ kúni̱na kita. 9 Ta̱ Pilato nda̱kuiinra ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: “¿Á kúni̱ndó ná sañái̱ ta̱ kúú rey na̱ judío?”. 10 Chi ki̱ʼinra kuenta xa̱ʼa ña̱ sáa̱-ini na̱ su̱tu̱ xíninara kúú ña̱ ta̱xinara ndaʼa̱ra. 11 Soo na̱ su̱tu̱ náʼnu ndeéka ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ʼaka ná tavára ta̱ Barrabás. 12 Ta tuku ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Pilato ta káchira: “Tasaá, ¿ndáaña keʼíi̱ xíʼin ta̱ káʼa̱nndó xíʼin kúú rey na̱ judío?”. 13 Ta tuku ni̱ka̱ʼa̱nna: “Katikaara ndaʼa̱ yitu̱n”. 14 Soo ta̱ Pilato ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: “Soo, ¿ndáa ña̱ʼa ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéra?”. Soo na̱kán tuku ta tuku ni̱ka̱ʼa̱nna: “Katikaara ndaʼa̱ yitu̱n”. 15 Xa̱ʼa ña̱yóʼo, ta̱ Pilato, xa̱ʼa ña̱ kúni̱ra keʼéra ña̱ káʼa̱n na̱ ñuu, ta̱vára ta̱ Barrabás, tá ndi̱ʼi ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ná kanina ta̱ Jesús xíʼin yoʼo̱, saá nda̱taxirara ña̱ ná ku̱ʼu̱nna xíʼinra ña̱ katikaanara ndaʼa̱ yitu̱n.
11-17 TÍ JUNIO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | LUCAS 1
“Vitá ná koo iniyó nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱xi̱yo ñá María”
(Lucas 1:38) Tasaá ni̱ka̱ʼa̱n ñá María: “Koto. Ñá káchíñu nu̱ú Jehová kúi̱. Ná kooña táki̱ʼva ni̱ka̱ʼún”. Tasaá ku̱a̱ʼa̱n ta̱ ángel.
ia-S pág. 149 párr. 12
“Koto. Ñá káchíñu nu̱ú Jehová kúi̱”
12 Nda̱a̱ tiempo vitin, ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ñá María, ndákanda̱ní-ini na̱ ndásakáʼnu Ndióxi̱ íxaaña xa̱ʼa ña̱ vitání-iniñá xíʼin ña̱ va̱ʼaní xi̱niso̱ʼoñá ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Ndióxi̱. Ñákán ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼin ta̱ Gabriel: “Koto. Ñá káchíñu nu̱ú Jehová kúi̱. Ná kooña táki̱ʼva ni̱ka̱ʼún” (Luc. 1:38). Ná válí ná xi̱kachíñu nu̱ú inkana mií ná loʼoníka ndáyáʼvi kúú náyóʼo; chi ndaʼa̱ na̱ káchíñuná nu̱ú íyo ndiʼi ña̱ kéʼéná. Ña̱yóʼo kúú ña̱ xi̱ndoʼo ñá María ña̱ xi̱kachíñuñá nu̱ú Jehová. Ñáyóʼo xi̱xini̱ñá ña̱ nda̱kúní íyo Jehová xíʼin na̱ nda̱kú íyo ini xíʼinra ta taxira ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ndaʼa̱ñá tá ná chika̱a̱níñá ndée ña̱ keʼéñá ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinñá ni yo̱ʼvi̱níña, xa̱ʼa ña̱yóʼo va̱ʼaní xi̱kuniñá ña̱ káchíñuñá nu̱úra (Sal. 18:25).
(Lucas 1:46-55) Ta ñá María ni̱ka̱ʼa̱nñá: “Táxii̱ tixaʼvi ndaʼa̱ Jehová, 47 ta kúsi̱íní-inii̱ xa̱ʼa Ndióxi̱ ta̱ sáka̱ku yi̱ʼi̱; 48 ni xíni̱ra ñá ndáʼvi kúi̱. Ta vitin ndiʼi na̱ yiví ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ʼaní ña̱ ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼíi̱; 49 saáchi ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼíi̱ ta̱ kúúmií ndiʼi ndée, ta santo kúú ki̱vi̱ra; 50 ta kúʼvi̱-inira xínira ndiʼi na̱ yiví na̱ ndásakáʼnu-ñaʼá. 51 Kéʼéra ndiʼi ña̱ʼa xíʼin ndéera ta sáku̱taʼara na̱ ni̱nu kúni. 52 Kíndaara chiñu ndaʼa̱ na̱ ni̱nu kúni ta táxira ndée ndaʼa̱ na̱ vitá-ini; 53 táxira ña̱ kuxu na̱ kǒo ña̱ kuxu, soo va̱ása táxira ña̱ʼa ndaʼa̱ na̱ ku̱i̱ká. 54 Chíndeéra na̱ ñuu Israel ta kǒo nándosóra xa̱ʼa ña̱ va̱ʼa koo inira xíʼinna, 55 táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin ta̱ Abrahán xíʼin na̱ se̱ʼera na̱ kaku chí nu̱únínu”.
ia-S pág. 150, 151 párr. 15, 16
“Koto. Ñá káchíñu nu̱ú Jehová kúi̱”
15 Ña̱ nda̱kuiin ñá María yuʼú ñá Elisabet va̱ʼaní ni̱ka̱ʼyi̱ña nu̱ú Biblia (kaʼvi Lucas 1:46-55). Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá yóʼo kúú ña̱ káni̱níka va̱xi nu̱ú tu̱ʼun Ndióxi̱, ta ku̱a̱ʼání ña̱ kúnda̱a̱-iniyó xíʼin ña̱yóʼo. Tá kúú, ña̱ iin ñaʼá ñá xi̱taxi tixaʼvi xi̱kuuñá, táki̱ʼva náʼa̱ tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá xíʼin Jehová xa̱ʼa ña̱ ta̱xira ña̱ xa̱a̱ñá kooñá siʼí ta̱ Mesías. Xíʼin tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá ni̱na̱ʼa̱ñá ña̱ xi̱kandíxaníñá Ndióxi̱, saáchi ni̱ka̱ʼa̱nñá xa̱ʼa Jehová ña̱ sákukaʼanra nu̱ú na̱ ni̱nu kúni xíʼin na̱ ndakú, ta chíndeé táʼanra xíʼin na̱ ndáʼvi xíʼin na̱ vitá-ini na̱ kúni̱ ndasakáʼnu-ñaʼá. Saátu xíʼin ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá ni̱na̱ʼa̱ñá ña̱ xi̱xini̱ va̱ʼañá ña̱ káʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱, saáchi yáʼaka o̱ko̱ yichi̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá xa̱ʼa ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ Escrituras Hebreas.
16 Xíʼin ña̱yóʼo kúnda̱a̱-iniyó ña̱ xi̱kutóoní ñá María ndakanixi̱níñá xa̱ʼa ña̱ káʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱. Soo ni saá va̱ása níka̱ʼa̱nñá ña̱ ndákanixi̱ní miíñá, chi ña̱ va̱xi nu̱ú tu̱ʼun Ndióxi̱ ni̱ka̱ʼa̱nñá ta xíʼin ña̱yóʼo ni̱na̱ʼa̱ñá ña̱ vitání-iniñá. Ta saátu ke̱ʼé ta̱ loʼo se̱ʼeñá, saáchi ta̱yóʼo ni̱xa̱a̱ra ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ tu̱ʼun yóʼo: “Ña̱ sánáʼi̱ ndóʼó su̱ví xi̱ní mií níkanaña, xi̱ní ta̱ chi̱ndaʼá yi̱ʼi̱va ka̱naña” (Juan 7:16). Tá sánáʼa̱yó inka na̱ yiví, ¿á saá kéʼéyó xíʼin tu̱ʼun Ndióxi̱ ña̱ íxato̱ʼóyóña? ¿Á káʼa̱nkayó xa̱ʼa ña̱ ndákanixi̱ní miívayó? Xíniñúʼu kundiku̱nyó yichi̱ ña̱ sa̱ndákoo ñá María nu̱úyó.
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Lucas 1:69) Ta ta̱xira iin ndi̱ki̱ ña̱ saka̱ku miíyó ta ti̱xin veʼe ta̱ David kita ña̱yóʼo
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 1:69
iin ndi̱ki̱ ña̱ saka̱ku: Á “iin ta̱ ndakúní saka̱ku”. Nu̱ú Biblia tá káʼa̱nña xa̱ʼa iin ndi̱ki̱ kití chítáʼanña ña̱yóʼo xíʼin na̱ íyoní ndée á na̱ sándiʼi-xa̱ʼa iin ñuu (1Sa 2:1; Sl 75:4, 5, 10; 148:14). Saátu chítáʼanna ña̱ ndi̱ki̱ xíʼin na̱ chíñu á na̱ veʼena, kúúna na̱ va̱ʼa á na̱ va̱ása va̱ʼa, ta tá káʼa̱nna ña̱ xíniñúʼuna ndi̱ki̱ ña̱ chíndaʼána, kúni̱ kachiña ña̱ sandiʼi-xa̱ʼana ñuu (Dt 33:17; Da 7:24; 8:2-10, 20-24). Nu̱ú ña̱ káʼa̱nyó xa̱ʼa yóʼo, ña̱ tu̱ʼun “iin ndi̱ki̱ ña̱ saka̱ku” ta̱ Mesías káʼa̱nña xa̱ʼa, chi ta̱yóʼo kúú ta̱ kúúmií ndée ña̱ va̱ʼa saka̱kura miíyó.
(Lucas 1:76) Soo yóʼó ta̱ loʼo, xa̱ún kunaníún profeta ta̱ kachíñu nu̱ú ta̱ káʼnuní, siʼnaún ku̱ʼu̱n nu̱ú Jehová ña̱ ndasaviíún yichi̱ra,
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 1:76
Jehová: Nu̱ú ña̱ inka versículo, ta̱ Zacarías ni̱ka̱ʼa̱nra sava tu̱ʼun ña̱ va̱xi nu̱ú Isaías 40:3 xíʼin Malaquías 3:1. Nu̱ú ña̱ versículo yóʼo va̱xi ki̱vi̱ Ndióxi̱ nu̱ú mií tutu ña̱ original ña̱ tu̱ʼun hebreo, ku̱mí letra ña̱ tu̱ʼun hebreo ni̱ka̱ʼyi̱ña (sa̱yáʼanaña YHWH). Xa̱ʼa ña̱yóʼo xíniñúʼundi̱ ki̱vi̱ Ndióxi̱ nu̱ú texto nu̱ú xíniñúʼu kixiña ni sava nu̱ú manuscrito griego xíniñúʼuna Kýrios (Táta) (koto Lu 1:6, 16, 17; 3:4 xíʼin ña̱ Apéndice 1D). Ta saátu nu̱ú versículo yóʼo xíʼin inkaka ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ capítulo 1 ña̱ Lucas nu̱ú va̱xi ña̱ tu̱ʼun Kýrios, va̱ása níka̱ʼyi̱ ña̱ káʼa̱n xa̱ʼaña ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ña kooña iin ki̱vi̱ ndixa, táki̱ʼva íyo tu̱ʼun griego. Saátu inka Biblia ña̱ íyo inka tu̱ʼun xíniñúʼuna ki̱vi̱ yóʼo: Jehová, Yahveh, Yahweh, Yavé, יהוה (YHWH, ña̱yóʼo kúú ña̱ naní Tetragrámaton), TÁTA xíʼin ADONAI nu̱ú ña̱ ka̱ʼyína, á nu̱ú nota ña̱ va̱xi chí xa̱ʼa á chí ma̱ʼñú ña̱ va̱ʼa na̱ʼa̱na ña̱ xa̱ʼa Ndióxi̱ káʼa̱nna. Ku̱a̱ʼání tutu íyo ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱yóʼo (koto Rbi8, Apéndice 1D).
siʼnaún ku̱ʼu̱n nu̱ú Jehová: Ta̱ Juan ta̱ sándakuchi na̱ yiví kúú ta̱ “siʼna ku̱ʼu̱n nu̱ú Jehová” chi ta̱yóʼo kúú ta̱ ndakuna yichi̱ nu̱ú ta̱ Jesús, chi ta̱ Jesús kixira nu̱ú yivára ta̱ kuniʼira ki̱vi̱ yivára (Jn 5:43; 8:29; koto nota ña̱ kaʼviyó ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa Jehová nu̱ú versículo yóʼo).
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Lucas 1:46-66) Ta ñá María ni̱ka̱ʼa̱nñá: “Táxii̱ tixaʼvi ndaʼa̱ Jehová, 47 ta kúsi̱íní-inii̱ xa̱ʼa Ndióxi̱ ta̱ sáka̱ku yi̱ʼi̱; 48 ni xíni̱ra ñá ndáʼvi kúi̱. Ta vitin ndiʼi na̱ yiví ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ʼaní ña̱ ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼíi̱; 49 saáchi ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼíi̱ ta̱ kúúmií ndiʼi ndée, ta santo kúú ki̱vi̱ra; 50 ta kúʼvi̱-inira xínira ndiʼi na̱ yiví na̱ ndásakáʼnu-ñaʼá. 51 Kéʼéra ndiʼi ña̱ʼa xíʼin ndéera ta sáku̱taʼara na̱ ni̱nu kúni. 52 Kíndaara chiñu ndaʼa̱ na̱ ni̱nu kúni ta táxira ndée ndaʼa̱ na̱ vitá-ini; 53 táxira ña̱ kuxu na̱ kǒo ña̱ kuxu, soo va̱ása táxira ña̱ʼa ndaʼa̱ na̱ ku̱i̱ká. 54 Chíndeéra na̱ ñuu Israel ta kǒo nándosóra xa̱ʼa ña̱ va̱ʼa koo inira xíʼinna, 55 táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin ta̱ Abrahán xíʼin na̱ se̱ʼera na̱ kaku chí nu̱únínu”. 56 Tasaá ñá María ni̱xi̱yokañá ki̱ʼva u̱ni̱ yo̱o̱ xíʼin ñá Elisabet, ta saá ndi̱kóñá veʼeñá. 57 Ta ki̱xa̱a̱ tiempo ña̱ kaku se̱ʼe ñá Elisabet, ta sa̱kakuñá iin ta̱ loʼo. 58 Ta na̱ ndóo yatin kán xíʼin na̱ táʼanñá na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa ña̱ ke̱ʼé Jehová xíʼinñá, ña̱ va̱ʼaní ni̱xi̱yo inira xíʼinñá, ta ni̱kusi̱íní-inina xíʼinñá. 59 Tá xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa u̱na̱ ki̱vi̱ ki̱xa̱a̱na ña̱ kaʼnda nu̱ú yi̱i̱ ta̱ loʼo kán, ta chinúuna ki̱vi̱ra ña̱ kunaníra tá naní yivára ta̱ Zacarías. 60 Soo siʼíra ni̱ka̱ʼa̱nñá: “Su̱ví saá kunaníra, Juan kunaníra”. 61 Xa̱ʼa ña̱yóʼo ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinñá: “Ni iin na̱ táʼún kǒo naní saá”. 62 Ta ki̱xaʼána kéʼéna seña ña̱ nda̱ka̱tu̱ʼunna yivára nda̱saa kúni̱ra kunaní se̱ʼera. 63 Ta ndu̱kúra iin tabla ta ka̱ʼyíra: “Juan kunaníra”. Xa̱ʼa ña̱yóʼo ndiʼina nda̱kanda̱ní-inina. 64 Ta ndi̱ku̱n ki̱xaʼá va̱ʼa káʼa̱n tukura, ta ki̱xaʼára ndásakáʼnura Ndióxi̱. 65 Ta ni̱yi̱ʼvíní ndiʼi na̱ ndóo yatin kán; ta iníísaá chí ñuu Judea káʼa̱nna xa̱ʼa ndiʼi ña̱ ku̱u yóʼo, 66 ta ndiʼi na̱ xi̱xiniso̱ʼo ña̱yóʼo xi̱taxi va̱ʼanaña níma̱na, ta káchina: “¿Ndáaña xa̱a̱ ta̱ loʼo yóʼo keʼéra?”. Saáchi xi̱chindeé táʼanní Jehová xíʼinra.
18-24 TÍ JUNIO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | LUCAS 2, 3
“Na̱ va̱lí, ¿á chíka̱a̱ndó ndée ña̱ va̱ʼaka kutáʼanndó xíʼin Jehová?”
(Lucas 2:41, 42) Ta na̱ yivára ku̱i̱ya̱ tá ku̱i̱ya̱ xi̱xa̱ʼa̱nna ñuu Jerusalén ña̱ keʼéna vikó ña̱ pascua. 42 Tá ni̱xi̱nura u̱xu̱ u̱vi̱ ku̱i̱ya̱, ni̱xa̱ʼa̱n tukuna vikó táki̱ʼva xa̱a̱ kéʼévana
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 2:41
na̱ yivára ku̱i̱ya̱ tá ku̱i̱ya̱ xi̱xa̱ʼa̱nna: Ni va̱ása káʼa̱n ña̱ ley ña̱ ku̱ʼu̱n ná ñaʼá vikó ña̱ pascua ñuu Jerusalén, soo ñá María xi̱xa̱ʼa̱nvañá ndiʼi ku̱i̱ya̱ xíʼin ta̱ José (Éx 23:17; 34:23). Ña̱ xi̱xa̱ʼa̱nna xíʼin nda̱a̱ ña̱ xi̱ndikóna ki̱ʼva 300 kilómetro xi̱kuuña ta xa̱a̱ ku̱a̱ʼáka xi̱kuu na̱ veʼena vitin.
(Lucas 2:46, 47) Tá ni̱ya̱ʼa u̱ni̱ ki̱vi̱ nda̱ni̱ʼínara ini templo, níndúʼúra ma̱ʼñú na̱ maestro, xíniso̱ʼora ña̱ káʼa̱nna ta ndáka̱tu̱ʼunrana. 47 Soo ndiʼi na̱ xíniso̱ʼo ña̱ káʼa̱nra ndákanda̱kaví-inina xa̱ʼa ña̱ xíni̱níra xíʼin ña̱ va̱ʼaní ndákuiinra.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 2:46, 47
ndáka̱tu̱ʼunrana: Ña̱ xi̱ndakanda̱ní-inina xíʼin ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús kúni̱ kachiña, ña̱ va̱ása níxinda̱ka̱tu̱ʼun kuitíra táki̱ʼva kéʼé ku̱a̱ʼání na̱ va̱lí na̱ kúni̱ kunda̱a̱-ini xa̱ʼa iin ña̱ʼa (Lu 2:47). Ña̱ tu̱ʼun griego ña̱ va̱xi yóʼo “ndáka̱tu̱ʼun” káʼa̱nña xa̱ʼa ña̱ kéʼé savana tá tíinna iin ku̱a̱chi kéʼéna pregunta ta xíʼin iin pregunta ndákuiinna (Mt 27:11; Mr 14:60, 61; 15:2, 4; Hch 5:27). Sava na̱ káʼvi xíʼin ña̱ historia káchina, sava na̱ maestro tiempo ta̱ Jesús tá xa̱a̱ ndíʼi vikó kíndoona ña̱ va̱ʼa sánáʼa̱ loʼokana. Ta na̱ yiví kivi xa̱a̱na kundoona kuniso̱ʼona á kivitu nda̱ka̱tu̱ʼunvana na̱ maestro.
ndákanda̱kaví-inina: Ña̱ tu̱ʼun griego ña̱ “ndákanda̱kaví-inina” kúni̱ kachiña iin ku̱a̱ʼa̱n-inina ta tuku ta tuku kéʼéna ña̱yóʼo.
(Lucas 2:51, 52) Ta ki̱xira ñuu Nazaret xíʼinna ta xi̱xiniso̱ʼora ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra. Saátu siʼíra xi̱ndakanixi̱níñá xa̱ʼa ndiʼi ña̱yóʼo. 52 Ta̱ Jesús ndíchiníka ku̱a̱ʼa̱n ndúura ta saátu xáʼnukara ku̱a̱ʼa̱nra ta va̱ʼaní kúni Ndióxi̱ xíʼin ña̱ kéʼéra ta saátu na̱ yiví.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 2:51, 52
xi̱xiniso̱ʼora ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra: Kúni̱ kachiña xi̱kandíxara ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra. Ña̱ tu̱ʼun griego ña̱ xíniñúʼuna yóʼo kúni̱ kachiña, tá xa̱a̱ ndi̱ʼi ña̱ ni̱xi̱yora ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ sánáʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ ini templo ta nda̱kanda̱ní-inina xa̱ʼa ña̱ xíni̱níra xa̱ʼa tu̱ʼun Ndióxi̱, ta̱ Jesús ndi̱kóra veʼera ta xi̱xiniso̱ʼora ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n na̱ yivára xíʼinra. Ña̱ va̱ʼaní xi̱kandíxa ta̱yóʼo ndáyáʼviníkaña nu̱ú ña̱ xi̱keʼé inka na̱ va̱lí, saáchi xi̱xiniñúʼu va̱ʼaní saxi̱nura ndiʼi ña̱ káʼa̱n Ley ña̱ ka̱ʼyí ta̱ Moisés (Éx 20:12; Gál 4:4).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Lucas 2:14) “Ná ndasakáʼnuyó Ndióxi̱ ta̱ íyo chí ndiví, ta ná kusi̱í-ini na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra”.
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 2:14
ta ná kusi̱í-ini na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra: Sava tutu ña̱ ni̱xi̱yo tá ya̱chi̱ va̱xi tu̱ʼun yóʼo nu̱úña “táxin ná koo nu̱ú ñuʼú, ta va̱ʼaní ná koo na̱ yiví”, ta saá xíniñúʼu sava Biblia ña̱yóʼo. Soo íyo inka tutu ña̱ ni̱xi̱yo tá ya̱chi̱ ña̱ xíniñúʼuna ña̱ va̱xi nu̱ú Traducción del Nuevo Mundo. Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ ángel va̱ása kúni̱ kachiña ña̱ va̱ʼa ndiʼi na̱ yiví nu̱ú Ndióxi̱ ni nda̱a̱ ndáaka ki̱ʼva íyona á nda̱a̱ ndáaka ña̱ kéʼéna. Ña̱yóʼo kúni̱ kachiña, Ndióxi̱ va̱ʼa kúnira xínira na̱ ndixa kándíxañaʼá ta xáa̱na ndákundiku̱nna se̱ʼera (koto nota ña̱ kaʼviyó ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra nu̱ú versículo yóʼo).
na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra: Ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ ángel xa̱ʼa kúú, Ndióxi̱ táxira ña̱ va̱ʼa koo na̱ yiví, su̱ví mií na̱ yiví táxiña. Ña̱ tu̱ʼun griego eudokía kivitu ka̱ʼa̱nyó xíʼinña “va̱ʼa kúnira xíʼin ña̱ kéʼéna”, “kútóora ña̱ kéʼéna” xíʼin ña̱ “kúsi̱í-inira xíʼin ña̱ kéʼéna”. Ña̱ tu̱ʼun eudokéo va̱xiña nu̱ú Mateo 3:17, Marcos 1:11 xíʼin Lucas 3:22, nu̱ú káʼa̱nña ña̱ chi̱ndeé táʼan Ndióxi̱ xíʼin se̱ʼera tá xa̱a̱ nda̱kuchira. Mií ña̱ káʼa̱nña xa̱ʼa kúú ña̱ “kútóora ña̱ kéʼéna”, “va̱ʼa kúnira xíʼin ña̱ kéʼéna”, “va̱ʼaña túvira” á “kútóoraña”. Ña̱ xa̱a̱ ku̱nda̱a̱-iniyó xa̱ʼa ña̱yóʼo, ña̱ tu̱ʼun “na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra” (anthrópois eudokías) káʼa̱nña xa̱ʼa na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ kúni̱ Ndióxi̱. Kivitu ka̱ʼa̱nyó xíʼin ña̱yóʼo “na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra” á “na̱ yiví na̱ va̱ʼa kúnira xínira”. Xa̱ʼa ña̱yóʼo ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ ángel va̱ása kúni̱ kachiña ña̱ va̱ʼa ndiʼi na̱ yiví nu̱ú Ndióxi̱. Nda̱saa na̱ kándíxañaʼá ta ndákundiku̱nna se̱ʼera na̱kán kúú na̱ va̱ʼa nu̱úra. Ndixava ña̱ tu̱ʼun griego eudokía kivi ka̱ʼa̱nña xa̱ʼa ña̱ va̱ʼa ña̱ kéʼé na̱ yiví (Ro 10:1; Flp 1:15), soo ña̱ tu̱ʼun yóʼo xíniñúʼukanaña ña̱ káʼa̱nna xa̱ʼa ña̱ kúni̱ Ndióxi̱, á ña̱ kúni̱ra keʼéyó (Mt 11:26; Lu 10:21; Ef 1:5, 9; Flp 2:13; 2Te 1:11). Nu̱ú ña̱ Septuaginta, ña̱ tu̱ʼun yóʼo xíniñúʼunaña ña̱ káʼa̱nna xa̱ʼa ña̱ kúni̱ Ndióxi̱ (Salmo 51:18 [50:20, LXX]).
(Lucas 3:23) Ta saátu tá ki̱xaʼá ta̱ Jesús kéʼéra chiñu ña̱ ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼa̱ra, ki̱ʼva o̱ko̱ u̱xu̱ ku̱i̱ya̱ kúúmiíra, ta se̱ʼe ta̱ José xi̱kuura, ta̱ se̱ʼe ta̱ Helí,
wp16.3-S pág. 9 párr. 1-3
¿Á xa̱a̱ xíni̱ún xa̱ʼa ña̱yóʼo?
¿Ndáa ta̱ xi̱kuu yivá ta̱ José?
Ta̱ José ta̱ xi̱kuu carpintero chí ñuu Nazaret, ta̱yóʼo xi̱kuu yivá ndáʼvi ta̱ Jesús. Ta ¿ndáana xi̱kuu yivá ta̱ José? Ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa na̱ veʼe ta̱ Jesús ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ evangelio ña̱ Mateo káʼa̱nña xa̱ʼa iin ta̱ naní Jacob, soo ña̱ va̱xi nu̱ú Lucas káʼa̱nña ña̱ xi̱kuura “se̱ʼe ta̱ Helí”. ¿Nda̱chun u̱vi̱ ki̱vi̱na káʼa̱nña xa̱ʼa? (Lucas 3:23; Mateo 1:16).
Ta̱ Mateo ka̱ʼyíra: “Ta̱ Jacob ni̱xa̱a̱ra ku̱ura yivá ta̱ José”. Ña̱ tu̱ʼun griego ña̱ xi̱niñúʼuna yóʼo kúni̱ kachiña, ta̱ Jacob kúú ta̱ ndixa xi̱kuu yivá ta̱ José. Ta̱ Mateo ka̱ʼyíra ki̱vi̱ ndiʼi na̱ táʼan ta̱ José. Ta ña̱ ka̱ʼyíra yóʼo náʼa̱ña, ta̱ José ndixa xi̱kuura táʼan ta̱ rey David ta saátu xi̱kuumiíra derecho ña̱ kivi xa̱a̱ra koora rey, ta sa̱yáʼara ña̱ derecho yóʼo ndaʼa̱ se̱ʼe ndáʼvira ta̱ Jesús.
Soo ta̱ Lucas ka̱ʼyíra: “Ta̱ José xi̱kuura ta̱ se̱ʼe ta̱ Helí”. Ña̱ tu̱ʼun yóʼo kúni̱ kachiña “ka̱sára”. Nu̱ú Lucas 3:27 káʼa̱nña xa̱ʼa iin ña̱ kítáʼan xíʼin ña̱yóʼo. Yóʼo káʼa̱n xa̱ʼa ta̱ Sealtiel ña̱ xi̱kuura “se̱ʼe ta̱ Nerí”, soo ta̱ Sealtiel se̱ʼe ta̱ Jeconías xi̱kuura (1 Crónicas 3:17; Mateo 1:12). Soo xa̱ʼa ña̱ ti̱ndaʼa̱ ta̱ Sealtiel xíʼin ñá se̱ʼe ta̱ Nerí, va̱ása káʼa̱nna nda̱saa naní ñáyóʼo, xa̱ʼa ña̱yóʼo su̱ví se̱ʼera kúúra chi ka̱sávara kúúra. Ta saátu ta̱ José, xi̱kuura “se̱ʼe” ta̱ Helí xa̱ʼa ña̱ ti̱ndaʼa̱ra xíʼin ñá María. Xa̱ʼa ña̱yóʼo, ta̱ Lucas ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa na̱ táʼan ta̱ Jesús soo na̱ kúú kuenta siʼíra (Romanos 1:3). Ña̱kán ña̱ Biblia káʼa̱nña xa̱ʼa u̱vi̱ saá na̱ táʼanra, na̱ táʼan yivára xíʼin na̱ táʼan siʼíra, ta ku̱a̱ʼání ña̱ kivi sakuaʼayó xa̱ʼa ña̱yóʼo.
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Lucas 2:1-20) Tá tiempo saá ta̱vá ta̱ César Augusto iin ley ña̱ ku̱ʼu̱n ndiʼi na̱ yiví kaʼyína ki̱vi̱na 2 (ña̱yóʼo ke̱ʼénaña tá xi̱kuu ta̱ Quirinio ta̱ xáʼndachíñu chí ñuu Siria); 3 tasaá ndiʼina ku̱a̱ʼa̱n kaʼyína ki̱vi̱na, ñuu nu̱ú ke̱ena. 4 Ta saátu ke̱e ta̱ José ñuu Nazaret ña̱ Galilea ta ku̱a̱ʼa̱nra ñuu Belén chí Judea nu̱ú ka̱ku ta̱ David chi se̱ʼe ta̱yóʼo xi̱kuura, 5 ña̱ kaʼyíra ki̱vi̱ra xíʼin ñá María, chi ñáyóʼo kúú ñá ti̱ndaʼa̱ xíʼinra, soo xa̱a̱ ñúʼuva se̱ʼeñá saá. 6 Tá ndóona kán, ki̱xa̱a̱ tiempo ña̱ kaku se̱ʼeñá. 7 Ta ka̱ku se̱ʼeñá ta̱ nu̱ú, ta su̱kundaañára xíʼin iin ti̱ko̱to̱ ta chi̱ka̱a̱ñára nu̱ú xíxáʼan tí kití, saáchi kǒo inka nu̱ú kivi kundoona. 8 Ta yatin chí ñuu kán ndóo na̱ ndáa kití chí yuku̱ ta ndóona ndáanarí tá ñu̱ú. 9 Ta iin kama ki̱ta ángel Jehová nu̱úna, ta nda̱ye̱ʼe̱ nu̱ú ndóona i̱xaa Jehová, ta ni̱yi̱ʼvínína. 10 Soo ta̱ ángel ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: “Va̱ása yi̱ʼvíndó chi yi̱ʼi̱ va̱xi natúʼi̱n xa̱ʼa tu̱ʼun va̱ʼa xíʼinndó, ña̱ va̱ʼa kundoo si̱í ndiʼi na̱ yiví, 11 chi vitin ka̱ku iin ta̱ loʼo ñuu ta̱ David, ta̱ loʼo yóʼo kúú ta̱ Cristo ta̱ saka̱ku ndóʼó. 12 Ña̱yóʼo kúú seña táxii̱ nu̱úndó, ndani̱ʼíndó ta̱ loʼo yóʼo nu̱ú xíxáʼan kití”. 13 Ta ku̱a̱ʼáníka na̱ ángel nda̱kutáʼan xíʼin ta̱ ángel yóʼo ta ki̱xaʼána ndásakáʼnuna Ndióxi̱ ta káchina: 14 “Ná ndasakáʼnuyó Ndióxi̱ ta̱ íyo chí ndiví, ta ná kusi̱í-ini na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nra”. 15 Tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n na̱ ángel chí ndiví, na̱ ndáa kití ni̱ka̱ʼa̱nna: “Ná ku̱ʼu̱nyó chí ñuu Belén, ta kotoyó ndáaña kúu, xa̱ʼa ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼinyó”. 16 Ta kamaní ku̱a̱ʼa̱n na̱yóʼo ta ni̱xa̱a̱na, ta nda̱ni̱ʼína ñá María xíʼin ta̱ José, xíʼin ta̱ loʼo se̱ʼena kándúʼúra nu̱ú xíxáʼan tí kití. 17 Tá xi̱ninara, ni̱ka̱ʼa̱nna xa̱ʼa ndiʼi ña̱ na̱kunda̱a̱-inina xa̱ʼa ta̱ loʼo yóʼo. 18 Ta ndiʼi na̱ xi̱niso̱ʼo ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n na̱ ndáa kití yóʼo iin nda̱kanda̱-inina, 19 soo ñá María táxiva̱ʼañá ndiʼi tu̱ʼun yóʼo níma̱ñá, ta ndákanixi̱níñá ndáaña kúni̱ kachiña. 20 Tasaá na̱ ndáa kití ndi̱kóna, ta nda̱sakáʼnuna Ndióxi̱ xa̱ʼa ndiʼi ña̱ʼa ña̱ xi̱niso̱ʼona xíʼin ña̱ xi̱nina, chi ku̱uña nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinna.
25 TÍ JUNIO NDA̱A̱ 1 TÍ JULIO
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA | LUCAS 4, 5
“Ná kǒo keʼéyó ña̱ʼa ña̱ íyo ñuyǐví yóʼo nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Jesús”
(Lucas 4:1-4) Ta vitin, ta̱ Jesús nda̱kiʼinra espíritu santo, ku̱xíkara nu̱ú yu̱ta Jordán, ta ña̱ espíritu kúú ña̱ chi̱ndaʼá-ñaʼá ña̱ ku̱a̱ʼa̱nra chí ñuʼú yi̱chí 2 ki̱ʼva u̱vi̱ xiko ki̱vi̱, ta ta̱ Ndi̱va̱ʼa xi̱tondosórara. Ta ni iin ña̱ʼa kǒo níxixira ndiʼi ki̱vi̱ ña̱ xi̱ndika̱a̱ra kán, soo tá xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa ndiʼi ki̱vi̱ yóʼo, ki̱xaʼá kúni̱ kuxura. 3 Tasaá ta̱ Ndi̱va̱ʼa ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra: “Tá se̱ʼe Ndióxi̱ kúún ka̱ʼa̱n xíʼin yu̱u̱ yóʼo ña̱ ná nduuña si̱táva̱ʼa”. 4 Soo ta̱ Jesús nda̱kuiinra: “Xa̱a̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña: ‘Su̱ví xíʼin ña̱ xíxi kuití na̱ yiví va̱ʼa kutakunaʼ”.
w13-S 15/8 pág. 25 párr. 8
Ndakanixi̱ní ndáa na̱ yiví kúni̱ún koún
8 Ta̱ Ndi̱va̱ʼa inkáchi ña̱ xi̱niñúʼura ña̱ xi̱tondosóra ta̱ Jesús tá xi̱ndika̱a̱ra chí ñuʼú yi̱chí. Ta̱ Jesús xa̱a̱ yáʼaka u̱vi̱ xiko ki̱vi̱ ta̱ʼán kuxura, xa̱ʼa ña̱yóʼo ta̱ Ndi̱va̱ʼa xi̱tondosórara. Ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra: “Tá se̱ʼe Ndióxi̱ kúún ka̱ʼa̱n xíʼin yu̱u̱ yóʼo ña̱ ná nduuña si̱táva̱ʼa” (Luc. 4:1-3). U̱vi̱ ña̱ʼa kivi keʼé ta̱ Jesús: kivi keʼéra iin milagro ña̱ va̱ʼa kuxura, á va̱ása keʼéraña. Xi̱xini̱va ta̱ Jesús ña̱ va̱ása xíniñúʼu kuniñúʼura ndée ña̱ kúúmiíra ña̱ sakusi̱íra-ini miíra. Ni kúni̱nívara kuxura, ña̱ ndáyáʼvika nu̱úra kúú ña̱ kutáʼan va̱ʼara xíʼin Jehová. Xa̱ʼa ña̱kán nda̱kuiinra: “Xa̱a̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña: ‘Su̱ví xíʼin ña̱ xíxi kuití na̱ yiví va̱ʼa kutakuna chi va̱ʼatu kutakuna xíʼin ndiʼi tu̱ʼun ña̱ káʼa̱n Jehováʼ” (Luc. 4:4, nota).
(Lucas 4:5-8) Ta ni̱xa̱ʼa̱nra xíʼinra nu̱ú súkunní ta kamaní ni̱na̱ʼa̱ra ndiʼi ñuu náʼnu ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú nu̱úra; 6 ta ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ndi̱va̱ʼa xíʼinra: “Taxii̱ ndiʼi ña̱yóʼo ndaʼún xíʼin ndiʼi ña̱ kúúmiíña, saáchi ndaʼa̱ miíi̱ ndíka̱a̱ña ta va̱ʼa taxii̱ña ndaʼa̱ na̱ kúni̱ miíi̱. 7 Xa̱ʼa ña̱kán, tá iin kuití yichi̱ ná ndasakáʼnún yi̱ʼi̱, kuenta miíún xa̱a̱ ndiʼiña kooña”. 8 Ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra: “Tu̱ʼun Ndióxi̱ káchiña: ‘Jehová Ndióxi̱ún kúú ta̱ xíniñúʼu ndasakáʼnún, ta iinlá nu̱ú ta̱yóʼo xíniñúʼu kachíñúnʼ”.
w13-S 15/8 pág. 25 párr. 10
Ndakanixi̱ní ndáa na̱ yiví kúni̱ún koún
10 ¿Nda̱saa xi̱niñúʼu ta̱ Ndi̱va̱ʼa ña̱ʼa ña̱ xíto ta̱ Jesús ña̱ va̱ʼa kotondosórara? “Ta kamaní ni̱na̱ʼa̱ra ndiʼi ñuu náʼnu ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú nu̱úra; ta ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ndi̱va̱ʼa xíʼinra: ‘Taxii̱ ndiʼi ña̱yóʼo ndaʼún xíʼin ndiʼi ña̱ kúúmiíñaʼ.” (Luc. 4:5, 6.) Su̱ví ña̱ ndixaví níxini ta̱ Jesús ña̱kán. Chi iin visión ni̱na̱ʼa̱ ta̱ Ndi̱va̱ʼa nu̱úra, chi nda̱kanixi̱níra ña̱ kutóo ta̱ Jesús ña̱yóʼo. Ta nda̱a̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ndi̱va̱ʼa xíʼinra: “Tá iin kuití yichi̱ ná ndasakáʼnún yi̱ʼi̱, kuenta miíún xa̱a̱ ndiʼiña kooña” (Luc. 4:7). Soo ta̱ Jesús, va̱ása níxikuni̱ra keʼéra ña̱ kúni̱ ta̱ Ndi̱va̱ʼa. Xa̱ʼa ña̱kán nda̱kuiinra: “Tu̱ʼun Ndióxi̱ káchiña: ‘Jehová Ndióxi̱ún kúú ta̱ xíniñúʼu ndasakáʼnún, ta iinlá nu̱ú ta̱yóʼo xíniñúʼu kachíñúnʼ”. (Luc. 4:8).
(Lucas 4:9-12) Tasaá ku̱a̱ʼa̱nra xíʼinra chí Jerusalén ta ni̱xa̱a̱ra xíʼinra mií nu̱ú súkunka sa̱tá templo ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra: “Tá ndixa se̱ʼe Ndióxi̱ kúún sakana miíún nda̱a̱ chí ni̱nu̱; 10 saáchi xa̱a̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña: ‘Chindaʼára ángel kúúmiíra ña̱ va̱ʼa saka̱kura yóʼóʼ, 11 ta: ‘Chindeéra yóʼó ña̱ va̱ása kani ni iin yu̱u̱ xa̱ʼúnʼ”. 12 Ta nda̱kuiin ta̱ Jesús: “Xa̱a̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña: ‘Va̱ása xíniñúʼu kotondosóún Ndióxi̱ún Jehováʼ”.
nwtsty video xíʼin na̱ʼná
Mií nu̱ú súkúnka sa̱tá templo
Sana mií ña̱ ndixa ni̱xa̱ʼa̱n ta̱ Ndi̱va̱ʼa xíʼin ta̱ Jesús nda̱a̱ nu̱ú súkunka sa̱tá templo, ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra ña̱ ná sakanara miíra chí ni̱nu̱, soo va̱ása xíni̱yó ndáa mií kúú lugar nu̱ú ni̱xa̱ʼa̱nra. Ña̱ tu̱ʼun “templo” ña̱ xíniñúʼuna yóʼo kivi ka̱ʼa̱nña xa̱ʼa iníí mií veʼe kán, ta̱ Jesús sana xi̱ndichira chí esquina ña̱ íyo sur (1) á inkaka esquina mií templo kán. Tá nísakanara miíra nu̱ú xi̱ndichira kán, kuvivara ta iinlá Jehová kúú ta̱ kivi saka̱kuñaʼá.
w13-S 15/8 pág. 26 párr. 12
Ndakanixi̱ní ndáa na̱ yiví kúni̱ún koún
12 Ñá Eva síínva ña̱ ke̱ʼé ñáyóʼo, soo ta̱ Jesús va̱ʼaní yichi̱ sa̱ndákoora nu̱úyó chi vitání ni̱xi̱yo inira. Ta̱ Ndi̱va̱ʼa xi̱kuni̱ra kotondosóra ta̱ Jesús, ña̱ ná keʼéra iin ña̱ʼa ña̱ ndakanda̱-ini ndiʼina xíʼin ta kotondosóra Jehová, soo ta̱ Jesús xi̱xini̱ra tá ná keʼéra ña̱kán na̱ʼa̱ra ña̱ kúúra iin ta̱a ta̱ ni̱nuní kúni. Xa̱ʼa ña̱yóʼo kamaní nda̱kuiinra: “Xa̱a̱ ni̱ka̱ʼyi̱ña: ‘Va̱ása xíniñúʼu kotondosóún Ndióxi̱ún Jehováʼ” (kaʼvi Lucas 4:9-12).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa ña̱ kivi chindeé miíyó
(Lucas 4:17) Xa̱ʼa ña̱yóʼo ta̱xina rollo ña̱ ka̱ʼyí ta̱ profeta Isaías ndaʼa̱ra, ta nda̱kunaraña ta nda̱ni̱ʼíra nu̱ú ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱yóʼo:
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 4:17
rollo ña̱ ka̱ʼyí ta̱ profeta Isaías: Ña̱ rollo ña̱ ka̱ʼyí ta̱ Isaías ña̱ nda̱ni̱ʼína chí mar Muerto ki̱ʼva 7.3 metro kúúña ta 17 tutu ña̱ pergamino kúúña ta 54 táʼvi nda̱taʼvína texto ña̱ va̱xi nu̱úña. Sana ña̱ rollo ña̱ xi̱niñúʼuna sinagoga ña̱ ñuu Nazaret ki̱ʼva saá káʼnuña. Tá siglo nu̱ú, ña̱ libro ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia va̱ása níndataʼvínaña xíʼin capítulo ni xíʼin versículo, xa̱ʼa ña̱yóʼo ta̱ Jesús xi̱niñúʼu nandukúra ña̱ kúni̱ra kaʼvira. Ta nda̱ni̱ʼíra nu̱ú ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱yóʼo, xíʼin ña̱ ke̱ʼéra yóʼo náʼa̱ña nu̱úyó ña̱ xi̱xini̱ va̱ʼara tu̱ʼun Ndióxi̱.
(Lucas 4:25) Ná káʼi̱n mií ña̱ nda̱a̱ xíʼinndó: Ni̱xi̱yoní ná ni̱xi̱ʼi̱ yií chí ñuu Israel tá tiempo ta̱ Elías, tá kǒo sa̱vi̱ níkoon ki̱ʼva u̱ni̱ ku̱i̱ya̱ xíʼin i̱ñu̱ yo̱o̱, ta ndi̱ʼi ña̱ kuxuna iníísaá nu̱ú ñuʼú;
nwtsty nota ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa ña̱ kaʼviyó nu̱ú Lu 4:25
ki̱ʼva u̱ni̱ ku̱i̱ya̱ xíʼin i̱ñu̱ yo̱o̱: Táki̱ʼva káchi 1 Reyes 18:1, ta̱ Elías ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ ndiʼi tiempo yi̱chí “tá ku̱i̱ya̱ u̱ni̱”. Xa̱ʼa ña̱yóʼo savana káʼa̱nna ña̱ va̱ása kítáʼan ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús xíʼin ña̱ káʼa̱n 1 Reyes. Soo ni saá ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ Escrituras Hebreas va̱ása káʼa̱nña ña̱ loʼoka tiempo xi̱ndika̱a̱ ña̱ tiempo yi̱chí. Tá káʼa̱nña “tá ku̱i̱ya̱ u̱ni̱”, nani nda̱a̱ tá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Elías xíʼin ta̱ Acab ki̱xaʼána káʼvina ku̱i̱ya̱ (1Re 17:1). Sana ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo tá tiempo yi̱chí, ta ña̱ tiempo yi̱chí yóʼo ki̱ʼva i̱ñu̱ yo̱o̱ xi̱xiyoña, soo xa̱ʼa ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Elías káni̱ka koo ña̱ tiempo yi̱chí yóʼo. Ta saátu ña̱ tiempo yi̱chí va̱ása níndiʼiña tá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Elías xíʼin ta̱ Acab “ña̱ ku̱i̱ya̱ u̱ni̱”, chi siʼna íyo iin ña̱ ku̱u chí yuku̱ Carmelo (1Re 18:18-45). Xa̱ʼa ña̱yóʼo tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús xíʼin ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ñani ndáʼvira, ña̱ va̱xi nu̱ú Santiago 5:17, inkáchi káʼa̱nvaña xíʼin ña̱ va̱xi nu̱ú 1 Reyes 18:1.
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Lucas 4:31-44) Ta nu̱úra chí Capernaum, ña̱ kíndo̱o chí ñuu Galilea. Ta ki̱xaʼára sánáʼa̱ra na̱ yiví ki̱vi̱ sábado; 32 ta ndeéní ndákanda̱-inina xa̱ʼa ña̱ va̱ʼaní sánáʼa̱ra, saáchi káʼa̱nra táki̱ʼva káʼa̱n iin ta̱ kúúmií chíñu káʼnu. 33 Ta chí sinagoga íyo iin ta̱a ta̱ kúúmií ta̱chí ndi̱va̱ʼa, ta ña̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa yóʼo ndeé va̱ʼa ni̱ka̱ʼa̱nña: 34 “¿Ndáaña kúni̱ún keʼún xíʼinndi̱, Jesús, ta̱ ñuu Nazaret? ¿Á ki̱xa̱ún ña̱ sandiʼi-xa̱ʼún ndi̱ʼi̱? Xíni̱ va̱ʼavai̱ ndáa ta̱ kúún: ta̱ santo Ndióxi̱ kúún”. 35 Soo ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinña: “Kasi yuʼún ta kita”. Ta ña̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa yóʼo sa̱nduvaña ta̱ ta̱a yóʼo, ta ki̱taña ta kǒo ni iin ña̱ʼa níkeʼéña xíʼin ta̱ ta̱a yóʼo. 36 Xa̱ʼa ña̱yóʼo ndiʼina nda̱kanda̱ní-inina ta ki̱xaʼá káʼa̱n xíʼin táʼanna: “¿Nda̱chun íyoní ndée ta̱ ta̱a yóʼo, saáchi káʼa̱n kuitíra xíʼin ta̱chí yóʼo ta kéeña?”. 37 Ta iníísaá ñuu kán ki̱xaʼána káʼa̱nna xa̱ʼa ta̱ Jesús. 38 Tá xa̱a̱ ki̱tara ku̱a̱ʼa̱nra ta sa̱ndákoora ña̱ sinagoga, ni̱ki̱ʼvira veʼe ta̱ Simón. Soo ñá si̱so ta̱ Simón kúúmiíñá kue̱ʼe̱, ta ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra ña̱ ná sandaʼárañá. 39 Xa̱ʼa ña̱yóʼo ku̱yatinra nu̱úñá ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin kue̱ʼe̱ ña̱ kúúmiíñá ña̱ ná kitaña, ta nda̱ʼavañá. Ta ndi̱ku̱n ki̱xaʼáñá kéʼéñá chiñu nu̱úna. 40 Soo tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n sáʼvi ñu̱ʼu ku̱a̱ʼánína ki̱xa̱a̱na xíʼin na̱ kúúmií kue̱ʼe̱ ña̱ va̱ʼa sandáʼarana. Ta chínúu kuitíra ndaʼa̱ra sa̱tána ta ndáʼavana. 41 Xi̱tavára ku̱a̱ʼání ta̱chí ndi̱va̱ʼa ku̱ñu na̱ yiví, ta ña̱ ta̱chí ndi̱va̱ʼa xi̱ka̱ʼa̱nña: “Yóʼó kúú se̱ʼe Ndióxi̱ ta̱ táku”. Soo va̱ása nítaxira ka̱ʼa̱nña, chi ña̱yóʼo kúnda̱a̱-iniña ña̱ kúúra ta̱ Cristo. 42 Tá xa̱a̱ ni̱tu̱vi, ki̱tara ku̱a̱ʼa̱nra nu̱ú kǒo ku̱a̱ʼá na̱ yiví ndóo. Soo ku̱a̱ʼání na̱ yiví xíkana nándukúnara ta ni̱xa̱a̱na nda̱a̱ nu̱ú ndíka̱a̱ra ta kǒo xíínkana taxina ku̱ʼu̱nra inka ñuu. 43 Soo ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna “Saátu xíniñúʼu ku̱ʼi̱n inka ñuu natúʼi̱n xa̱ʼa Ndióxi̱, chi xa̱ʼa ña̱yóʼo kúú ña̱ va̱xii̱”. 44 Ta saá xíkara nátúʼunra xa̱ʼa Ndióxi̱ chí sinagoga ña̱ ñuu Judea.