Yesu ua handekele ngueni: “Cifuti ci ka katukila cifuti, na vuangana ku vuangana: Kaha ku ka kala mandunduma a kama a mavu, na ndzala na misongo ya ku litambuisa, kueka na kueka.” (Luka 21:10, 11) Vuno evi vitantekeyeso vili na ku soloka ha ntsimbu imo lika kaha naua mu mavu ose ni? Tu ci hilulenu vumo vukaleho.

2. MANDUNDUMA

Imo Britannica Academic ya handeka nguayo, muaka ku muaka mandunduma a ku pua 100 e ku tu kokela “vitanga via vingi.” Kaha naua umo muzimbu ua ku Estados Unidos ua handekele naua nguauo: “Ku tuala ha muzimbu ua 1900, tua lavelela mandunduma a kama a ku pua 16 mu miaka i na hatako ngeci.” Vamo vakua siensia nguavo mandunduma ni, apua mu apua, ali na ku soloka lika ku lana muomu lelo lino kuli makina eku a nongonona. Vunoni ambe nga mukemuo ni kuahi, vusunga ni ovu, mandunduma ali na ku kokela vantu lamba ya kama na ku nongesa miono ya yingi, ku hiana laza.

3. VINDZALA

Ndzita, ntsambuelo, ku keha ca vimbongo, ku endesa mua ku pihia cipanga ca ku lima na ku hona ku tantekeya mua ku niungila vimbuto ku citania, vikevio vie ku koka vindzala. Muzimbu ua vakua Programa de Alimentação Mundial ua 2018, nguauo: “Mu mavu ose vantu va ku pua 821 milhões va kala mu ndzala.” “Kaha va ku pua 124 milhões va kala na musongo ua ndzala.” Cikuavo naua muaka ku muaka vanike va ku pua 3,1 milhões ve ku tsa ku musongo ua ndzala. Mu 2011, mu mavu ose kampe mutamba ua vanike va tsile ku musongo ua ndzala.

4. MISONGO NA MAVEZI A KU LITAMBUISA

Umo muzimbu ua vakua Organizações Mundial de Saúde nguauo: “Mu sekulu 21, mukemuo mu ca putukile ku livuezelela ca mavezi a ku litambuisa. Mavezi a kama ngeci mua kolera na febre amarela a hiluka naua, kaha ku na soloka naua mavezi a aha a cihuihui ngeci mua, SARS, MERS, Ebola na Zika.” Vutuhu vakua Siensia na vandotolo va na lilongesa via vingi ku tuala ha mavezi vunoni ka vesi na ku uana vihemba via ku kanguisa mavezi ose.