Nʼoniwhayaj: ¿Ha iwoyek tachʼot namehen?

DANIEL hiwʼen pʼante diez nekchomis wet weihalha nekchom toj ihi pʼante toj tatayhla hop nʼotʼinhayaj toj cáncer. Hop kachawos toj itetshan wet lewʼet lheley nemhit tʼekhaye che ilayhihla, mat lham kha. Lham yenek telakwla, wet tachʼothiyela toj nʼotetshanchʼoye hop mʼak toj iwoyek ichesat hop cáncer. Matche pʼante toj tʼuhlak nam kachawo toj ihoye toj itetshan hop cáncer toj ilan lham. Mat lewhay toj kachawo is che ihoye, pelhay toj wuj tamenej pʼante toj ileche. Daniel nemhit leniwhayaj ihi pʼante wet nechʼe iwo tesa pʼante toj nemhit itetshan mʼak toj hope. Tafwaytshi iyhaj ifwalas Daniel yʼil pʼante.

Hop mʼak toj Daniel ihi pʼante, n’oelh toj yome pʼante hope kachawo toj lhaichufwenej, atsi mʼak toj iyej wichi toj leniwhayaj ihi wet iyhaj toj tatay leniwhayaj. Nʼalej toj am lelatpejchʼoye mʼak toj malhyejna toj iyej nʼoelh at che hope. Malhyej toja, iche nʼoelh toj ichʼut toj tatay lhimpaj che yʼil wet iche mʼak toj lhayʼe lhip toj inihihla wet matche toj iwo lahaya: nʼalej toj hope pʼiya toj inihihla che iche lewʼet lheley che ihoye wok ichate lewhay toj lehusekchʼoye toj iwoye pʼante mʼak toj laha ihi. Toj tafwaytshi tajtso yʼil tʼat. ¿Atsi mʼak toj tachʼote pʼante toj yikchufwi toj ilayhi? ¿Ha iwoye pʼiya che name toj nʼoniwhayaj hope mʼak toj lhay’e lhip toj takhajay malhyej toj iyhaj wichi yome?

Wujpe kachawos toj lhamel lhaichufwenej mʼayhay toj talhe nʼotʼinhayajay lhamel yome toj n’otichunhayaj toj isen, nʼoniwhayaj wet mʼayhay toj n’oelh ilate toj ihi lehusek toj isen tachʼote hinʼu hopkhilak is t’at mʼak toj ihi. Mat nilhokhitʼa wichi toj letichunhayaj malhyejtso. Iyhaj lhamel itiyej kanhi nʼotichunhayajaytso wet yome toj mʼayhaytso kalelhahitʼa che hopehen mʼayhay toj matchehen. Tajlhamet toj lhamel yen letichunhayaja toj mʼak toj ilate toj aytaj hope tʼat mʼak toj tʼisan iwoye.

Hop nʼochumyajna toj wichi ikachu toj matche toj laha ihi toj yome hop nʼoniwhayaj hopkhitʼa mʼak toj nechʼe. Toj pʼante dos mil nekchomis toj tafwaytshi, hop Aristóteles yome pʼante toj nʼoniwhayaj malhyej iwoye che nʼoelh inʼalte mʼak toj ihichetʼala. Wet hate hop Benjamín Franklin yome pʼante toj n’oelh toj tajlhamet toj inihilhi mʼak, ihichetʼala mʼak toj ikalhi.

Toj malhyejtso, ¿atsi mʼak toj matche toj nʼoyomeje hop nʼoniwhayaj? ¿Tajlhamet toj hope pʼiya mʼayhay toj nʼonʼalte toj ihichetʼala lewhay che hope toj nʼoelh tʼukwe mʼayhay toj lahal ihihitʼa hopkhilak ikhajyen? ¿Wok iche pʼiya mʼak toj tamenej toj iwoyek name toj matche tʼat nʼoniwhayaj iche toj nilhokej namel nawatla hopkhilak naisen wet lhakajyaj ihi toj iche mʼak toj tamenej toj natʼekhaye wet matche t’at toj naisej?

¿Atsi mʼak toj tamenej toj nawatla nʼoniwhayaj?

¿ATSI mʼak toj iwoye pʼantek iyej hop Daniel hanʼafwaj toj namene toj ihi elh nʼochufwenyaj toj ichun, che lham tatayhitʼa leniwhayaj? ¿Ha iwoye pʼante che iches wet athana kamaj ilayhi? Tej toj iche wichi toj matche toj tʼekhaye nʼoniwhayaj iwohiyetʼak nichulho nʼoyʼatshanhayna. Wet tajtso matche toj laha ihi hop toj nʼoniwhayaj hopkhitʼa mʼak toj is che lhayʼe lhip toj nʼowo lahaya, hopkhitʼa mʼak toj iwoyek ichesat nʼotʼinhayaj at che hope.

Lewhay toj noticia CBS yʼatshane hop Doctor toj lhey Nathan Cherney lham yome pʼante toj lewhay che nawʼen wichi toj tʼinhayajay ayteschehen isitʼa che name toj che leniwhayaj ihi hope mʼak toj iwoyek ifwaytej mʼak at che hope. Lham yok: «Iche hinʼul toj lhamel yeteje lechʼefwas hop toj lhamel yenhitʼa letichunhayaja wok tʼekhahiyetʼa hop nʼoniwhayaj. Nʼotichunhayajtso ikanchi n’oelh toj yen letichunhayaja wet malhyej iwoye che nʼofwenho nʼoelh toj lhailat toj lham t’at toj letes toj tʼinhayaj ichesitʼa hop toj tʼuhikwetʼa lenʼayij hopkhilak tumla hop cáncer wet tajtso hope mʼak toj tʼuhawethiyejtʼa».

Mʼak toj matche, hope toj wichi tatayhla nʼotʼinhayajay toj lecha ihihitʼa malhyej iwoye che ihi nʼokaʼtshayaj toj lhay’e lhip toj aytajche wet iwoyek n’oelh yʼelej. Mʼak toj lewʼet lheley iwohiyetʼala hope toj lhamel ifwenho toj lham t’at toj letes. Toj malhyejtso, ¿ha iwoyek n’oyome toj hop nʼoniwhayaj hope mʼak toj laha ihihitʼa?

Kha. Malhyej toja, hop Doctor Cherney toj t’ukwe lenʼayhay wok iyhaj mʼayhay toj tej toj ichesthitʼa nʼotʼinhayajay mat tachʼote nʼotʼinhayaj lanek hopkhilak letamsek ihi wet ilat lhame toj is t’at tej toj pitaj toj nʼotʼinhayaj ilan. Kachawostso lhamel matche toj tʼekachʼoye toj mʼak toj lhay’e lhip toj laha ihi toj lhamel itiyej mʼayhaytso hop wichi toj tʼinhayaj ilan hopkhilak lakhajyhayaj ihi hate iwoyek nʼotiyej wichi toj tʼinhayaj matche toj aytajche. Wujpe wichi toj yome toj nʼoniwhayaj iwoyek iwoye tajtso, hate iyhaj mʼayhay.

Hop nʼoniwhayaj matche toj laha ihi

Iche doctor toj nilhoke toj n’oelh toj tʼinhayaj matche toj aytajche lechʼotyaj toj talhe iyhaj matche toj laha ihi. Lham yok: «Nʼoniwhayaj hope nʼochʼotyaj toj matche toj takhajay». N’oyome toj nʼochʼotyajna tachʼote wichi toj tʼinhayajay ilan toj yikchufwi toj takhajay leniwhayaj wet hate toj ilate toj is t’at mʼak toj ihi. Taj p’ante1989 nʼonʼalit pʼante toj wichi toj ikatej nʼochʼotyajtso pitaj pʼante lewhay toj ilayhiche, mat lewhayis iyhaj toj tafwaytshi tʼaycha pʼante wichi toj iyej tajtso. Tej toj malhyejtso mʼak toj n’oyome, kachawos tajpe toj wichi toj ikatej nʼochʼotyajtso, lhamel wujhitʼa toj lekʼewfwayaj ihi wet hate wujhitʼa letelaythayaj toj ilate.

Natetshan elh mʼak toj hate kachawos tajpe toj yiwtejla toj n’oelh is letichunhayajay wok kha, toj iyej wichi toj letʼotle tʼinhayaj ihi. Nʼochuma pʼante mil trecientos hinʼul hopkhilak n’otetshan mʼak toj letichunhayaj toj yiwtejla hop nʼowʼatshancheyaj. Toj tafwaytshi diez nekchomis n’ohanej toj lhip wichina hiwʼen tʼinhayaj toj ihi letʼotle. Iyhaj wichina isihentʼa letichunhayaj. Hop profesora Laura Kubzansky yopʼantekwe: «Nilhokej mʼayhay toj n’oyome toj yiwtejla toj n’oelh letichunhayaj is tachʼote, malhyej iwoyek hope mʼak toj khitʼa toj laha ihi che wichi ihanlhi, mat toj paj toj kachawos itetshan nilhokpe toj matche t’at toj n’oelh letichunhayajay isen tajtso tachʼote t’at toj tatayhla tʼinhayaj».

Toj nʼotetshanpej n’ohanej toj wichi toj tʼinhayajay ihi, lewhay che letichunhayajay isihentʼa tajtso tachʼothiyetʼa hopkhilak ilafwel toj iches, mat iyhaj toj yen letichunhayaja toj ichesenla t’at tajtso tachʼote hopkhilak ilafwel toj iches. Lhay’e n’ohanej toj lewhay toj n’oelh yam is letichunhayaj tachʼote hopkhilak pitaj lewhay toj ilayhi. Iche pʼante lewhay toj n’otetshan chi malhyej (ep hote) toj yʼaje letichunhayajay hop wichi toj hichʼuthen toj n’oyome nʼotichunhayajay toj isen toj yiwtejla n’oelh toj hichʼut wet nʼotichunhayajay toj niʼisa. Lewhay toj n’otchuma wichi toj tanhay toj nʼonetek tachʼahuye nʼolhomtes toj yome toj n’oelh toj hichʼut lehanyaj ihi wet itafwelej mʼak toj talhche, tajtso tachʼote toj lekhajyhayaj ihi toj ilunwetha. Iwoyek n’oyome toj lekhajyhayajtso inuʼpe lekhajyhayaj toj ikalhi lewhay toj tafwaytshi tres iwʼelas toj ichufwen tʼisan hopkhilak takhajay.

¿Atsi mʼak toj tamenej toj malhyejtso hop nʼoniwhayaj, toj n’oelh letichunhayaj is wet toj yome toj isila t’at mʼak toj ihi, tajtso tachʼote t’at lewhay toj tʼinhayaj ihi? Iwoyek name toj mʼayhay toj iwoye kachawos wet ciencia kamaj wujhitʼa che itafwelej n’oelh letichunhayaj wet mʼak toj ihi tʼisan hopkhilak nichulho mʼak toj nametso. Mat wichi toj itetshan mʼayhaytso lhamel iwoyek lhaithatche lhip hop toj itafwelej nʼochumettso. Iche nʼochufwenyajwo toj itetshan mʼak toj talhe nʼolhetek toj yome pʼante toja: «Matche toj is toj n’oelh lekajyaj ihi wet leniwhayaj ihi tajtso tachʼote hopkhilak n’oelh nʼolhakli ihihitʼa wet hate tachʼote t’at tʼisan. Hope elh mʼak toj n’oelh iwoye hopkhilak tachʼote tʼisan toj is t’at».

Mʼakna toj n’oyome iwoyek wichi toj malhyej kachawos, wichi toj itetshan nʼolhetek wet wichi toj lhaichufwenej ciencia, iwoyek malhyej iwoye mʼak toj nechʼe, mat wichi toj lhamel lhaichufwenej Dios lhomtes lhamel pajche ihanej tajtso. Tafwaytshi tres mil nekchomis hop niyat Salomón ilesayen pʼante nʼolhomtesna isej espíritu toj nʼotʼamajchet: «Chik ohusek lakäjyaj ihi, häpe tʼat kacha tä is. Mat chik ohusek lefwitajayaj ihi, okhajyhayaj ihihitʼa» (Proverbios 17:22). Tetshan mʼak toj versiculona yome toj hope mʼak toj matche toj tʼuhawetej. Yomhiyetʼa che n’oelh lehusek lekajyaj ihi iwoyek ichesat mʼak at che hope toj aytaj toj ilan, tajlhamet toj yome toj iwoyek hope nʼochesyaj.

Che malhyejtso iwoyek iche nʼoyʼatshanek, che nʼoniwhayaj hope kacha, ¿atsi kachawo toj hiwʼenhihotʼala wichi toj lhailathen? Lhay’e toj hop nʼoniwhayaj tej toj matche tachʼote n’oelh toj tʼinhayaj ihi hopkhilak is t’at mʼak toj ihi iwoyek hate ikalhi mʼak toj lhay’e lhip toj inuʼpe tajtso.

Mʼayhay toj iwoyek naisej toj talhe lhatichunhayaj toj isen wok kha

Wichi toj itetshan mʼayhayna tajpe toj iyhaj toj isen letichunhayajay lhamel matche toj isej. Lhamel iwoyek tumla mʼayhay toj iwoye malhyej toj lhamel lhaichufwenhen, lhamel lechumet wet toj lhamel yenlhi deportes. Malhyej toja, iche pʼante lewhay toj n’otetshan atsinhay toj lhamel ikoyej carrera. Wichi toj lhamel ichufwenhen atsinhayna lhamel itetshan lewhay toj lhamel iwaklhat, hate tsʼilakhitʼa pʼante toj n’owoye tajtso mat weihalhapej lhamel nʼoyomhopwetha wet n’otetshan chi malhyej (ep hote) leniwhayaj. Toj lepese n’ohanej toj tajlhamet nʼoniwhayaj toj iwoye pʼante toj tachʼote hopkhilak lhamel tumla ¿Atsi mʼak toj tamenej toj nʼoniwhayaj matche toj takhajay?

Hate iche nʼochufwenyaj toj nʼotalhto toj nʼoelh isihentʼa letichunhayajay. Toj nekchom 1960 nʼohanej mʼak toj nʼoseltej toj itshatay lakeyis toj hope toj iche n’oelh toj ichufwenej mʼak toj talhiyetʼa che lham che ihanej. Toj malhyejtso toj n’otetshan itshatay lakeyistso hate nʼowʼen toj hate iwoyek iyej wichi. Malhyej toja, n’otchuma pʼante iyhaj wichi wet nʼonete pʼantek tachʼahuye nʼopak toj lhay’e lhip toj niʼisa wet nʼofwenho pʼante lenʼayij toj iwoyek lhamel yʼomat nʼopaktso. Nilhokej lhamel iwoyek iwoye tajtso.

Yachajo pʼante toj nʼowoyeje iyhaj wichi tajtso, mat toj lhamel tʼuhlak yʼomat, yomhitʼa nʼopaktso toj aytaji. Mʼak toj iyej wichitso hope toj iyhaj yʼelej toj t’ukwe lenʼayij hopkhilak yʼom nʼopaktso. Mʼakna toj n’owoye lhamel tamenej toj kalelhahitʼa atsi mʼak toj lhamel iwohiyela hop toj lhamel ihanej t’at toj mʼak at che hope che lhamel iwohiyela iwohitʼala elha mʼak toj lhamel ihi. Mat iyhaj toj isen letichunhayajay toj ihi lhamelna tachumhitʼala letichunhayajtso mat lhaikhajyenej toj t’ukwe t’at lenʼayij hopkhilak yʼomat.

Hop kachawo toj lhey Martin Seligman, toj lham tachʼote pʼante toj n’otetshan mʼayhayna, hop tamenej toj lham tatshupiye toj lhaichufwenej lewhay toj n’oelh yam isen letichunhayajay wet lewhay toj kha. Lham ikalelhat pʼante toj wichi toj nilhok lewhay letichunhayajay niʼisa, iche lewhay toj tamenej toj lhamel iwohiyetʼa mʼayhay toj is che iwoye wet hate iche toj inuhla mʼayhaytso toj lhamel is che iwoye. Kachawotso ichumyenlhi lhomtesna lewhay toj yome n’oelh toj nilhokej lewhay letichunhayajay toj niʼisa wet mʼak toj ikalhi: «Veinticinco nekchomis toj olhaichufwenej tajtso tamenej toj ikalelhat nʼoho toj, che ifwalapej namel nen tichunhayaja toj nilhokej mʼayhay toj niʼisa toj iche hope mʼayhay toj lhates, wet toj ihichetʼala lewhay che noj mʼayhayna wet toj yʼaje nilhokej mʼayhay toj nawoye tajtso iwoyek tamenej toj t’aytsi lhawitʼayhyajay toj iyej namel, inuʼpe n’oelh toj letichunhayajay isen».

Iwoyek name toj malhyejtso, toj mʼayhay toj nʼoyomena, malhyej iwoye mʼayhay toj nechʼe mat wichi toj lhaichufwenej Dios lhomtes lhamel pajche ihanej. Iche proverbio toj yok: «Chik iche lewhäy tä atha hanʼäyij wet lhok, “Okalhihitʼa”, tälhe tä otle nitʼuna» (Proverbios 24:10). Toj malhyejtso mʼak toj Biblia yome kalemlhajfwaj toj lewhay toj n’oelh lekʼewfwayaj ihi wet toj n’oelh isihentʼa letichunhayaj iwoyek isoyej lekhajyhayaj toj iwatlak iwoye mʼak. Toj malhyejtso ¿atsi mʼak toj is che nawoye hopkhilak natayhla toj isihentʼa lhatichunhayajay mat nalhaikhajyenej hopkhilak ihi namel toj isen t’at lhatichunhayaj?

[N’opeyak]

Nʼoniwhayaj iwoyek tachʼot ame

Iwoyek nʼotayhla nʼotichunhayajay toj niʼisa

¿ATSI mʼak toj atichunhayaj toj letiyej nʼowitʼayhyajay toj iʼamej? Wujpe wichi toj itetshan mʼayhayna yenek lechulhyaj nʼoyʼatshanekna yʼaj namehen che nahopehen wichi toj letichunhayajay isen wok kha. Nilhokej namel iche lhawitʼayhyajay toj i’namejen, iche elh toj inuʼpe elh. Mat, ¿atsi mʼak toj tamenej toj iche iyhaj wichi toj malhyej iwoye che tumla lewitʼayhyaj toj hiwʼen wet tajtso ikhajyen, wet iche iyhaj toj ileyej mʼayhay toj iwoye hop toj iche lewitʼayhyajay toj ihi tej toj lhamsaj?

Lhek tichunla taja, che am letʼukwe achumet lehoye n’oelh toj hiwʼen n’ochumet mat nʼowʼenhitʼa amho. ¿Atsi mʼak toj lhenla atichunhayaja? Iwoyek lhenek atichunhayajtso malhyej iwoyek tajlhamet am toj awitʼay wet letetshan toj nʼowitʼayna nilhok lewhay ihla amej wet atichunhayaj lhok: «Ihichetʼala n’oelh che hiwʼen nʼoho ochumet, ihichetʼala lewhay che owʼen ochumet». Wok lhay’e iwoyek lhen hopeya awitʼaytso mʼak toj ihla amej nilhok lewhay iwoyek lhen atichunhayaja: «Ihichetʼa mʼak toj is che owoye. Oha ihihitʼa». Mʼayhaytso iwoyek inʼalit toj ahope n’oelh toj letichunhayajay isihentʼa.

¿Atsi mʼak toj nawoye hopkhilak natatayhla?

¿Chi malhyej (Ep hote) toj natatayhla lhatichunhayajay toj niʼisa? Mʼak toj matche toj laha ihi toj ichun toj is che nawoye hope toj natafwelej lhatichunhayajaytso. Toj tafwaytshi tajtso is che natatayhla. Mʼak elh toj iwoyek nawoye hope toj nam isen lhatichunhayajay. Malhyej toja, ¿ha hope pʼiya toj talhe toj ihichetʼala n’oelh che iyahinnʼo wet hiwʼen nʼoho ochumet wok tajlhamet toj n’oelh toj iwo lechumeta wichi t’ukwe wichi toj wʼenha lhamej lechumet toj iwoye?

Tichunejlhi mʼayhay toj kalelhajen toj iwoyek i’amej, wet tetshanchʼoye atichunhayajay toj isihentʼa toj iwoyek malhyej che yʼayhettshi awitʼayhyajay. ¿Ha hope toj lewhay toj nʼotchumhitʼa ahila toj letʼukwe achumet toj inʼalit toj nilhok lewhay isihentʼa mʼak toj lewoye? Wok, ¿iwoyek lhen atichunhayaja mʼayhay iyhaj toj isen toj am lewoye, malhyej toj lewoye nʼochumtes toj espirituales, mʼayhay toj iyej hawʼet lheley wok toj lewo akalayʼisa? Isitʼa che lhen atichunhayaja toj mʼak toj iwoyek inuhla ame hope mʼak toj lhay’e lhip toj niʼisa. ¿Ha kalelhaj t’at toj tajtso inʼalit toj ihichetʼala lewhay che nawʼen lhachumet? Hate iche iyhaj mʼayhay toj tamenej toj is che natekawayhla nʼotichunhayajay toj niʼisa.

Lhatichunhayajay toj isen toj natiyej mʼayhay toj nakalelhat toj nawohiyela

Nekchomis iyhaj toj tafwaytshi, hop wichi toj itetshan mʼayhay, lhamel yome toj nʼoniwhayaj hope t’at mʼak toj matche toj laha ihi tej toj tajtso hope mʼak toj nayahitʼa, lhamel yome t’at toj hope toj n’oelh tʼekhaye toj iwoyek ikalhi toj iwoye mʼak toj ikalelhat toj iwohiyela. Mʼayhay toj wichina yome wujpe lenʼayij toj tachʼot namehen, malhyej toj nawʼenla toj ihi nʼochufwenyaj toj ihan elhna nʼoniwhayaj inuʼpe tajtso. Malhyej toja, che matche toj natetshan mʼak toj nʼoyomeje toj hope nʼoniwhayaj iwohiyelak nachiyhelit lhatichunhayajay toj is toj yiwtejla mʼak toj natʼuhlak nakalelhat toj nawoye.

Hopkhilak natʼekhaye toj mʼayhay toj nawohiyela iwoyek nakalhi, nawatla che nen lhakeya toj nawoye mʼayhaytso wet che nakalelhat mʼayhay toj nawohiyela hope mʼak toj is che nakalhi t’at toj nawoye. Che natajpe toj namel nawʼenhitʼa lhakeytso, matche toj tʼuhawetej toj is che nen tichunhayaja mʼayhay toj pajche natʼuhlak nawoye. Toj ichun: ¿Ha wakʼalh mʼak toj nawohiyela? Matche toj athahitʼa che nen tichunhayaja toj nawoye ifwalapej wujpe mʼayhay toj nen tichunhayaja che nawoye wet natetshanhitʼa mʼak toj matche toj nawatla wok mʼak toj matche toj laha ihi. Toj yiwtejla hop nʼochufwenyajtso toj matche toj iwoyek n’oisej toj n’oelh ikalelhat mʼak toj matche toj laha ihi toj iwohiyela, Dios lhomtes pajche yome nʼofwonyaj lewhayis toj matche toj pajche toj namel is che «[na]tshupyenepej mʼak tä is» (Filipenses: 1:10).

Toj wakʼalh mʼayhay toj natshupyene toj nahanej toj matche toj laha ihi athahitʼahla che natshupyene elh toj inuʼpe iyhajtso toj laha ihiche toj yiwtejla lhachumtes toj espirituales, yiwtejla lhawʼet lheley wok iyhaj mʼayhay toj nawoye. Mat matche toj is che namel nahanej toj isitʼa che nam wujpe mʼayhay toj natʼuhlak nawohiyela wet toj natshupyene iyhaj toj nahanej toj athahitʼa hopkhilak nakalhi. Tajtso iwoyek iwo lhakʼefwhayaja wet naleyej toj natʼuhlak nawoye. Mʼak toj tʼuhawetej toj iwoyek nawoye hope toj nawʼenhaten mʼayhay toj natʼuhlak nawoye iyhaj toj matche toj athahen wet toj atofwe lewhay toj iwoyek nakalhi toj nawoye wet iyhaj toj athahihentʼa hope mʼayhay toj iwoyek atofwiyetʼa lewhay wet iwoyek nakalhi toj nawoye.

Iche nʼolhomet toj yok: «Che lewatla mʼak, is che aletate». Tajtso matche t’at. Toj n’oelh iwatlak itshupyene mʼayhay toj matche toj laha ihi hopkhilak iwoye iwatla lekhajyhayaj hopkhilak matche t’at toj ikalhi toj iwoye. Iwoyek nakhajyen tajtso nen t’at tichunhayaja toj matche toj laha ihi mʼak toj natʼuhlak nawoye wet nen tichunhayaja hop lenʼayij toj iwoyek naisej lewhay che nakalhi. Wet tej toj matche, nahanej toj ihichela mʼayhay toj iwoyek inuhla mʼayhay toj nawatlak nawoye is che natetshan toj mʼayhaytso hope mʼayhay toj is che natatayhla wet hopkhitʼa toj is che tamenej toj naleyej toj natʼuhlak nakalhi toj natʼuhlak nawoye.

Athana hate is che nen tichunhayaja atsi mʼayhay toj iwoyek nawoye hopkhilak nakalhi mʼayhay toj natshupyene toj nawohiyela. Hop hinʼu toj lhey C. R. Snyder, toj lham matche pʼante toj lhaichufwenej toj yiwtejla nʼoniwhayaj toj hope mʼak toj matche toj laha ihi, lham yome toj n’oelh iwoyek yen tichunhayaja wujpe mʼayhay lenʼayij toj tʼuhlak ikalhi, mʼayhay toj pajche ikalelhat toj iwohiyela toj malhyejtso che iyahin toj mʼak elh toj iwoye hopkhitʼa mʼak toj iwatla, iwoyek tachuma elh mʼak hopkhilak ikalhi wet che nikalhahi, iwoyek tachuma elh wet malhyejtso pajtha ikalhi t’at mʼak toj iwatla.

Snyder hate yome toj is che nahanej atsi lewhay toj is che nawo elha mʼak toj natʼuhlak nawoye. Che nakalhihitʼa mʼak toj natshupyene toj nawohiyela tej toj nawoye mʼak at che hope, che tajlhamet nen tichunhayaja mʼak toj tamenej toj iwohiyetʼak nawoye tajtso iwoyek iti namejen lhakʼefwhayaj. Mat che nawo elha mʼak toj natshupyene, nawohiyela toj nahanej toj hope mʼak toj nakalhihla, tajtso tamenhiyeja toj hope mʼak toj nen lhaniwhayaja toj nakalhihla toj nawoye.

Toj ihi Dios lhomtes nawʼen mʼak toj iwoyek iti namejen nʼochufwenyaj. Hop niyat David tʼupʼantehlak yenlhi Dios lewʼet, mat Heowa ifwenho pʼante toj lham hopkhitʼala che yenlhi nʼowʼettso, tajlhamhiyela lhos Salomón toj hiwʼenla lenʼohyajtso. Tej toj malhyejtso mʼak toj iyej David lham yenhitʼa pʼante lefwitseyaja wok inityen pʼante che nʼonʼuhitʼahla che yenlhi, tajlhamet iwo pʼante iyhaja mʼayhay toj lham tʼupʼantehlak iwoye. Lham lhaikhajyenej pʼante toj ihutwek mʼak toj lhos iwatlahla hopkhilak yenlhi Dios lewʼet (1 Reyes 8:17-19; 1 Crónicas 29:3-7).

Athana tej toj matche toj namel iwoyek natʼayhetshi lhaniwhayaj toj namel natayhla lhatichunhayaj toj niʼisa wet nachiyhelit lhakey toj lhatichunhayajay isen, tej toj malhyejtso kamaj iwoyek atha namhohen toj lhaniwhayaj wuj. ¿Atsi mʼak toj tamenej? Hop toj iche mʼayhay toj namel iwohiyetʼak nawo iyhaja, tajtso tamenej toj wujpe wichi leniwhayaj ihihitʼa. Lewhay che namel nen tichunhayaja nʼowitʼayhyaj toj iyej wichi, malhyej nʼopʼalhtsheyaj, nʼokaʼtshayaj, mʼayhay toj niʼisa alhoho wet toj iche nʼotʼinhayajay wet nʼotʼilek, ¿chi malhyej (ep hote) toj namel iwoyek nekchufwi toj lhatichunhayajay isen?

[N’opeyak]

Che lelhokiyetʼa n’ochumet toj lehumin toj lhenlhi, ¿ha lhame toj ihichetʼa lewhay che lelhoke achumet?

[N’opeyak]

Niyat David iwoye pʼante mʼak toj nʼonetek iwoye

¿Atsi lhip toj iwoyek ihi aniwhayaj hopkhilak lewʼen?

LHEK tichunla che aka reloj takasit wet isitʼa. Toj letʼukwe nʼoelh toj yenlhi hopkhilak yachajo toj is, lewʼen wujpe wichi toj yome toj yenhilhila aka reloj toj isitʼa, lhamel lhomtes am letʼekhaye wet iyhaj lhomtes wichitso kalelhahitʼa. Toj paj am lewʼen nʼoelh toj iwhaye hawʼet toj lehanej toj hope nʼoelh toj matche toj ihanej toj lham pʼante toj yenlhi relojtso, wet lham ifwel amho toj yenhilhila aka reloj wet tʼalhitʼa ame laha. Athahitʼa nʼoelh toj am lewʼenhonla aka reloj hopkhilak yenlhi, ¿matche?

Athana natechʼaynej hop relojtso hop nʼoniwhayaj. Che am lehanej toj tatay aniwhayaj, malhyej iwoye wichi toj iʼpe honhatna toj lhamel tatay leniwhayaj hop toj wujpe mʼayhay toj niʼisa toj iche, ¿atsi nʼoelh toj letʼalhiyela lechʼotyaj? Wujpe wichi toj yome toj hiwʼen mʼak toj iwoyek itayhat nʼowitʼayhyaj, mat mʼayhay toj lhamel yome iwoyek hopehen mʼayhay toj kalelhahitʼa wet tataywek lhomtes. ¿Ha isitʼa che namel natʼalhe lechʼotyaj nʼoelh toj yenlhi pʼante hinʼu hopkhilak hiwʼen leniwhayaj? Dios Lhomtes yome toj «lham tek atofwehlä elh weihalhapej nʼamel» wet lham tʼuhlak tachʼot namehen (Apóstoles Lhenhay 17:27; 1 Pedro 5:7).

Mʼak elh toj yiwtejla nʼoniwhayaj

Hop nʼoniwhayaj toj Dios Lhomtes yome inuʼpe hop nʼoniwhayaj toj kachawos, wichi toj itetshan ciencia wet psicólogos toj iche ifwalasna toj lhamel yome. Hop nʼolhomtes toj lhamenya toj nʼolesayen pʼante toj ihi Biblia wet toj nʼotato nʼolhomet «nʼoniwhayaj» yome tʼat mʼak toj nʼoelh matche toj iwatla wet toj inihihla mʼak toj is. Hop nʼoniwhayaj iwoyek dos mʼayhay toj talho: toj nʼoelh matche toj iwatla mʼak toj is wet toj iche mʼak toj tamenej toj iwoyek tʼekhaye toj mʼaktso toj is namla tʼat. Mat nʼoniwhayaj toj Biblia yome hopkhitʼa mʼak toj nʼofwilhek. Wet iche tʼat mʼak toj ikalelhat toj matche toj nanhila.

Tajtso iwoyek name toj malhyej iwoye nʼotʼekhahyaj toj iche mʼayhay toj tamenej toj nawo lhatʼekhahyaja hopkhitʼa toj tajlhamet toj natʼekhaye tʼat (Hebreos 11:1). Mat hop Biblia ikalelhat toj nʼotʼekhahyaj hatehitʼa iwoye nʼoniwhayaj (1 Corintios 13:13).

Iwoyek natechʼaynej toja: lewhay che namel natʼalhe lakalayʼi toj matche toj natʼekhaye, lhaniwhayaj hope toj nataye che lham tachʼotla namehen. Lhaniwhayajtso iche mʼak toj tamenej toj iche, hop toj namel natʼekhaye lhakalayʼitso, natafwelej wet lewhayis toj pajche nawʼen toj hope elh toj pʼaltsentsaj wet toj ihumin toj tachʼote iyhaj. Iwoyek name toj lhatʼekhahyaj wet lhaniwhayaj hope mʼayhay toj yiwitla elh, mat hatehitʼa iwoye elh ¿atsi mʼak toj iwoyek nawoye hopkhilak nachiyhelit nʼoniwhayaj toj malhyejtso toj natiyej Dios?

Mʼak toj tamenej toj iche nʼoniwhayaj

Heowa Dios hope nʼoelh toj tamenej toj iche nʼoniwhayaj toj matche. Hop lewhayis toj pajche Dios lhomtes yome toj yok: «Am tʼat tä Israel lhayis iti amej leniwhayaj» (Jeremías 14:8). Leniwhayaj toj laka wichi hiwʼen pʼante iwoyek talhe pʼante tʼat lham, hop toj tamenej toj iwoye pʼante toj nʼoyome toj lham tʼat toj hope nʼoniwhayaj. Tajtso hopkhitʼa pʼante toj is che tajlhamet toj mʼak toj lhamel tʼuhlak hiwʼen hope mʼak toj lhamel is che ikatej. Dios hiwʼenho pʼante mʼak toj matche toj takhajay hopkhilak lhamel leniwhayaj ihi. Wujpe lewhayis toj lham inʼalit tʼat toj nilhok lewhay toj yam matche lhomtes toj ifwenho laka wichi. Josué, yome pʼante Dios laka wichi wet yok: «Imälhewek atichunhayaj tä matche tä lehanayej tä Lhawuk Dios yäm matchehen nilhokej lhämtes tä isen tä pajche pʼante ifwel. Wet niwohit elh chik imälhehchä chik kamaj niwoyaye» (Josué 23:14).

Miles nekchomis toj tafwaytshi Heowa kamaj nʼoyomeje tʼat mʼak toj is. Dios Lhomtes matche toj is toj yome nilhokej mʼayhay toj lham yome pʼante toj iwohiyela, hate lenʼayij toj lham inʼalit pʼante toj iwoye mʼayhaytso. Nilhokej mʼayhay toj yome toj hope profecías, hope mʼayhay toj matche toj nʼotekhaye toj lewhay toj nʼolesayen pʼante nʼolhomtestso malhyej iwoye che nʼal tʼat lewhay toj nʼolesayen.

Hop tajtso mʼak toj tamenej toj iwoyek namel nen lheya Biblia hop libro toj nʼoniwhayaj. Toj namel nalechufwenejpej mʼak toj iwoye pʼante Dios toj itiyej wichi lewhayis toj pajche tajtso tamenej toj nawʼen mʼayhay toj iwoyek nen lhaniwhayaja toj natiyej lham. Hop apóstol Pablo ilesayen pʼante lhomtesna: «Wet nilhokej mʼak tä ihi Lehi iche tʼat yämlek yʼalhaichufwenejen wet yʼalhaikhajyenejen, häpkhilek iche tʼat lhaniwhayaj» (Romanos 15:4).

¿Atsi nʼoniwhayaj toj Dios ifwel namhohen?

¿Atsi lewhay toj namel matche toj nawatla toj lhaniwhayaj ihi? ¿Hopkhitʼa lewhay toj namel natatayhla nʼotʼilek? Mat wujpe wichi, lewhay toj iche elh toj yʼil hope lewhay toj matche toj atha toj leniwhayaj ihi. Hop toj, ¿ha hopkhitʼa tajtso toj tamenej toj nʼoelh noj toj leniwhayaj ihi lewhay toj tatayhla nʼotʼilek? Nilhokej namel nʼotʼilek iwoyek ichat namehen. Iwoyek natatayhla nʼotʼilek mat pitajitʼa lewhay toj iwoyek natumla wet mʼak toj iwoye iwohiyetʼak nawo elha. Hop toj tamenej toj Dios Lhomtes yome toj hope «[nʼo]tayhfwa elh tä lepes» (1 Corintios 15:26).

Toj malhyejtso, ¿atsi mʼak toj iwoyek nawoye hopkhilak lhaniwhayaj ihi che nʼotʼilek ichat namehen? Hop versículo toj yome toj nʼotʼilek hope nʼotayfwa elh toj lepes hate yome toj «[nʼo]kalhihila». Hop Heowa Dios inuʼpe nʼotʼilek toj lakhajyhayaj ihi wet wujpe lenʼayij toj inʼalit pʼante. ¿Atsi toj iwoye toj inʼalit pʼante tajtso? Ilayhthiche tʼat wichi. Dios Lhomtes yome nueve wichi toj Dios ichumyenlhi pʼante hopkhilak inʼalit lakhajyhayaj lewhay toj lham yachaje lewʼatshancheyaj.

Iche pʼante lewhay toj Heowa hiwʼenho lhos Jesús lakhajyhayaj hopkhilak ilayhthi lakalayʼi Lázaro, toj lewhaytso pajche pʼante yʼil cuatro ifwalas. Jesús iskathitʼa pʼante toj iwoye tajtso mat inʼaltej wujpe wichi (Juan 11:38-48, 53; 12:9, 10).

Nʼalej toj am iwoyek letayʼatshan ame, atsi mʼak toj tamenej toj ilayhthi pʼante wichitso, hop toj wichitso yachajo pʼante toj hichʼuthen wet toj paj yʼinhen. Matche tajtso, mat naisej toj nʼolesayen pʼante tajtso toj ihi Dios Lhomtes toj nʼolayhthiche pʼante wichitso namel iwoyek tsʼilakhitʼa toj nalate toj natʼuhlak yachajo toj nawʼen lhaiyhaj toj yʼinhen pʼante, nawʼen mʼayhay toj matche toj laha ihi toj iwoyek natʼekhaye toj yachajohla toj ilayhiche. Tajtso hope tʼat toj nawʼen lhaniwhayaj toj matche.

Jesús yopʼantek: «Olham ohäpe elh tä iwo nʼowʼatshancheyaja wet äp onuhatchephä nʼopʼitseyhay» (Juan 11:25). Lham toj Heowa hiwʼenhohla lakhajyhayaj hopkhilak ilayhthiche nilhokej wichi toj iʼpe nilhokej honhat. Lham itʼunhatche pʼante lhomet toj yok: «Nämla lewhäy tä nilhokhiyeja nʼopʼitseyhay iläthiyela lechos wet inuhikwephäla tä tälhomche lepʼitsekhis» (Juan 5:28,29). Toj malhyejtso, nilhokej wichi toj iwo tʼelakweta toj ihi nʼopʼitseyhay lewʼet, lhamel yachajohla toj ilayhiche hopkhilak ihi honhat toj wʼatshan wet isilataj.

Hop profeta Isaías ilesayen pʼante nʼolhomtesna toj matche toj isis toj yome toj nʼolayhthichehla wichi: «Mat häp wichi tä yʼinhen tä häpe aka wichi inuhikwephäla tä tälho lepʼitseyhay. Lhamel tä imähen tä ihi honhat nʼomhihena wet tʼänlawethä tä lakäjyaj ihi. Tsi lechenla isi, tehlat iwoye ayas chik nitsäype honhat, wet wichi tä yʼinhen yachajiholak iläyhen wet inukwephä tä tälho honhat» (Isaías 26:19).

¿Ha hopkhitʼa mʼak toj iti namejen lhakhajyhayaj hop mʼak toj nʼoyometso? Malhyej iwoye hanʼafwaj toj ihi lako letsʼe, malhyej iwoye wichi toj yʼinhen ihi lhip toj iwohiyetʼala mʼak at che iyej lhamel, nʼotʼuyehen tʼat. Iwoyek name toj wichi toj iwo tʼelakweta toj ihi hop nʼopʼitseyhay lewʼet, lhamel nʼotamejej tʼat toj ihi tʼat Dios letichunhayaj, toj ihanhiyejtʼala che nʼopʼetatla (Lucas 20:37,38). Wet atofwiyetʼa che yachajohla toj nʼolayhthiche hopkhilak ihi honhat toj nʼokajyaj ihi wet matche toj isilataj, malhyej iwoye hanʼafwaj toj nechʼe iche toj lewʼet lheley inihatla hop lehumnhayaj. Toj malhyejtso tej toj namel natayhla nʼotʼilek iche lhaniwhayaj.

Mʼak toj nʼoniwhayaj iwoyek iwoyej namehen

Hop Pablo ichufwen namejen wujpe mʼayhay toj inʼalit toj nʼoniwhayaj matche toj laha ihi. Lham ikatla pʼante elh hop nʼokhaʼtsayajchal toj espiritual: hop nʼolhetek pʼot (1 Tesalonicenses 5:8). ¿Atsi toj hope lhomtesna? Hop lewhayis toj Biblia yome hop nʼokhaʼtsayhajwos lhamel tiyajo nʼokhaʼtsayaj wet itiʼpe lhetek hop lepʼot toj chinaj, toj ichufwi lhetek pʼottso iche wesaj toj nʼotichufwi wok tsantʼaj. Isej hop lhetek pʼot nilhokej mʼak toj thaj hop lhetek wujhitʼa toj iwo lewʼitaya. Toj malhyejtso, malhyej iwoye nʼolhetek pʼot toj tʼuye nʼolhetek, hop nʼoniwhayaj tʼuye lhalhetek, mʼak toj iwoyek tamenej toj nawo lhatichunhayaja. Che nawʼen lhaniwhayaj toj matche toj takhajay toj yiwitla Dios lenʼechethayaj, lhanowahyaj wet toj lhalhakli ihi isohitʼala namejen lhatamsek toj ihi lhalhetek lewhay che nʼotayhla nʼowʼitayhyajay. ¿Atsi nʼoelh toj iwathitʼahlak nʼolhetek pʼot toj malhyejtso?

Pablo ichumyenlhi pʼante nʼoteychʼaynek elh toj yome nʼoniwhayaj toj yiwitla Dios lenechʼethayaj. Lham ilesayen pʼante: «Wet lhanihayajna, häp tä itsoklhi lhahusey wet kalelhäj tʼat, hätet iwoye lecha tä ihi barco» (Hebreos 6:19). Toj lham hope pʼante nʼoelh toj wujpe lewhayis toj tafwayej lewhay toj hichʼa, Pablo matche toj ihanej toj laha ihi lecha toj ihi barco wok ancla. Lewhay che iche hop pelhay toj wuj, wichi toj ihi barco lhamel ithatho hop inat hop lecha. Che barco lechatso ichate inat lechʼoye, iwoyek itsoklhi hopkhilak tumla hop pelhay toj wuj wet hopkhilak neyache lewitʼay, tajtso hate isej hopkhilak inat ichajiyetʼa barco lhip elh wet inuye hop tunte.

Malhyej iwoye tajtso, che mʼayhay toj Dios yome pʼante toj iwohiyela hope lhaniwhayaj toj naytsokwetha, hop toj tamenej toj nehi toj nehi, lhaniwhayajtso iwoyek tachʼot namehen hopkhilak natumla nilhokej mʼayhay toj nehi lewhayna toj atha. Heowa itʼunhatche lhomet toj yome toj namla ifwala toj nilhokej wichi toj ihi honhat nemhit letelaythayaj talhe toj hope nʼokaʼtshayaj, toj wichi ihumin toj lhailanhen, nʼofwitajayaj wet lhayʼe nʼotʼilek (tetshan recuadro toj ihi lewʼole 10). Che nalepʼajtej hop nʼoniwhayajtso iwoyek tachʼot namehen toj natekawayhla mʼak toj niʼisa toj iho namehen hop toj hiwʼen namhohen mʼak toj inityen namejen hopkhilak nekchufwi toj nawoye Dios laka leyes, wet nawohitʼa lewʼeta hop espíritu toj ihi honhatna toj inityenej wichi toj iwoye mʼayhay toj lhayʼe lhip toj niʼisa toj yiwitla mʼayhay toj hope nʼokainʼoyaj.

Am hate iwoyek lekalhi hop nʼoniwhayajna toj Heowa yome toj hiwʼen namhomche. Lham tʼuhlak lhen akajyaja mʼak toj lhehi malhyej toj lham lenechʼethayaj pʼante. Lham «tʼuhläk nilhokej wichi tafwayhen». ¿Atsi mʼak toj nʼoelh is che iwoye hopkhilak tafway? Mʼak toj ichun, hope toj nilhokej wichi is che «nitäfwelej lham lhämet tä matche» (1 Timoteo 2:4). Hop wichi toj lhenek revistana, olhamel onityen amej toj leti amej nʼotafwnhayajna toj hope nʼowʼatshancheyaj toj yiwitla hop Dios Lhomtes toj matche. Hop nʼoniwhayaj toj Dios hiwʼenla amho inuʼpe nʼoniwhayaj at che hope toj honhatna iwoyek ifwel amho.

Che nawʼen nʼoniwhayajtso, iwoyek natekawayhla mʼak at che hope che iti namejen lhalhakli hop toj Dios hiwʼenla namhohen lhakhajyhayaj toj nawatla hopkhilak nakatej mʼak toj kalelhaj toj nawohiyela toj yiwtejla Dios lenechʼethayaj (2 Corintios 4:7; Filipenses 4:13 La Biblia. Traducción del Nuevo Mundo, [NWT]). ¿Ha hopkhitʼa nʼoniwhayaj toj malhyejtso toj nilhokej namel nawatla? Toj malhyejtso che am lewatla nʼoniwhayaj wet pajche toj letʼukwe tʼat, is che alekhajyenej. Iwoyek lekatej. Iwoyek lewʼen.

[N’opeyak wet recuadro]

Mʼayhay toj tamenej toj lhaniwhayaj ihi

Versículos toj ihi Biblia toj natetshanla athana, tachʼotla namehen toj nachiyhelit lhaniwhayaj:

◼ Dios yome tʼat toj tatay alhoho nʼokajyaj.

Hop lhomtes yome toj nilhoklaʼpe honhat hopkhila honhat toj wʼatshan wet isilataj, toj nilhokej wichi lhayʼe lewʼet lheley lhahipʼajtitwek wet lekajyaj ihi (Salmo 37:11, 29; Isaías 25:8; Apocalipsis 21:3, 4).

◼ Dios yomhiyetʼa mʼak toj kamatache.

Dios nayiho nilhokej mʼayhay toj kamatache. Heowa hope elh toj nʼotʼamajchet, wet najit lechʼohleya, hop toj tamenej toj iwohiyetʼak yome mʼak toj kamatache (Proverbios 6:16-19; Isaías 6:2, 3; Tito 1:2; Hebreos 6:18).

◼ Dios lakhajyhayaj lepes ihichetʼa.

Tajlhamet Heowa toj najit letunfwaya. Ihichetʼa nʼoelh che hope toj ikapha wok ihi honhat toj iwoyek inuhla toj lham imatitche mʼak toj lham yome (Éxodo 15:11; Isaías 40:25, 26).

◼ Dios tʼuhlak lepes ihihitʼa toj nalayhiche.

(Juan 3:16; 1 Timoteo 2:3, 4).

◼ Dios tʼekha namehen.

Iyanhitʼa che mʼayhay toj iʼnamejen isihentʼa wok mʼayhay toj nawoye isitʼa alhoho (Salmo 103:12-14; 130:3; Hebreos 6:10). Lham tʼekha namehen toj nawohiyela tʼat mʼak toj is wet yen lekajyaja toj hiwʼen toj namel nawoye mʼak (Proverbios 27:11).

◼ Dios yome toj tachʼotla namehen hopkhilak nakatej mʼayhay toj isen toj natʼuhlak nawoye.

Toj nahopehen Dios lakawos, isitʼak nalate toj ihichetʼala nʼoelh che tʼu namehen. Lham yen lekajyaja toj tachʼot namehen, hiwʼen tʼat namhohen laka espíritu toj tʼamajchet, nʼokhajyhayaj toj matche toj takhajay (Filipenses 4:13, [NWT]).

◼ Dios tʼuhawetej che namel natiyej lhaniwhayaj.

Lham hope tʼat nʼoelh toj tʼifwtintsaj iwoyek nʼotekhaye, ihichetʼala lewhay che ile namejen (Salmo 25:3).

[N’opeyak]

Malhyej iwoye nʼolhetek pʼot toj tʼuye nʼolhetek hop nʼoniwhayaj tʼuye tʼat lhalhetek.

[N’opeyak]

Malhyej iwoye hop barco lecha wok ancla, nʼoniwhayaj toj matche toj takhajay iwoyek tamenej toj nehi toj nehi.

[Reconocimiento]

Isej hop René Seindal/Su concessione del Museo Archeologico Regionale A. Salinas di Palermo