Referencia Ña̱ Kéʼé na̱ Ndásakáʼnu Ndióxi̱ Tutu nu̱ú Va̱xi ña̱ Keʼéyó Reunión
4-10 TÍ NOVIEMBRE
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA̱ | 1 JUAN 1-5
“Ná kǒo kutóoyó ñuyǐví yóʼo ni ña̱ʼa ña̱ kúúmiíña”
(1 Juan 2:15, 16) Kǒo kutóondó ñuyǐví yóʼo ni ña̱ʼa ña̱ kúúmiíña. Tá iinndó kútóondó ñuyǐví yóʼo, va̱ása kúʼvi̱-inindó xínindó yiváyó; 16 saáchi ndiʼi ña̱ íyo ñuyǐví, tá kúú ña̱ kútóo ku̱ñuyó xíʼin ña̱ xítoyó xíʼin ña̱ ni̱nu kúni̱yó xa̱ʼa̱ ña̱ kúúmiíyó, su̱ví yiváyó táxiña, chi kuenta ñuyǐví yóʼo kúúña.
w05-S 1/1 10 párr. 13
Ná kundiku̱nyó yichi̱ ña̱ chi̱ndúʼú ta̱ Jesús
13 Íyo sava na̱ ndákanixi̱ní ña̱ va̱ʼava sava ña̱ íyo ñuyǐví yóʼo. Soo mií ña̱ nda̱a̱ ndiʼi ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo kivi sákuxíkaña miíyó nu̱ú Jehová ta nda̱a̱ kuchiñu ndakooyó ña̱ ndasakáʼnuyóra. Saátu ndiʼika ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱úña va̱ása chindeéña miíyó ña̱ va̱ʼa kuyatinyó nu̱ú Ndióxi̱. Ña̱kán tá kíxáʼayó kúʼvi̱-iniyó xíniyó iin ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱úña kivi kuxíkayó nu̱ú Ndióxi̱ (1 Timoteo 6:9, 10). Chi ku̱a̱ʼá ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú su̱ví ña̱ va̱ʼa kúúña. Tá xítoyó película á inkaka ña̱ va̱xi nu̱ú televisión nu̱ú yáʼa na̱ kánitáʼan, nu̱ú yáʼa na̱ kútóoní koo ku̱a̱ʼá ña̱ʼa á nu̱ú yáʼa na̱ kéʼé ña̱ kini, sana kixáʼayó kutóoyó ña̱yóʼo ta nda̱a̱ kivi xa̱a̱yó keʼéyóña. Saátu tá kítáʼanyó xíʼin na̱ yiví na̱ ndákanixi̱ní ña̱ kúni̱na koo va̱ʼana á na̱ kúni̱ kachíñu iin chiñu ña̱ va̱ʼaní ña̱ va̱ʼa kiʼinna ku̱a̱ʼá xu̱ʼún, kuchiñu xa̱a̱yó ndakanixi̱níyó nda̱a̱ táki̱ʼva ndákanixi̱ní na̱kán (Mateo 6:24; 1 Corintios 15:33).
(1 Juan 2:17) Tasaá, ñuyǐví yóʼo ña̱ yáʼa kúúña, ta saátu ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱úña, soo na̱ kéʼé ña̱ kúni̱ Ndióxi̱ na̱yóʼo kúú na̱ koo ndiʼi tiempo.
w13-S 15/8 27 párr. 18
Ndakanixi̱ní ndáa na̱ yiví xíniñúʼu koún
18 Inka ña̱ kuchiñu chindeétáʼan xíʼinyó ña̱ va̱ása keʼéyó ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo kúú ña̱ ndakaʼányó xa̱ʼa̱ tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Juan: “Tasaá, ñuyǐví yóʼo ña̱ yáʼa kúúña, ta saátu ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱úña, soo na̱ kéʼé ña̱ kúni̱ Ndióxi̱ na̱yóʼo kúú na̱ koo ndiʼi tiempo” (1 Juan 2:17). Ña̱ʼa ña̱ íyo ñuyǐví ta̱ Ndi̱va̱ʼa náʼa̱ ña̱ kooña ndiʼi tiempo, soo kixa̱a̱ iin ki̱vi̱ ña̱ ndiʼi-xa̱ʼa̱ña. Ná kǒo taxiyó ña̱ sandáʼvira miíyó: chi ndiʼi ña̱ʼa ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo va̱ása kooña ndiʼi tiempo.
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ kivi chindeé miíyó
(1 Juan 2:7, 8) Ñaniyó, su̱ví iin ley xa̱á kúú ña̱ káʼyíi̱ ku̱xa̱a̱ nu̱úndó, chi iin ley ña̱ xa̱a̱ yatáva kúúña, ta nda̱a̱ tá xa̱ʼa̱ví kúúmiíndóña. Ta ña̱ xa̱a̱ xi̱niso̱ʼovandó kúúña. 8 Ta tuku káʼyi̱i̱ iin ley xa̱á ku̱xa̱a̱ nu̱úndó, chi ña̱ nda̱a̱ní káʼa̱nña xa̱ʼa̱ra ta saátu xa̱ʼa̱ ndóʼova, chi ña̱ yáʼava kúú ña̱ naá soo luz mií ña̱ nda̱a̱ xa̱a̱ ku̱a̱ʼákava ku̱a̱ʼa̱n ndáyeʼeña.
w13-S 15/9 10 párr. 14
Ndiʼi ña̱ sándakaʼán Jehová miíyó va̱ʼaníña
14 Nu̱ú ña̱ Escrituras Griegas Cristianas va̱xi ña̱ sándakaʼán miíyó ña̱ xíniñúʼu kuʼvi̱-iniyó kunitáʼanyó. Ta̱ Jesús ka̱chira nu̱ú ley ña̱ u̱vi̱, “xíniñúʼu kuʼvi̱-iniún kuniún ñanitáʼún táki̱ʼva kúʼvi̱-iniún xíniún miíún” (Mat. 22:39). Ta ta̱ Santiago ñani ndáʼvi ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ kúúña ley ña̱ va̱ʼaní (Sant. 2:8). Saátu ka̱ʼyí ta̱ apóstol Juan: “Ñaniyó, su̱ví iin ley xa̱á kúú ña̱ káʼyíi̱ ku̱xa̱a̱ nu̱úndó, chi iin ley ña̱ xa̱a̱ yatáva kúúña, ta nda̱a̱ tá xa̱ʼa̱ví kúúmiíndóña. [...] Tuku káʼyi̱i̱ iin ley xa̱á ku̱xa̱a̱ nu̱úndó” (1 Juan 2:7, 8). ¿Ndáaña kúni̱ kachira tá ni̱ka̱ʼa̱nra “iin ley ña̱ xa̱a̱ yatáva kúúña”? Ley ña̱ ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ yóʼo kúú ña̱ kuʼvi̱-inina kunitáʼanna. Ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ kúúña ña̱ “yatá” chi nda̱a̱ tá xa̱ʼa̱ví ta̱xi ta̱ Jesús ña̱ ley yóʼo á ku̱a̱ʼá ku̱i̱ya̱ chí sa̱tá. Soo ta̱ Juan ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ña ña̱ kúúña ña̱ “xa̱á” chi xi̱ka̱ʼa̱nña ña̱ ndiʼi tiempo xíniñúʼu na̱ʼa̱yó ña̱ kúʼvi̱-iniyó xínitáʼanyó. Chi discípulo ta̱ Cristo kúúyó, ¿á su̱ví táxiníyó tíxa̱ʼvi ndaʼa̱ Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ sándakaʼánra miíyó ña̱ kuʼvi̱-iniyó kuniyó inkana? Ta saátu ña̱ sándakaʼánra miíyó ña̱ va̱ása keʼéyó nda̱a̱ táki̱ʼva kéʼé na̱ ñuyǐví yóʼo.
(1 Juan 5:16, 17) Tá íyo iinndó xi̱ni ña̱ ni̱ki̱ʼvi iin na̱ hermanondó iin ku̱a̱chi, ka̱ʼa̱nndó xa̱ʼa̱na xíʼin Ndióxi̱ ta ta̱kán taxi ña̱ kutakuna, soo tá su̱ví iin ku̱a̱chi ña̱ ndeé kúú ña̱ níkeʼéna. Chi íyo iin ku̱a̱chi ña̱ kivi kuvina xa̱ʼa̱. Ta káʼi̱n xíʼinndó ña̱ va̱ása ka̱ʼa̱nndó xa̱ʼa̱ na̱yóʼo. 17 Chi ndiʼi ña̱ va̱ása va̱ʼa iin ku̱a̱chi kúúña nu̱ú Ndióxi̱; soo íyo iin ku̱a̱chi ña̱ va̱ása kuvina xa̱ʼa̱.
it-2-S 635 párr. 8
Ña̱ káʼnu-ini
Va̱ʼa ka̱ʼa̱n ndáʼviyó xa̱ʼa̱ inkana xíʼin Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ña̱ ni̱ki̱ʼvina nu̱úra ña̱ va̱ʼa koo káʼnu-inira xa̱ʼa̱na, nda̱a̱ kivi ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ congregación xíʼinra. Saá ke̱ʼé ta̱ Moisés xa̱ʼa̱ ndiʼi na̱ ñuu Israel, ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ña̱ ni̱ki̱ʼvi na̱yóʼo ta ndu̱kúra ña̱ káʼnu-ini nu̱úra, ta Jehová xi̱niso̱ʼora ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱yóʼo. (Nú 14:19, 20.) Saátu ke̱ʼé ta̱ Salomón ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ templo tá sa̱ndíʼira ke̱ʼéraña. Ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin Jehová ña̱ ná kuniso̱ʼora ta koo káʼnu-inira xa̱ʼa̱ na̱ ñuu yóʼo tá kíʼvina ku̱a̱chi nu̱úra ta ndíkó inina. (1Re 8:30, 33-40, 46-52.) Ta̱ Esdras ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin Ndióxi̱ nu̱ú ndiʼi na̱ ñuu Israel ta ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ña̱ ni̱ki̱ʼvina nu̱ú Ndióxi̱ ña̱ ná koo káʼnu-inira xa̱ʼa̱ na̱yóʼo. Tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Esdras chi̱ndeétáʼanníña xíʼin na̱ ñuu yóʼo ta xa̱ʼa̱ ña̱kán ndi̱kó-inina xa̱ʼa̱ ku̱a̱china, ta Jehová i̱xakáʼnu-inira xa̱ʼa̱na. (Esd 9:13–10:4, 10-19, 44.) Saátu ke̱ʼé ta̱ Santiago ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ nda̱kava-ini ña̱ ná ka̱ʼa̱nna xíʼin na̱ anciano chi na̱yóʼo kúú na̱ kivi ka̱ʼa̱n xa̱ʼa̱na xíʼin Ndióxi̱, saátu tá ni̱ki̱ʼvina ku̱a̱chi nu̱úra va̱ʼa koo káʼnu-inira xa̱ʼa̱na. (Snt 5:14-16.) Soo íyo iin ku̱a̱chi ña̱ va̱ása koo káʼnu-ini Ndióxi̱ xa̱ʼa̱, ta nda̱a̱ kivi kuviyó xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo: Ña̱ ka̱ʼa̱nyó ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼa̱ espíritu santo Ndióxi̱. Na̱ hermano va̱ása xíniñúʼu ka̱ʼa̱nna xíʼin Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ na̱ ni̱ki̱ʼvi táʼan ku̱a̱chi yóʼo. (1Jn 5:16; Mt 12:31; Heb 10:26, 27; koto nu̱ú káʼa̱nña xa̱ʼa̱ ESPÍRITU; PECADO.)
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(1 Juan 1:1–2:6) Ña̱ xa̱a̱ íyo nda̱a̱ tá xa̱ʼa̱, ña̱ xa̱ʼa̱ xi̱niso̱ʼoyó, ña̱ xa̱a̱ xi̱niyó, ña̱ xa̱a̱ xi̱ni káxiyó xíʼin ña̱ xa̱a̱ tii̱nyó xíʼin ndaʼa̱yó, ña̱yóʼo kúú tu̱ʼun ña̱ taxi kutakuyó 2 (tasaá ni̱xa̱a̱ ña̱ tákuyó xi̱kooña, ta ndi̱ʼi̱ xa̱a̱ xíni̱ndi̱ xa̱ʼa̱ña, ña̱kán káʼa̱nndi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kutakuyó ndiʼi tiempo ña̱ ni̱xi̱yo xíʼin yiváyó ta ni̱xa̱a̱yó xi̱niyóña), 3 ta ña̱ xa̱a̱ xi̱nindi̱ xíʼin ña̱ xa̱a̱ xi̱niso̱ʼondi̱ káʼa̱nndi̱ña xíʼinndó, ña̱kán va̱ʼa saátu keʼé ndóʼó ña̱yóʼo xíʼindi̱. Saátu ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ndó kutánndó xíʼin yiváyó xíʼin se̱ʼera ta̱ Jesucristo nda̱a̱ táki̱ʼva xa̱a̱ kítáʼan ndi̱ʼi̱ xíʼinra. 4 Ka̱ʼyíndi̱ ña̱yóʼo ña̱kán va̱ʼa xa̱a̱yó kusi̱íka-iniyó xíʼinña. 5 Ta ña̱yóʼo kúú ña̱ ni̱xa̱a̱yó xi̱niso̱ʼoyó xa̱ʼa̱ra, ta káʼa̱nndi̱ña xíʼinndó: ña̱ mií Ndióxi̱ kúúra luz ta kǒo ña̱ naá íyo xíʼinra. 6 Tá káʼa̱nyó ña̱: “Kítáʼanyó xíʼinra”, soo xíkakayó nu̱ú naá, na̱ sándaʼvi kúúyó ta kǒo mií ña̱ nda̱a̱ kéʼéyó. 7 Soo, tá xíkayó nu̱ú íyo luz, nda̱a̱ táki̱ʼva íyo miíra, ta saátu kítáʼanyó kéʼéyó ña̱yóʼo xíʼin inkana, ta ni̱i̱ se̱ʼera ta̱ Jesús ndásayéʼeña miíyó xa̱ʼa̱ ndiʼi ku̱a̱chiyó. 8 Tá miíyó káʼa̱nyó: “Kǒo ku̱a̱chiyó”, sándáʼviyó miíyó ta kǒoka ña̱ nda̱a̱ íyo xíʼinyó. 9 Tá ná na̱ʼma̱yó xa̱ʼa̱ ku̱a̱chiyó, ta̱kán nda̱kúní-inira ta va̱ʼaní-inira ta koo káʼnu-inira xa̱ʼa̱ ku̱a̱chiyó ta ndakatara ku̱a̱chiyó nu̱ú ndiʼi ña̱ kini. 10 Tá ná ka̱ʼa̱nyó: “Kǒo ku̱a̱chi níkeʼéndi̱”, káʼa̱nyó ña̱ kúúra ta̱ vatá, ta tu̱ʼunra kǒo íyoña xíʼinyó.
2 Se̱ʼe miíi̱, káʼyíi̱ ña̱yóʼo ku̱xa̱a̱ nu̱úndó ña̱kán va̱ʼa kǒo ki̱ʼvindó ku̱a̱chi. Soo tá iinndó ke̱ʼé iin ku̱a̱chi, íyo iin ta̱ chindeétáʼan xíʼinyó nu̱ú yiváyó, ta ta̱yóʼo kúú ta̱ Jesucristo, ta̱ va̱ʼaní nda̱kú-ini. 2 Ta ta̱yóʼo kúú ta̱ ni̱xi̱ʼi̱ xa̱ʼa̱ ku̱a̱chiyó, soo su̱ví nda̱saa xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi mií kuitíyó, chi saátu ni̱xi̱ʼi̱ra xa̱ʼa̱ ku̱a̱chi ndiʼivana. 3 Ta miíyó ni̱xa̱a̱yó ku̱nda̱a̱-iniyó xa̱ʼa̱ra, ta náʼa̱yó ña̱yóʼo tá ndíku̱nyó ña̱ káʼa̱nra. 4 Na̱ káchi: “Xa̱a̱ xíni̱vaira”, soo tá kǒo ndíku̱nna ña̱ káʼa̱nra, na̱ vatá kúúna, ta kǒo ña̱ nda̱a̱ xíʼin na̱ yiví yóʼo. 5 Soo ndiʼi na̱ ndíku̱n tu̱ʼun ña̱ káʼa̱nra, kúʼvi̱-inina xínina Ndióxi̱. Ta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo xíni̱yó ña̱ kítáʼan va̱ʼayó xíʼinra. 6 Ta na̱ káʼa̱n ña̱ kítáʼanna xíʼinra xíniñúʼu kundiku̱nna yichi̱ra nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱kán.
11-17 TÍ NOVIEMBRE
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA̱ | 2 JUAN 1-JUDAS
“Ná chika̱a̱yó ndee̱ ña̱ kundiku̱nyó ña̱ nda̱a̱”
(Judas 3) Ñaniyó, kúni̱níi̱ kaʼyíi̱ ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼa ka̱kuyó ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ña nu̱úndó, soo ki̱ʼin kuenta ña̱ xíniñúʼuka ka̱ʼi̱n xíʼinndó ña̱ va̱ása ndakoondó ña̱ chika̱a̱kandó ndee̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kándíxandó, táʼan ña̱ nda̱kiʼin na̱ santo.
w04-S 15/9 11, 12 párr. 8, 9
“Ndakiʼinkandó ndee̱ ña̱ táxi tátayó”
8 Va̱ʼaní kúnda̱a̱-iniyó ndáa ki̱ʼva íyo ndiʼi ña̱ xíniñúʼu ta̱ Ndi̱va̱ʼa ña̱ sándaʼvira miíyó, saáchi nu̱ú Biblia káʼa̱nña xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ kéʼéra (2 Corintios 2:11). Ta̱ Ndi̱va̱ʼa ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéra xíʼin ta̱ Job, sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ra ndiʼi ña̱ʼa ña̱ xi̱kuumií ta̱yóʼo, xa̱ʼníra ndiʼi se̱ʼera, ta kǒo níxiin na̱ veʼera kuninara, ta iin kue̱ʼe̱ ndeéní taxi ta̱ Ndi̱va̱ʼa ndaʼa̱ra, saátu na̱ migora ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼa̱ra, ta nda̱a̱ ni̱xa̱a̱ra nda̱kavaní-inira ta nda̱kanixi̱níra ña̱ nda̱koo Ndióxi̱ra (Job 10:1, 2). Ni su̱ví mií ta̱ Ndi̱va̱ʼa kúú ta̱ chíndaʼá ndiʼi tu̱ndóʼo ña̱ íyo tiempo vitin nu̱úyó, ta sava nda̱a̱ miíyó xóʼvi̱ xíʼinña, soo ni saá kiviva ndeéka kooña ixaara ña̱ va̱ʼa ni̱ʼíra ña̱ kúni̱ miíra.
9 Tiempo so̱ndíʼi ña̱ ndóoyó vitin ku̱a̱ʼání ña̱ʼa kivi kasi nu̱úyó ña̱ ndasakáʼnuyó Ndióxi̱. Ñuyǐví ña̱ ndóoyó na̱ yiví ndíʼi-inina ña̱ koo ku̱a̱ʼáka xu̱ʼúnna nu̱úka ña̱ ndasakáʼnuna Ndióxi̱. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví ndákanixi̱nína ña̱ va̱ʼava kúú ña̱ ku̱su̱nna xíʼin na̱ kǒo kúú yiína á ñá síʼína, soo su̱ví ña̱ va̱ʼa kúú ña̱yóʼo. Ta ku̱a̱ʼání na̱ yiví kéʼéna ña̱ kúni̱ “miína su̱víka ña̱ kúni̱ Ndióxi̱” (2 Timoteo 3:1-5). Tá chíka̱a̱yó ndee̱ ña̱ ndakúka koo ña̱ kándíxayó Ndióxi̱, va̱ása xa̱a̱yó keʼéyó ña̱ va̱ása va̱ʼa (Judas 3).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ kivi chindeé miíyó
(Judas 4) Kúni̱i̱ ka̱ʼi̱n xíʼinndó ña̱ ni̱ki̱ʼvi sava na̱ yiví na̱ kéʼé ña̱ va̱ása va̱ʼa, na̱ xa̱a̱ ya̱chi̱ka ni̱ka̱ʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ása va̱ʼa keʼéna, ta kéʼéna ña̱ kini ta káʼa̱nna ña̱ ndásakáʼnuna Ndióxi̱ soo su̱ví ña̱ nda̱a̱ kúúña kéʼéna nu̱ú ta̱ nda̱satá miíyó xíʼin nu̱ú tátayó Jesucristo.
(Judas 12) Na̱yóʼo kúú yu̱u̱ náʼnu ña̱ ñúʼu se̱ʼé ti̱xin ti̱kui̱í ta ñúʼuna ti̱xin vikó ña̱ kúʼvi̱-ini ta xíxina xíʼinndó, na̱yóʼo kúú pastor na̱ ndiʼi-ini xa̱ʼa̱ mií kuití; na̱ ndáchin xíka íxaa vi̱kó ña̱ kǒo ti̱kui̱í kúúmií; na̱ kúú yitu̱n yi̱chí tú kǒo fruta ndaʼa̱, tú xa̱a̱ yíchi̱ u̱vi̱ yichi̱, tú xa̱a̱ ta̱vána nda̱a̱ ti̱oʼo;
it-1-S 125 párr. 7
Ña̱ kúʼvi̱-ini, Vikó ña̱
Biblia va̱ása káʼa̱nña ndáa ki̱ʼva xi̱xiyo ña̱ vikó yóʼo ta saátu ni va̱ása káʼa̱nña nda̱saa tiempo yáʼa saá xi̱keʼénaña. (Jud 12.) Ta̱ Jesucristo va̱ása níka̱ʼa̱nra ña̱ keʼéyó ña̱ vikó yóʼo ta saátu ni va̱ása níka̱ʼa̱n na̱ apóstolra, ta va̱ása xíniñúʼu nduxa̱ví keʼéyóña. Káʼa̱nna ndáa ki̱ʼva xi̱xiyo ña̱ vikó yóʼo, ta na̱ xi̱keʼé ña̱yóʼo kúú na̱ cristiano na̱ kuíká ta xi̱ndakiʼinna na̱ cristiano na̱ ndáʼvi, saátu na̱ ni̱xi̱ʼi̱ na̱ veʼe, ná ñaʼá ná kǒo yií, na̱ hermano na̱ íyo xu̱ʼún, saátu na̱ kǒo xu̱ʼún. Ta ndiʼi na̱yóʼo xi̱ndakutáʼanna ña̱ xi̱xixina ti̱xin ña̱ vikó yóʼo.
it-2-S 861
Yu̱u̱ náʼnu
Ña̱ tu̱ʼun griego spi·lás, ña̱ tu̱ʼun yóʼo xa̱ʼa̱ yu̱u̱ náʼnu ñúʼu ti̱xin ti̱kui̱í ña̱ ki̱ví kuniyó káʼa̱nña xa̱ʼa̱. Ta̱ Judas xi̱niñúʼura ña̱ tu̱ʼun yóʼo ña̱ ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ na̱ ta̱a na̱ kǒo ña̱ va̱ʼa níxi̱keʼé ña̱ ni̱ki̱ʼvina ti̱xin ña̱ congregación. Ta̱ nda̱a̱ táki̱ʼva íyo yu̱u̱ náʼnu ña̱ ñúʼu ti̱xin ti̱kui̱í ña̱ ki̱ví kuniyó ña̱ kivi kani ti̱xin iin barco saá ni̱xi̱yona, chi va̱ása ndinuʼu níxi̱yo-inina ta xi̱kuchiñu keʼéna ña̱ va̱ása va̱ʼa xíʼin na̱ hermano. Tasaá ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Judas xa̱ʼa̱na: “Na̱yóʼo kúú yu̱u̱ náʼnu ña̱ ñúʼu se̱ʼé ti̱xin ti̱kui̱í ta ñúʼuna ti̱xin vikó ña̱ kúʼvi̱-ini ta xíxina xíʼinndó”. (Jud 12.)
(Judas 14, 15) Ta̱ Enoc, ta̱ u̱xa̱ ki̱xi ti̱xin na̱ veʼe ta̱ Adán, ni̱ka̱ʼa̱n xa̱ʼa̱ na̱yóʼo ta ka̱chira: “Kotondó, mií Jehová ki̱xira xíʼin ku̱a̱ʼání na̱ ángelra, 15 ña̱ ndatiinra ku̱a̱chi xíʼin ndiʼina, xíʼin ña̱ ndatiinra ku̱a̱chi xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéna nu̱úra, xíʼin ña̱ tiinra ku̱a̱chi xíʼin ndiʼi na̱ ni̱ka̱ʼa̱n ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼa̱ra”.
wp17.1-S 12 párr. 1
Ku̱ndaa̱-inira ña̱ sa̱kúsi̱íra-ini Ndióxi̱
¿Ndáaña ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Enoc xa̱ʼa̱? Tá ka̱chira: “Kotondó, mií Jehová ki̱xira xíʼin ku̱a̱ʼání na̱ ángelra, ña̱ ndatiinra ku̱a̱chi xíʼin ndiʼina, xíʼin ña̱ ndati̱inra ku̱a̱chi xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ va̱ása va̱ʼa ke̱ʼéna nu̱úra, xíʼin ña̱ tiinra ku̱a̱chi xíʼin ndiʼi na̱ ni̱ka̱ʼa̱n ña̱ va̱ása va̱ʼa xa̱ʼa̱ra” (Judas 14, 15). Sana ndákanixi̱níndó ña̱ xa̱a̱ ku̱uva ña̱ káʼa̱n ta̱ Enoc, ña̱ nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ xa̱a̱ ke̱ʼé Ndióxi̱ saá íyo ña̱ káʼa̱n ña̱ profecía yóʼo. Saá xi̱xiniñúʼuva na̱ profeta tu̱ʼun yóʼo ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna. Ta ña̱ xi̱ka̱ʼa̱nna saá xa̱ʼa̱ ña̱ profecía yóʼo, nda̱a̱ tá ki̱ʼva íyo ña̱ xa̱a̱ ke̱ʼé Ndióxi̱ saá ni̱xi̱yoña nu̱úna, chi ña̱ ndixa xi̱nu nu̱ú kúúvaña (Isaías 46:10).
wp17.1-S 12 párr. 3
Ku̱ndaa̱-inira ña̱ sa̱kúsi̱íra-ini Ndióxi̱
Ña̱ ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní xi̱kandíxa ta̱ Enoc Ndióxi̱, kivi nda̱ka̱tu̱ʼún xíʼin miíyó á nda̱a̱ táki̱ʼva káa ña̱ ñuyǐví yóʼo nu̱ú Ndióxi̱ saá káaña nu̱ú miíyó. Tu̱ʼun ña̱ na̱túʼun ta̱ Enoc xíʼin na̱ yiví tiempo saá, nda̱a̱ tiempo vitin ndáyáʼviña. Ña̱ na̱túʼunra xíʼin na̱ yiví tiempo saá ni̱xi̱nuña tá ko̱on tá sa̱ví kini ña̱ sa̱ndíʼi-xa̱ʼa̱ra na̱ yiví tá tiempo ta̱ Noé. Ta nda̱a̱ táki̱ʼva ku̱u tiempo saá, saátu koo tiempo vitin ña̱ kixa̱a̱ iin ña̱ káʼnuníka sa̱tá ñuyǐví yóʼo (Mateo 24:38, 39; 2 Pedro 2:4-6). Saátu tiempo vitin xa̱a̱ íyo tu̱ʼva Ndióxi̱ xíʼin ku̱a̱ʼání na̱ ángelra ña̱ ndatiinra ku̱a̱chi ta saátu ña̱ sándiʼi-xa̱ʼa̱ra ña̱ ñuyǐví ta̱ Ndi̱va̱ʼa. Ña̱kán ná kǒo nandósóyó ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Enoc ta ná natúʼunyó xíʼin inka na̱ yiví xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Sana túviyó ña̱ íyo mitúʼunyó. Soo Jehová kǒo nísandákoo mitúʼunra ta̱ Enoc ta saátu va̱ása sandákoo mitúʼunra na̱ nda̱kúní-ini ndásakáʼnu miíra tiempo vitin.
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(2 Juan 1-13) Ta̱ anciano, ña̱ ku̱a̱ʼa̱n nu̱ú ñá ñaʼá ñá nda̱ka̱xinna xíʼin na̱ se̱ʼeñá, na̱ kúʼvi̱ní-inii̱ xínii̱, soo su̱ví iinlá yi̱ʼi̱ chi nda̱a̱ na̱ ni̱xa̱a̱ ku̱ndaa̱-ini xa̱ʼa̱ ña̱ nda̱a̱ kúʼvi̱-ini xíni na̱yóʼo, 2 ta xa̱ʼa̱ ña̱ nda̱a̱ ña̱ íyo xíʼinyó, ña̱yóʼo kooña xíʼinyó ndiʼi tiempo. 3 Ndióxi̱ va̱ʼaní-inira xíʼinyó taxira ña̱ táxi̱n koo-iniyó saátu ña̱ kundáʼvi-iniyó kuniyó inkana, ta saátu keʼé ta̱ Jesucristo ta̱ kúú se̱ʼe yiváyó xíʼinyó, taxira ña̱ nda̱a̱ ndaʼa̱yó ta kuʼvi̱-inira kunira miíyó. 4 Kúsi̱íní-inii̱ saáchi nda̱niʼíi̱ sava se̱ʼún ña̱ ñúʼuna ti̱xin ña̱ nda̱a̱, nda̱a̱ táki̱ʼva nda̱kiʼinyó mandamiento mií yiváyó. 5 Vitin káʼi̱n xíʼún nána, ta su̱ví iin mandamiento xa̱á kúú ña̱ káʼi̱n xíʼún, chi ña̱ xa̱a̱ íyo tá ya̱chi̱ kúúña, ña̱ kúʼvi̱-iniyó kunitáʼanyó. 6 Ña̱ kuʼvi̱-iniyó kúni̱ kachiña: ña̱ kundiku̱nyó mandamiento Ndióxi̱. Ta ña̱ mandamiento yóʼo kúú ña̱ xa̱a̱ xi̱niso̱ʼondó tá ya̱chi̱: ta xíniñúʼu kundiku̱nndóña. 7 Chi ku̱a̱ʼání na̱ sándaʼvi íyo ñuyǐví yóʼo, na̱ kǒo káʼa̱n xa̱ʼa̱ ña̱ ki̱xi ta̱ Jesucristo nu̱ú ñuʼú yóʼo. Na̱yóʼo kúú na̱ sándaʼvi ta káʼa̱nna ña̱ ndíku̱nna ta̱ Cristo soo su̱ví ña̱ nda̱a̱ kúúña. 8 Kiʼinndó kuenta xíʼin ndiʼi ña̱ va̱ʼa sa̱kúaʼandó, ña̱kán ndakiʼinndó ña̱ va̱ʼa chí nu̱únínu. 9 Ndiʼi na̱ kamaní-ini ta va̱ása ndíku̱nna ña̱ sa̱náʼa̱ ta̱ Cristo, kǒo Ndióxi̱ íyo xíʼinna. Soo na̱ ndíku̱n ña̱ sánáʼa̱ Ndióxi̱ íyora xíʼina ta saátu ta̱ kúú se̱ʼera. 10 Soo tá va̱xi iinna nu̱úndó ta va̱ása kúúmiína ña̱ sákuaʼandó, nda̱a̱ ni iin ki̱vi̱ kǒo ndakiʼindóna veʼendó ta ni va̱ása chindeéndóna. 11 Saáchi tá íyo iin na̱ chíndeé na̱yóʼo nda̱a̱ na̱yóʼo kéʼé ña̱ kini táʼan ña̱ kéʼéna. 12 Ni íyo ku̱a̱ʼáníva ña̱ kúni̱i̱ kaʼyíi̱ xa̱a̱ nu̱úndó, va̱ása kúni̱i̱ chindaʼíi̱ tutu xa̱a̱ña, chi va̱ʼaka ndátui̱ xa̱a̱i̱ nu̱úndó ta ka̱ʼi̱n xíʼinndó, ña̱kán va̱ʼa kusi̱í-inindó. 13 Na̱ se̱ʼe ñá ki̱ʼvaún, ñá nda̱kaxina, chíndaʼána saludo nu̱ún.
18-24 TÍ NOVIEMBRE
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA̱ | APOCALIPSIS 1-3
“Xíni̱vai̱ ña̱ kéʼún”
(Apocalipsis 1:20) Ta ña̱ íyo se̱ʼé xa̱ʼa̱ tí siete ki̱mi xi̱niún ti̱xin ndaʼa̱ kúaʼi̱, ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ siete candelabro ña̱ oro: Siete tí ki̱mi ndákiʼinrí nu̱ú na̱ ángel na̱ íyo ti̱xin ña̱ congregación, ta̱ ña̱ siete candelabro ndákiʼinña nu̱ú ña̱ siete congregación.
w12-S 15/10 13 párr. 8
¿Ndáa espíritu kúú ña̱ náʼún?
8 Ña̱ va̱ʼa ná va̱ása kuumiíyó ña̱ espíritu yóʼo, ná ndakaʼányó ña̱ káʼa̱n Biblia ña̱ chi ndaʼa̱ kúaʼa ta̱ Jesús íyo na̱ siete ki̱mi. Ta na̱yóʼo kúú na̱ superintendente na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví, ta saátu na̱ superintendente na̱ íyo ndiʼika congregación. Mií ta̱yóʼo kúú ta va̱ʼaní xíni̱ ndáa ki̱ʼva kuniʼira yichi̱ nu̱úna (Rev. 1:16, 20). Xa̱ʼa̱ ña̱ kúúra ta̱ níʼi yichi̱ nu̱ú ña̱ congregación, ndísochíñura xíʼin ndiʼi chiñu ña̱ kéʼé na̱ anciano. Biblia káʼa̱nña xa̱ʼa̱ nduchúnu̱úra ña̱ íyoña táki̱ʼva íyo ñuʼu̱, ña̱yóʼo táxiña kúnda̱a̱-iniyó ña̱ kíʼinníra kuenta ndáaña kúu; ña̱kán tá iin na̱ anciano xíniñúʼu ndakiʼin iin consejo, mií Jesús kúú ta̱ ka̱ʼa̱n ama ndakiʼinna ña̱ consejo yóʼo ta nda̱saa ndakiʼinnaña (Rev. 1:14). Soo miíyó xíniñúʼu na̱ʼa̱yó ña̱ íxato̱ʼóyó na̱ anciano chi mií Ndióxi̱ nda̱ka̱xin na̱yóʼo xíʼin ña̱ kúú espíritu santo, chi saá ka̱ʼyí ta̱ Pablo: “Kuniso̱ʼondó ta keʼéndó ña̱ káʼa̱n na̱ níʼi yichi̱ nu̱úndó xíʼinndó, chi na̱yóʼo kúú na̱ taxi kuenta xa̱ʼa̱ndó nu̱ú Ndióxi̱, xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo ná kusi̱í-inina keʼénaña, chi tá va̱ása kúsi̱í-inina kéʼénaña, ku̱a̱ʼáva tu̱ndóʼo ndoʼondó.” (Heb. 13:17).
(Apocalipsis 2:1, 2) ”Ka̱ʼyíra ña̱yóʼo ku̱a̱ʼa̱n nu̱ú ta̱ ángel ta̱ íyo ña̱ congregación ñuu Éfeso: Ña̱yóʼo kúú ña̱ káʼa̱n ta̱ níʼi siete tí ki̱mi chí ndaʼa̱ kúaʼara, ta̱ xíka ma̱ʼñú ña̱ siete candelabro ña̱ oro: 2 ‘Xíni̱vai̱ ña̱ kéʼún, xa̱ʼa̱ chiñu ña̱ kéʼún xíʼin xa̱ʼa̱ ña̱ ndakúní-iniún, ta kǒo xíún kuniún ta̱a na̱ ndi̱va̱ʼa-ini, ta xi̱tondosóún na̱ káʼa̱n kúú apóstol, soo su̱ví kúúna, chi ku̱nda̱a̱-iniún na̱ vatáva kúúna.
w12-S 15/4 29 párr. 11
Jehová ndáara miíyó ña̱ va̱ʼa ka̱kuyó
11 Ña̱ visión va̱xi nu̱ú Revelación capítulo 2 xíʼin 3 káʼa̱nña xa̱ʼa̱ ta Jesucristo ña̱ xa̱a̱ kúúra ta̱ ndísochíñu ta kíʼinra kuenta xíʼin ña̱ siete congregación ña̱ íyo chí Asia Menor. Ña̱ visión yóʼo náʼa̱ña ña̱ ta̱ Cristo kíʼinra kuenta xíʼin iin ña̱yóʼo ta saátu ndáaña xíniñúʼuña. Ta nda̱a̱ káʼa̱nra xa̱ʼa̱ iin tá iin na̱ yiví ta táxira tíxa̱ʼvi ndaʼa̱na xa̱ʼa̱ chiñu ña̱ va̱ʼaní kéʼéna saátu xíʼin na̱ ndákiʼin consejo yóʼo. ¿Ndáaña sákuaʼayó xíʼin ña̱yóʼo? Ña̱ ni̱xi̱nu nu̱ú visión yóʼo tá ki̱xaa̱ ña̱ ku̱i̱ya̱ 1914. Ña̱ siete congregación kúú na̱ cristiano na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví, ta consejo ña̱ nda̱kiʼinna ndáyáʼviña nu̱ú ndiʼika congregación Ndióxi̱ ña̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo. Kúnda̱a̱ káxi iniyó vitin chi mií Jehová xíniñúʼura se̱ʼera ta̱ Jesús ña̱ kuniʼira yichi̱ nu̱ú na̱ ñuura na̱ íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo. ¿Ndáaña xíniñúʼu keʼéyó ña̱ va̱ʼa taxiyó ña̱ kuniʼira yichi̱ nu̱úyó?
w01-S 15/1 20 párr. 20
Ná kundiku̱nyó na̱ ñuu Jehová
20 Ña̱ va̱ʼa kundiku̱nyó na̱ ñuu Jehová, xíniñúʼu kunda̱a̱-iniyó chi mií Ndióxi̱ ta̱xi chiñu ndaʼa̱ ta̱ Jesucristo ña̱ kuniʼira yichi̱ nu̱ú congregación (Efesios 5:22, 23). Ta xíniñúʼu kunda̱a̱tu iniyó ña̱ káʼa̱n Isaías 55:4: “Kotondó, yi̱ʼi̱ ta̱ kúú Jehová, ta̱xii̱ra ña̱ va̱ʼa koora testigo nu̱ú ndiʼi na̱ ñuu, ña̱ koora ta̱ kuniʼi yichi̱ nu̱úna saátu koora ta̱ kaʼndachíñu nu̱úna”. Ta̱ Jesús xíni̱ va̱ʼara ña̱ kuniʼira yichi̱ nu̱úna. Saátu xíni̱ va̱ʼara na̱ ndíku̱n miíra ta saátu ndáaña kéʼéna. Tá xi̱tora ña̱ siete congregación ña̱ Asia Menor, cinco yichi̱ ni̱ka̱ʼa̱nra: “Xíni̱vai̱ ña̱ kéʼún” (Revelación 2:2, 19; 3:1, 8, 15). Nda̱a̱ táki̱ʼva xíni̱ Jehová ndáaña xíniñúʼuyó saátu íyo ta̱ Jesús. Tá kúma̱níka ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús ña̱ oración padrenuestro, ka̱chira: “Ndióxi̱ xíni̱vara ndáa ña̱ʼa xíniñúʼundó, tá kúma̱níka ndukúndóña nu̱úra xa̱kúnda̱a̱va-inira xa̱ʼa̱ña” (Mateo 6:8-13).
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ kivi chindeé miíyó
(Apocalipsis 1:7) Kotondó chi va̱xira xíʼin vi̱kó, ta ndiʼi na̱ yiví kuninara, ta saátu na̱ xa̱ʼní ñaʼá; ta ndiʼi na̱ yiví na̱ ndóo nu̱ú ñuʼú yóʼo yi̱ʼvínína ta ndandikóní-inina xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Saá kooña.
kr-S 226 párr. 10
Ndiʼi na̱ sáa̱-ini xíni Ndióxi̱ ndiʼi-xa̱ʼa̱na ixaa Reinora
10 Ndataʼví ndikachi xíʼin ti̱xúʼu. Na̱ sáa̱-ini xíni Reino Ndióxi̱ kunina ña̱ sándi̱ʼiníka inina ta yi̱ʼvíníkana. Saá ka̱chi ta̱ Jesús: “Ta kunina se̱ʼe ta̱a ña̱ kixira nu̱ú vi̱kó ta ndakanda̱-inina xíʼin ku̱a̱ʼání ndee̱ ña̱ kúúmiíra” (Mar. 13:26). Saá na̱ʼa̱ra ndee̱ ña̱ kúúmiíra ña̱ xa̱a̱ ki̱xaa̱ tiempo ña̱ ndatiinra ku̱a̱chi xíʼin na̱ yiví. Nu̱ú savaka profecía káʼa̱nka xa̱ʼa̱ ki̱vi̱ ña̱ so̱ndíʼi yóʼo. Ña̱yóʼo va̱xiña nu̱ú parábola ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ tí ndikachi xíʼin tí ti̱xúʼu (kaʼvi Mateo 25:31-33, 46). Na̱ yiví na̱ nda̱kúní chi̱ndeétáʼan xíʼin Reino Ndióxi̱, na̱yóʼo koona táki̱ʼva íyo “ndikachi”. Na̱ yiví yóʼo ndaniʼina xi̱nína chi xa̱a̱ ku̱numí sa̱ñána (Luc. 21:28). Soo na̱ kǒo níxiin kuni Reino Ndióxi̱ na̱yóʼo koona táki̱ʼva íyo “ti̱xúʼu”. Na̱yóʼo “yi̱ʼvínína ta ndandikóní-inina” ña̱ kunda̱a̱-inina ña̱ ndiʼi-xa̱ʼa̱na (Mat. 24:30; Rev. 1:7).
(Apocalipsis 2:7) Na̱ íyo so̱ʼo, ná kuniso̱ʼona ña̱ káʼa̱n espíritu xíʼin ña̱ congregación: Ta na̱ ku̱chiñu, taxii̱ kaxína ña̱ íyo ndaʼa̱ tú yitu̱n tú taxi ña̱ kutakuna, tú níndichi ñuʼú livi Ndióxi̱ʼ.
w09-S 15/1 31 párr. 1
Ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ libro ña̱ Revelación (táʼvi 1)
2:7. ¿Ndáaña kúú “ñuʼú livi Ndióxi̱”? Xíʼin na̱ ku̱ʼu̱n chí ndivíva ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱ tu̱ʼun yóʼo, ta ña̱ “ñuʼú livi Ndióxi̱” ña̱ káʼa̱nna xa̱ʼa̱ yóʼo kúú chí ndiví, nu̱ú íyo Jehová. Iin lugar ña̱ liviní kúú ña̱yóʼo. Tá nda̱kúní ná koo-ini na̱ ku̱ʼu̱n chí ndiví, saá kúú ña̱ kivi kaxína ña̱ʼa “ña̱ íyo ndaʼa̱ tú yitu̱n tú taxi ña̱ kutakuna”, ta tá ná kaxína ña̱ʼa ndaʼa̱ túyóʼo va̱ása ndiʼi-xa̱ʼa̱na (1 Cor. 15:53).
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Apocalipsis 1:1-11) Iin ña̱ ta̱xi Ndióxi̱ ndaʼa̱ ta̱ Jesucristo ña̱ na̱ʼa̱ra nu̱ú na̱ káchíñu nu̱úra xa̱ʼa̱ ña̱ʼa ña̱ xa̱a̱ kunumí kuu. Ta ta̱yóʼo chi̱ndaʼára iin ángelra ña̱ va̱ʼa na̱ʼa̱ra ña̱yóʼo nu̱ú ta̱ Juan, 2 ta ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n Ndióxi̱ ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé ta̱ Jesucristo, xíʼin ndiʼika ña̱ xi̱nira. 3 Si̱íní íyo na̱ káʼvi tu̱ʼun ña̱ va̱xi nu̱ú ña̱ profecía yóʼo ta saátu na̱ xíniso̱ʼoña, ta saátu na̱ kéʼé ña̱ káʼa̱nña; saáchi xa̱a̱ ku̱yatin va̱xi tiempo ña̱ káʼa̱nña xa̱ʼa̱. 4 Ta̱ Juan, ña̱ u̱xa̱ congregación ña̱ íyo chí [distrito ña̱] Asia: Ná kuumiíndó ña̱ va̱ʼa saátu ña̱ táxi̱n koondó ña̱ táxi Ndióxi̱, “ta̱ kúúmií ndiʼi ndee̱, xi̱kuumiíraña, ta kúúmiíraña ta kuumiíkaraña”, xíʼin na̱ u̱xa̱ espíritu na̱ ndíta nu̱ú íyo tronora, 5 saátu xíʼin ta̱ Jesucristo, “ta̱ kúú Testigo ta̱ nda̱kúní-ini”, “ta̱ nu̱ú nda̱taku”, xíʼin ta̱ “ndísochíñu xíʼin na̱ rey íyo nu̱ú ñuʼú yóʼo”. Ta̱ kúʼvi̱ní-ini xíni miíyó ta̱ nda̱tavá miíyó nu̱ú ña̱ kúúyó na̱ yiví ku̱a̱chi xíʼin ni̱i̱ra 6 ta ta̱xira ña̱ kuisochíñuyó, xíʼin ña̱ kooyó su̱tu̱ nu̱ú Ndióxi̱ yivára, ná ndukáʼnura xíʼin ndee̱ ña̱ kúúmiíra ndiʼi tiempo. Saá kooña. 7 Kotondó chi va̱xira xíʼin vi̱kó, ta ndiʼi na̱ yiví kuninara, ta saátu na̱ xa̱ʼní ñaʼá; ta ndiʼi na̱ yiví na̱ ndóo nu̱ú ñuʼú yóʼo yi̱ʼvínína ta ndandikóní-inina xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Saá kooña. 8 “Yi̱ʼi̱ kúú Alfa xíʼin Omega káchi Jehová Ndióxi̱, ta̱ kúúmií ndiʼi ndee̱, xi̱kuumiíraña, ta kúúmiíraña ta kuumiíkaraña, ta̱ kúúmií ndiʼi ndee̱.” 9 Yi̱ʼi̱ ta̱ Juan, ta̱ kúú ñanindó ta̱ xóʼvi̱ xíʼinndó xa̱ʼa̱ ña̱ kúú reino Ndióxi̱ ta ndakúní-iniyó ndíku̱nyó ta̱ Jesús, ni̱xa̱i̱ ña̱ isla ña̱ naní Patmos ña̱ na̱túʼi̱n xa̱ʼa̱ Ndióxi̱ xíʼin xa̱ʼa̱ ta̱ Jesús. 10 Ta ni̱xa̱a̱i̱ xi̱niso̱ʼi̱ iin tu̱ʼun ña̱ kúúmiíní ndee̱ ña̱ nda̱a̱ táki̱ʼva ndáʼyi̱ iin trompeta saá íyoña, 11 ta káchiña: “Ña̱ xítoún yóʼo kaʼyíña, kaʼyíña nu̱ú iin rollo ta chindaʼáña ndaʼa̱ ña̱ siete congregación, ña̱ Éfeso ña̱ Esmirna ña̱ Pérgamo ña̱ Tiatira ña̱ Sardis ña̱ Filadelfia xíʼin ña̱ Laodicea”.
25 TÍ NOVIEMBRE NDA̱A̱ 1 TÍ DICIEMBRE
ÑA̱ KÁʼA̱N BIBLIA XA̱ʼA̱ | APOCALIPSIS 4-6
“Ku̱mí na̱ kánúu sa̱tá kuáyi̱”
(Apocalipsis 6:2) Tasaá xi̱nii̱, ta kotondó. Iin kuáyi̱ yaa; ta ta̱ kánúu sa̱tá tíyóʼo níʼira iin arco; ta nda̱taxina iin corona ndaʼa̱ra, ta ta̱yóʼo kúú ka̱nitáʼan ta̱ ku̱chiñura.
wp17.3-S 4 párr. 3
¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ tí káʼa̱n ña̱ Apocalipsis xa̱ʼa̱?
¿Ndáa ta̱ kúú ta̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ yóʼo? Suvi nu̱ú libro ña̱ Revelación va̱xi ña̱ táxi kunda̱a̱-iniyó xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Sava capítulo ña̱ va̱xi chí nu̱úka káʼa̱nña xa̱ʼa̱ ta̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ yóʼo ta chínaníña ta̱yóʼo “Tu̱ʼun Ndióxi̱” (Revelación 19:11-13). Ki̱vi̱ káʼa̱nña xa̱ʼa̱ “Tu̱ʼun”, xa̱ʼa̱ ta̱ Jesucristo kúú ña̱ káʼa̱nña, saáchi ta̱kán kúú ta̱ níʼi tu̱ʼun Ndióxi̱ (Juan 1:1, 14). Saátu naníra: Rey ta ndísochíñu xíʼin na̱ rey ta saátu kúúra ta̱ káʼnuka nu̱ú ndiʼi na̱ yiví, ta káchiña ña̱ kúúra ta̱ nda̱kú-ini xíʼin ta̱ káʼa̱n ña̱ nda̱a̱ (Revelación 19:11, 16). Ta̱yóʼo kúú ta̱ xíniñúʼu kaʼndachíñu ta keʼéra táki̱ʼva kéʼé iin rey, chi nda̱kúní tíinra ku̱a̱chi ta viíní kuniñúʼura ndee̱ra. Soo íyo sava pregunta xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo.
wp17.3-S 4 párr. 5
¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ tí káʼa̱n ña̱ Apocalipsis xa̱ʼa̱?
¿Ama kúú ña̱ ki̱xáʼa xínu nu̱ú ña̱ káʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱ xa̱ʼa̱ na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ yóʼo? Ta̱ Jesús kúú ta̱ nu̱ú nda̱kiʼin ña̱ kúú corona (Revelación 6:2). ¿Soo ama nda̱kiʼinra ña̱yóʼo ta ni̱xa̱a̱ra ku̱ura Rey chí ndiví? Su̱ví tá ni̱xi̱ʼi̱ra nu̱ú ñuʼú yóʼo kúúña ta nda̱ndikóra chí ndiví, saáchi Biblia náʼa̱ña ña̱ ta̱ xi̱ndatuva kúúra tiempo saá (Hebreos 10:12, 13). Ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin na̱ ndíku̱n sa̱tára ndáa ki̱ʼva kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ ña̱ ndiʼi tiempo ña̱ kundatura tasaá kixáʼara kaʼndachíñura. Ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ koo guerra, koo so̱ko xíʼin kooní kue̱ʼe̱ tá ná kixáʼara ndakuisochíñura chí ndiví (Mateo 24:3, 7; Lucas 21:10, 11). Tá ni̱ya̱ʼa loʼo tiempo ña̱ ki̱xáʼa ña̱ Primera Guerra Mundial ña̱ ku̱i̱ya̱ 1914, saá kúú ña̱ ni̱xa̱a̱ra nda̱kuisochíñura tasaá kúú ña̱ ki̱xáʼa “ki̱vi̱ nu̱ú ndíʼi” nda̱a̱ táki̱ʼva káʼa̱n tu̱ʼun Ndióxi̱ (2 Timoteo 3:1-5).
(Apocalipsis 6:4-6) Ta ki̱ta inka kuáyi̱ tí color ñuʼu̱; ta ta̱ kánúu sa̱tá tíyóʼo ni̱ka̱ʼa̱nna xíʼinra ña̱ keʼéra ña̱ va̱ása va̱ʼa nu̱ú ñuʼú yóʼo ña̱ kaʼní-táʼan na̱ yiví; ta ta̱xina ndaʼa̱ ta̱yóʼo iin espada ña̱ káʼnuní. 5 Soo tá nda̱kuná ña̱ sello u̱ni̱, xi̱niso̱ʼi̱ ni̱ka̱ʼa̱n iin ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo, ta̱ u̱ni̱, ta ni̱ka̱ʼa̱nra: “Naʼa”. Tasaá xi̱nii̱, ta kotondó, iin kuáyi̱ tí color ndáá; sa̱tá tíyóʼo kánúu iin ta̱ níʼi ña̱ balanza. 6 Ta xi̱niso̱ʼi̱ iin tu̱ʼun ña̱ ki̱ta ma̱ʼñú ku̱mí na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo ta̱ ka̱chiña: “Iin litro ña̱ trigo xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario, ta u̱ni̱ litro ña̱ cebada xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario; ta kǒo sandíʼi-xa̱ʼún aceite tá oliva xíʼin tá vino”.
wp17.3-S 5 párr. 2
¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ tí káʼa̱n ña̱ Apocalipsis xa̱ʼa̱?
Ta̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ yóʼo chítáʼannara xíʼin guerra. Nda̱a̱ táki̱ʼva xítoyó, sándiʼi-xa̱ʼa̱ña ña̱ vií ndóo na̱ yiví nu̱ú ñuʼú yóʼo. Tá ku̱i̱ya̱ 1914, kixáʼa íyo guerra iníísaá ñuyǐví, ña̱ nda̱a̱ ni iin yichi̱ ta̱ʼán kuu. Tándi̱ʼi saá ki̱xáʼa ña̱ Segunda Guerra Mundial, ta ku̱a̱ʼáníka na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱. Xa̱ʼa̱ ña̱ ni̱xi̱yo guerra xíʼin ku̱a̱chi ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ i̱xaaña, ta nda̱a̱ tá ku̱i̱ya̱ 1914 yáʼaka 100 millón na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ i̱xaaña. Saátu ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni̱xoʼvi̱ i̱xaa ña̱yóʼo.
wp17.3-S 5 párr. 4, 5
¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ tí káʼa̱n ña̱ Apocalipsis xa̱ʼa̱?
“Ta xi̱niso̱ʼi̱ iin tu̱ʼun ña̱ ki̱ta ma̱ʼñú ku̱mí na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo ta̱ ka̱chiña: ‘Iin litro ña̱ trigo xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario, ta u̱ni̱ litro ña̱ cebada xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario; ta kǒo sandíʼi-xa̱ʼún aceite tá oliva xíʼin tá vinoʼ”. (Revelación 6:5, 6).
Ta̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ yóʼo chítáʼannara xíʼin so̱ko. Ña̱ so̱ko káʼa̱n ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ndeéní kooña, chi “Iin litro ña̱ trigo” xi̱kónaña xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario, tá siglo nu̱ú iin denario xi̱kiʼinna xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kachíñuna iníí ki̱vi̱ (Mateo 20:2). Ta u̱ni̱ litro ña̱ cebada xi̱kónaña xa̱ʼa̱ iin xu̱ʼún ña̱ denario, núuka ni̱xi̱yo ña̱yóʼo nu̱ú ña̱ trigo. Ta va̱ása nani miíví ña̱yóʼo kuxu iin familia. Saátu káʼa̱nña xíʼin na̱ yiví ña̱ loʼo aceite tá oliva xíʼin tá vino kuniñúʼuna, ña̱yóʼo kúú mií ña̱ xi̱xiniñúʼunína tiempo saá.
(Apocalipsis 6:8) Tasaá xi̱nii̱, ta kotondó. Iin kuáyi̱ tí ndáʼviní kúni color; ta sa̱tá tíyóʼo kánúu ta̱ naní ña̱ xíʼi̱. Ta sa̱tá tíyóʼo ndíku̱n nu̱ú ndúxu̱n na̱ yiví. Ta ta̱xina ña̱ kaʼníra xíʼin espada ña̱ níʼira iin táʼvi nu̱ú ñuʼú saátu ña̱ taxira koo so̱ko xíʼin ña̱ kooní kue̱ʼe̱ ndeé ta saátu ña̱ koo kití yukú.
wp17.3-S 5 párr. 8-10
¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱ kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ tí káʼa̱n ña̱ Apocalipsis xa̱ʼa̱?
Ta̱ ku̱mí kánúu sa̱tá tí kuáyi̱ chítáʼannara xíʼin ña̱ xíʼi̱ na̱ yiví íxaa kue̱ʼe̱. Tá ni̱ya̱ʼa ña̱ ku̱i̱ya̱ 1914, ña̱ gripe española ku̱a̱ʼání na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ i̱xaaña. Saátu ki̱ʼva 500 millón kúú na̱ ki̱ʼin ña̱ kue̱ʼe̱ yóʼo, saátu káchina ña̱ ku̱a̱ʼání ñuu ki̱ʼinna ña̱ kue̱ʼe̱ yóʼo.
Soo su̱ví nda̱saa ña̱ gripe española níxi̱yo chi saátu tá siglo veinte, yáʼaka cien millón na̱ yiví ni̱xi̱ʼi̱ i̱xaa ña̱ kue̱ʼe̱ viruela. Nda̱a̱ tiempo vitin millón na̱ yiví xíʼi̱ íxaa ña̱ kue̱ʼe̱ sida, ña̱ tuberculosis xíʼin ña̱ kue̱ʼe̱ malaria, ni chíka̱a̱nívana ndee̱ ña̱ tavána ta̱ta̱n ña̱ va̱ʼa kutátanna xíʼin ña̱ kue̱ʼe̱ yóʼo.
Ña̱ guerra, ña̱ so̱ko á ña̱ kue̱ʼe̱, xíʼi̱níva na̱ yiví íxaaña. Ña̱ Hades yóʼo ku̱a̱ʼání na̱ ni̱xi̱ʼi̱ ñúʼu ti̱xinña ta va̱ása chútú iniña chi kúni̱ tá kúni̱kaña na̱ yiví.
Ná ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ña̱ kivi chindeé miíyó
(Apocalipsis 4:4) Iníísaá sa̱tá tú trono yóʼo íyo 24 trono, ta nu̱ú tú trono yóʼo ndóo 24 anciano na̱ ndíxi ti̱ko̱to̱ yaa, ta níndosó corona ña̱ oro xi̱nína.
(Apocalipsis 4:6) Ta nu̱ú tú trono yóʼo íyo mar ña̱ vítreo ña̱ íyo nda̱a̱ táki̱ʼva íyo cristal. Ta ma̱ʼñú trono yóʼo xíʼin iníísaá sa̱tá tú trono yóʼo íyo na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo ta íyo ku̱a̱ʼá nduchúnu̱úna chí sa̱tána xíʼin chí nu̱úna.
re-S 76 párr. 8
Va̱ʼaní nu̱ú íyo trono Jehová chí ndiví
8 Ta̱ Juan xi̱xini̱ra ña̱ ni̱xi̱yo na̱ su̱tu̱ na̱ xi̱kachíñu ti̱xin ña̱ tabernáculo tá tiempo xi̱naʼá. Ña̱kán sana nda̱kanda̱-inira tá xi̱nira ña̱ káʼa̱n ña̱ va̱xi yóʼo: “Iníísaá sa̱tá tú trono yóʼo íyo 24 trono, ta nu̱ú tú trono yóʼo ndóo 24 anciano na̱ ndíxi ti̱ko̱to̱ yaa, ta níndosó corona ña̱ oro xi̱nína”. (Revelación 4:4.) Kǒo na̱ su̱tu̱ níxinira chi na̱ xi̱nira kúú na̱ 24 anciano, ña̱ ndóona nu̱ú trono ta níndosó corona xi̱nína ta íyona táki̱ʼva íyo na̱ rey. ¿Ndáana kúú na̱ anciano yóʼo? Na̱yóʼo kúú na̱ nda̱ka̱xin Ndióxi̱ ña̱ ku̱ʼu̱nna chí ndiví, ta nda̱takuna ndóona ña̱ kaʼndachíñuna nda̱a̱ táki̱ʼva ni̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼinna. ¿Nda̱chun va̱ʼa xíni̱yó ña̱yóʼo?
re-S 80 párr. 19
Va̱ʼaní nu̱ú íyo trono Jehová chí ndiví
19 ¿Ndáana chítáʼanna xíʼin na̱yóʼo? Ña̱ visión xi̱ni ta̱ profeta Ezequiel, chíndeéña miíyó ña̱ kunda̱a̱-iniyó xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo. Ta̱ Ezequiel xi̱nira ña̱ íyo Jehová xíʼin carro celestial tú kúúmiíra, ta ku̱a̱ʼa̱n na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo ta kúni̱ kutáʼanna xíʼin na̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Juan xa̱ʼa̱. (Ezequiel 1:5-11, 22-28.) Tándi̱ʼi tuku xi̱ni ta̱ Ezequiel tú carro-trono Jehová ta ku̱a̱ʼa̱n na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo xíʼinra. Soo vitin ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Ezequiel ña̱ naní na̱yóʼo querubín. (Ezequiel 10:9-15.) Na̱ xa̱a̱ síín íyo xi̱ni ta̱ Juan yóʼo chítáʼanna na̱yóʼo xíʼin na̱ ku̱a̱ʼání querubín na̱ kúúmií Ndióxi̱... na̱yóʼo kúú na̱ kúúmií chiñu ña̱ ndáyáʼviní ti̱xin nu̱ú íyo Jehová. Va̱ása níndakanda̱-ini ta̱ Juan tá xi̱nira ña̱yóʼo ña̱ íyona yatin xíʼin Jehová, chi saá ni̱xi̱yo ti̱xin ña̱ tabernáculo tá tiempo xi̱naʼá, ña̱ ni̱xi̱yo na̱ querubín ña̱ oro sa̱tá tú arca ña̱ pacto, ña̱ xi̱chitáʼanna xíʼin trono Jehová. Ta ma̱ʼñú na̱yóʼo ni̱xi̱yo ña̱ xi̱ka̱ʼa̱n Jehová xíʼin na̱ ñuu kán. (Éxodo 25:22; Salmo 80:1.)
(Apocalipsis 5:5) Soo iin na̱ anciano ni̱ka̱ʼa̱n xíʼi̱n: “Va̱ása kuakukaún. Koto chi tí León tí ke̱e ti̱xin na̱ veʼe ta̱ Judá, ti̱xin na̱ veʼe ta̱ David, ki̱xaa̱rí ña̱ kunárí ña̱ rollo xíʼin ña̱ siete tu̱ni̱”.
cf-S 36 párr. 5, 6
“Koto, tí León tí ke̱e ti̱xin na̱ veʼe ta̱ Judá”
5 Ndakúní-ini tí león. ¿Á xa̱a̱ xíniún tí león ña̱ yatin? Sana xa̱a̱ xínivaúnrí soo ndíka̱a̱ kútu̱varí ini iin zoológico. Soo tá su̱ví tí ndíka̱a̱ kútu̱ kúúrí síínva koo. Tá ná kuniyó tíyóʼo, xíto va̱ʼarí nu̱úyó ta tí kitíyó va̱ása xínurí. Tu̱ʼun Ndióxi̱ káʼa̱nña xa̱ʼa̱ tí leon yóʼo ña̱ kúúrí iin tí ndakuníka nu̱ú ndiʼi kití ta ni va̱ása yíʼvirí ta ndakúní íyo inirí (Proverbios 30:30). Táki̱ʼva ndakú-ini tíyóʼo saá ndakú-ini ta̱ Cristo.
6 Ná kotoyó u̱ni̱ nu̱ú ña̱ náʼa̱ ña̱ ndakúní íyo ini ta̱ Jesús táki̱ʼva íyo ini tí león: ña̱ káʼa̱nra xa̱ʼa̱ ña̱ nda̱a̱, ña̱ kéʼéra nina ña̱ nda̱kú ta kúndeé-inira xíʼin na̱ sási nu̱úra. Saátu kotoyó ni tá ndakú á va̱ása ndakú íyo iniyó kivi kundiku̱nyó yichi̱ ta̱ Jesús.
Ña̱ kaʼviyó nu̱ú Biblia
(Apocalipsis 4:1-11) Tándi̱ʼi ku̱u ña̱yóʼo xi̱nii̱, ta kotondó, iin yéʼé ta núnaña chí ndiví, ta ta̱chí nu̱ú ña̱ xi̱niso̱ʼi̱ táki̱ʼva ndáʼyi̱ iin trompeta saá ndáʼyi̱ña, ta káʼa̱nña xíʼi̱n, ta káchiña: “Ndaa yóʼo, ta na̱ʼi̱ nu̱ún ña̱ʼa ña̱ kuu”. 2 Tándi̱ʼi ku̱u ña̱yóʼo, ndi̱ku̱n kama ni̱ki̱ʼvii̱ ti̱xin ndee̱ ña̱ espíritu: ta kotondó, iin trono íyoña chí ndiví, ta kán íyo iinra nu̱úña. 3 Ta ta̱ íyo nu̱ú ña̱yóʼo káara táki̱ʼva káa iin yu̱u̱ ña̱ jaspe xíʼin iin yu̱u̱ ña̱ kúaʼa ña̱ liviní color kúúmií, ta sa̱tá ña̱ trono yóʼo íyo iin arco iris tí káa táki̱ʼva káa iin esmeralda. 4 Iníísaá sa̱tá tú trono yóʼo íyo 24 trono, ta nu̱ú ña̱ trono yóʼo ndóo 24 anciano na̱ ndíxi ti̱ko̱to̱ yaa, ta níndosó corona ña̱ oro xi̱nína. 5 Ta nu̱ú tú trono yóʼo ndáyeʼe saátu ndeéní káʼa̱nna ta kée taxa; ta íyo u̱xa̱ lámpara ña̱ kúúmií ñuʼu̱ xíxi ña̱ sándayeʼe nu̱ú tú trono, ta ña̱yóʼo kúni̱ kachiña na̱ u̱xa̱ espíritu Ndióxi̱. 6 Ta nu̱ú tú trono yóʼo íyo mar ña̱ vítreo ña̱ íyo nda̱a̱ táki̱ʼva íyo cristal. Ta ma̱ʼñú trono yóʼo xíʼin iníísaá sa̱tá tú trono yóʼo íyo na̱ ángel na̱ xa̱a̱ síín íyo ta íyo ku̱a̱ʼá nduchúnu̱úna chí sa̱tána xíʼin chí nu̱úna. 7 Ta ta̱ ángel ta̱ nu̱ú táki̱ʼva káa iin león saá káara, ta ta̱ u̱vi̱ táki̱ʼva káa iin si̱ndi̱ki̱ saá káara, ta ta̱ u̱ni̱ níʼira nu̱ú iin ta̱a, ta ta̱ ku̱mí táki̱ʼva káa iin águila tí ndáchí saá káara. 8 Ta na̱ ku̱mí yóʼo, iin iin na̱yóʼo kúúmiína i̱ñu̱ ndi̱xi̱nna; íyo ku̱a̱ʼání nduchúnu̱úna. Ta va̱ása ndákindee̱na ta ñuú xíʼin káʼñu káʼa̱nna: “Santo, santo, santo kúú Jehová Ndióxi̱, ta̱ kúúmií ndiʼi ndee̱, xi̱kuumiíraña, ta kúúmiíraña ta kuumiíkaraña”. 9 Ta ndiʼi tiempo tá ndásakáʼnuna ta̱ táku ndiʼi tiempo, tá íxato̱ʼónara tá táxina tíxa̱ʼvi ndaʼa̱ra, 10 na̱ veinticuatro anciano xíku̱xítina nu̱úra ta ndásakáʼnunara, ta sánuuna coronana nu̱ú ña̱ trono, ta káchina: 11 “Jehová, Ndióxi̱ miíndi̱, iinlá yóʼó kúú ta̱ íyo yichi̱ ña̱ ndasakáʼnu ndiʼina yóʼó, yóʼó kúú ta̱ taxindi̱ ña̱ to̱ʼó ndaʼa̱, yóʼó kúú ta̱ ndakiʼin ndiʼi ndee̱ndi̱, saáchi yóʼó kúú ta̱ i̱xava̱ʼa ndiʼi ña̱ʼa, ta xa̱ʼa̱ ña̱ kúni̱ miíún na̱kuva̱ʼa ndiʼi ña̱yóʼo”.