CIPAUKO 13
Zviceukijo Zvinonyangajisa Mwari
“Psanganyi kuziva ibzo bzinonakira Tenji.” —VAEFESO 5:10.
1. Mushovonyi wo vandhu vanokwevera Jehovha kwaari, zve ngenyi vanodikana kuramba vana mujimu wo kungwarira?
JESU wakati: ‘Vatendi vokadi-kadi vanozoromberera (kana kuti vanozonamata) Baba [mu Mujimu, Shanduro yeNyika Itsva] no bzokadi, ngokuti Baba vanopsaka varombereri vakadaro.’ (Johani 4:23) Jehovha paanowana vandhu vakadari—inga zvaakawana imwimwi—anomukwevera kwaari no ku Mwana wake. (Johani 6:44) I rukujo hwakadini! Vaya vanoda cokwadi co muBhaibheri vanodikana ‘kupsanga kuziva ibzo bzinonakira Tenji,’ ngokuti Sathana i mujijisi wo manyepo.—VaEfeso 5:10; Apokalipsi (Cakapangijihwa) 12:9.
2. Sananguranyi kuti Jehovha anovona kudini vaya vanoeja kuvhenga ciara cokadi-kadi no comanyepo.
2 Vonanyi zvakaitika phedo no Dundhu ro Sinai apo vaIziraeri vakakumbira Aroni kuti avaitire cimwari. Aroni wakatendera kuvangirijwa uku woita buru ro goridhi, woti: Buru iri rinoimirira Jehovha. Aroni wakati: “Mangwana tinozobusira [Jehovha]!” Jehovha wakasiya kunamata ko cokwadi kuvhengwe no kunamata ko manyepo here? Aazivi. Wakaita kuti vanamati vo zvithombi vanokwana kuita 3.000 vaurawe. (Exodo 32:1-6, 10, 28) Tinojijenyi nga izvi? Kudari ticida kuramba tiri mu rudo hwa Mwari, atidikani ‘kupsasa bziro bzakangora’ zve tinodikana kungwarira kuti cokwadi cicadophingaijwa ngo uvori huri hwese.—Isaia 52:11; Ezekieli 44:23; VaGalàsia 5:9.
3, 4. Ngenyi tinodikana kungwarira ushoni zviambi zvo mu Bhaibheri patinopopora zvirovejeso no zviceukijo zvinoitwa ngo vazinji?
3 Zvinosuruvarisa ngo zvokuti, pasure po kufa ko vapostori, avo vaishanda inga vajiviriri vo jijiso jo vapanduki, vaidanijwa kuti maKristu asi avacaengepi no rudo no cokwadi, vakatanga kuita zvirovejeso zvo cihedheni, zviceukijo, no njiku “jakaceneswa”, ijo jainangwa kuti jinotendehwa ku maKristu. (2 VaTesalònika 2:7, 10) Pamunonga mucijija zvimweni zvo zviceukijo izvi, vonanyi kuti izvona azvitatiji mujimu wa Mwari, asi zvinotatija mujimu wo nyika. Kazinji, zviceukijo zvo nyika zvina cinangwa cimwe: Kukwevejera kuzvidisiso zvo nyama, kumusijira zvitendhwa zvo zviara zvokunyepa no kugonda mujimu—izvo zvakazara mu “Babilónia guru.”a (Apokalipsi 18:2-4, 23) Rangariranyi kuti, Jehovha wakavona kamare zviito zvo cihedheni inga zvicikasisiri, izvo zvakabara zvirovejeso zvizinji zvo nyamasi uno. Pacina kukana-kana, Jehovha anovona zviceukijo zvo nyamasi uno kuva zvinonyangaja inga zvaaizvivona kare. Mavonero ake aadikani kuva mavonerovo edu here?—2 Johani 6, 7.
4 Inga maKristu okadi-kadi, tinoziva kuti zviceukijo zvimweni azvidakajisi Jehovha. Asi tinodikana kuva no cisungo co mu mwoyo cokutama kuva no ciri cese nazvo. Kuhwirijira kuti ngenyi Jehovha anonyangajwa ngo zviceukijo zvondhozvo zvinovangisa cisungo cedu co kuramba ciri cese cinotiphiningija kuti tirambe tiri mu rudo hwa Mwari.
KHISIMUSO—ZINA IBZA RO KUNAMATWA KO ZUVA
5. Ngenyi tingava no cokwadi kuti Jesu aazivi kubahwa mu njiku 25 ya Mbuji?
5 Bhaibheri arinangi ngo kuceukijwa ko njiku yo kubahwa ka Jesu. Ngozvokadi kuti njiku yo kubahwa kwake aiziviki. Tino cokwadi cokuti, pikija aazivi kubahwa mu njiku 25 ya Mbuji, mukuvo wokutondhora mu ndharaundhemo.b Ciro cimwe cinoitisa kuti tinange kudaro ngo cakatara Ruka kuti: “Vahavisi vaiejehwa vecirindira mixambi yavo.” (Luka 2:8-11) Kudari cainga cirovejeso cavo co ‘kuejehwa’ gore rese, aacaengepi masoko mapsa. Zvecivoneka kuti ku Bheterehema kunona nvura inotondhora no nevhe, pa mukuvo uu zvifuyo zvaingwarihwa mu maphandu azvo zve vahavisi ‘avacaiejehwa’ kunja. Mukuengejera, Jasefa na Maria vakaenda Bheterehema ngokuti Sezare Augustu wakadira mutemo wokuti kuitwe ndhariro. (Luka 2:1-7) Azvicaizoitepi kuti Sezare abvunje vandhu ava vainga vakacamwa ngo utongi hwo Roma kuti vaende kudhorobha ro vakabarihwa ngo mukuvo wo kutondhora.
6, 7. (a) Ngojapi miji jo zvirovejeso zvizinji zvo Khisimuso? (b) Ngokwapi kusiana kuripo pa zvipo zvo Khisimuso no zvipo zvo maKristu?
6 Khisimuso arizivi kuvha mu Matahwa, asi rakabva mu njiku huru jo cihedheni jo kare, jakadari inga mutambo unozwi Saturnaria, kuceukijwa kwaiitwa Saturno, cimwari co marimwa. Ngokudaro, mukuzwirana no kupsakisira kwavo, bhuku rinozwi New Catholic Encyclopedia rinoti: “Vanamati vo cimwari cinozwi Mitra vaiceukija njiku 25 ya Mbuji inga njiku yo kubahwa ko zuva ricinganyiswi. Khisimuso yakatanga pamukuvo wokuti kunamatwa ko zuva kwainga kuciitwa maningi mu Roma,” pasure po mazana matatu o makore Kristu naafa.
MaKristu okadi-kadi anopa cipo ngo rudo
7 Pa kuceukijira kwavo, vahedheni vaipekejana zvipo zve vaiha no kumwa—zviito zviri kuitwavo pa Khisimuso nyamasi uno. Asi, kudari ngozviri kuitwavo nyamasi uno, zvipo zvovaipa mu nguva yo kare, azvicainga no mujimu uri pana 2 VaKorinto 9:7 panoti: “Ngaape ariwese, ngo kuteveja mwoyo wake, aciripi ngo mwoyo wokudembatemba nokuti wokuvangirijwa; ngokuti Mwari anodisa wiya anopa akadakara.” MaKristu anopa ciro ngo rudo, kuciripi ngo kuvangirijwa ngo pamusoro po njikuyo, zve avaveteri kuzoashiravo ciro. (Luka 14:12-14; verenganyi Maitiro o Vapostori 20:35.) Kunja ka izvi, ivona vanodakara maningi ngo kuva vakasujunuka mu kucamwa kunoviiswa ngo Khisimuso no kuremehwa ngo magava anowanika pamukuvo uu wo gore.—Mateu 11:28-30; Johani 8:32.
8. Vazivi vo zvondhondho vakapa zvipo ngo njiku yo kubahwa ka Jesu here? Sananguranyi.
8 Asi, vamweni kangaije vangati: Vazivi vo zvondhondho avazivi kupa zvipo ngo njiku yo kubahwa ka Jesu here? Haiwa. Zvipo zvavo yainga njira yokutatija kureremeja mundhu anosisira, inga ngo zvaiitwa mu nguva jo Bhaibheri. (1 Majimambo 10:1, 2, 10, 13; Mateu 2:2, 11) Zvokadi kamare, avazivi kuviya usiku hwakabahwa ndihwona Jesu. Povakaguma, Jesu aacaengepi cimwana asi painga pakhirira kana kupinda mweji muzinji, zve wainga ecirarama pa nyumba haiwa mu phandu ro n’ombe inga cimwana cavha kubahwa.
ZVINONANGA BHAIBHERI NGO PAMUSORO PO NJIKU JO KUBAHWA
9. Zvicinyi zvakaitika pa njiku jokubahwa jakanagwa mu Bhaibheri?
9 Pikija kuti kubahwa ko mwana kunoviisa mudakaro, Bhaibheri arinangi kuti kuna mushandiri wa Mwari wakaceukija njiku yo kubahwa kwake. (Nduyo 127:3) Kureva kuti i shwiro yakandoregehwavo hayo here? Andizvopi, ngokuti rinonanga ngo kuceukijwa kuviri ko njiku jo kubahwa—kwa Faro wo ku Ejipita no kwa Herodhi Antipa. (Verenganyi Genesi 40:20-22; Marco 6:21-29.) Pazviitiko zviviri izvi, pakaitika zviro zvakashata—maningi-ningi kwa Herodhi, apo pakaguhwa musoro wa Johani Mubhabhatiji.
10, 11. MaKristu okutanga aivona kudini ngo kuceukijira njiku jo kubahwa, zve ngenyi?
10 Bhuku rinozwi The World Book Encyclopedia rinoti: “MaKristu okutanga aivona kuceukijwa ko njiku yo kubahwa inga cirovejeso co cihedheni.” VaGiriki vo kare, vaitenda kuti mundhu umwe na umwe ano mujimu unomuvhikirira, unomuashira pa kubahwa kwake zve unomuvonerera pa kupona kwake kwese. Bhuku rinozwi The Lore of Birthdays rinoti: “Mujimu uu unozwirana ngo cifishe-fishe na mwari wakabahwa njiku yakabahwaro mundhuwo.”[7] Kuvhira kare, njiku yo kubahwa inozwirana maningi no uzivi hwo zvo ndhondho no horóscopo (kufembera zvo kumbeji).
11 Kunja kokuramba kuceukijira njiku jo kubahwa ngokuti jinozwirana no zvocihedheni no zvokugonda mujimu, vashandiri va Mwari vokare kangaije vaijiramba ngo pamusoro po zviambi zvovaitungamirihwa ndizvona. Ngenyi? Ivona vainga vandhu vaizvidodokesa zve vanarume no vanakaji vaijibata, avacaivonepi kubahwa kwavo inga ciro cinosisira zvokuti cinodikana kuceukijwa.c (Mikeya 6:8; Luka 9:48) Kunja ka izvi, ivona vaikuja Jehovha zve vaimubonga ngo cipo cina mutengo mukuru co upenyu.d—Nduyo 8:4, 5; 36:9; Apokalipsi 4:11.
12. Zvingaitisa kudini kuti njiku yo kufa kwedu ive yakapinda kunaka kuno njiku yo kubahwa kwedu?
12 Pakufa, vashandiri vese va Mwari vakagondeka vanovigwa mu murangariro make zve vano kumbeji kwakangwaririka. (Jobe 14:14, 15) Mucumaeri 7:1 inoti: “Zina rakanaka riri nane kupinda mafuta anonuhira; njiku yo kufa kupinda njiku yo kubahwa.” “Zina rakanaka” ndi mugariro wedu wakanaka pamberi pa Mwari, wotakawana ngo kuita mabasa akagondeka. Zvinosisira kuziva kuti, kuceukijira kumwe basi kwakavhunjwa maKristu, akubataniji njiku yo kubahwa, asi, njiku yo kufa kwa Jesu, uwo “zina” rake i khiya kuitira ruponeso hwedu.—Vaheberi 1:3, 4; Luka 22:17-20.
PHASIKA—KUNAMATA NDIMO MU KUFISHIKA
13, 14. Cirovejeso co Phasika yo mazuva ano cakavha kwapi?
13 Iciceukijihwa inga njiku yo kumuswa kwa Jesu, Phasika yowari yakavha kuciara co kunyepa. Waro, manda no zvishuro zvakatoresavo kudini divi pa Phasika? Bhuku rinozwi Encyclopædia Britannica rinoti: Manda “i citatijo cinosisira co upenyu hupsa no kumuswa,” kuveni zvishuro zvaishandiswa inga citatijo co ndimo. Ngokudaro, Phasika yomazuva ano, i mabuso o ndimo, acinyepehwa kuti i kumuswa kwa Jesu.e
14 Jehovha angatendera kuti mabuso o ndimo ashandisihwe pa kuceukijira kumuswa ko mwana wake here? Narini aazvitenderi! (2 VaKorinto 6:17, 18) Zvokadi ngo zvokuti Matahwa aanangi nee aatenderi kuti ticeukije kumuswa ka Jesu. Tikazviita ngo zina ro Phasika, i kutama kugondeka kukuru maningi.
KWAKABVA HALLOWEEN
15. Ngo kwapi kwakabva Halloween zve kangaije zvicinyi zvingareva njiku yakasanwaro no kuceukijihwa koinoitwa?
15 Icizivika ngo uroi, magira no amweni manyacece no zvimweni zviro zvinothyisa, Halloween—inodanijwazve kuti Njiku jo Varoi—yaiceukijwavo ngo va Celt vokare voku Gra-Bretanya no Irlanda. Mweji paunonga waa pakati po musoro phedo no njiku yo 1 Cikowe, ivona vaiceukija mabuso a Samhain zvinoda kureva “Kupera ko Cirimo.” Ivona vaitenda kuti pakati po Samhain paiva no kuparajana ko musuvo wo nyika yo vandhu no nyika yo mujimu, zve mujimu jakanaka no jakashata jaitenderera pasi pese. Vaitendazve kuti mwiha yo vakafa yaihwirira ku muzi kwayo, ngo iyo ndava mbhuri yajo yaidira zvokuha no zvokumwa pambhene kuitira varendo vari kugumaro no vetero yo kuvadakajisa. Ngo kudaro, nyamasi uno, apo vana vadoko pavanosimira inga zviphoko kana varoi, vecifamba nyumba ngo nyumba vecithyisijira pa vacikapuwi ciro, mukutama kuziva vanonga vecitevejera izvo zvaiitwa pa Samhain.
MUCADHO WENYU UCADOSVIPISWA
16, 17. (a) Ngenyi maciKristu ari kurangarira kucadha, anodikana kupopora ushoni zvirovejeso zvo mundharaundhemo ngo pamusoro po mucadho vecishandisa zviambi zvo mu Bhaibheri? (b) No zvirovejeso zvakadari inga zvo kukusira mupunga kana zviro zvakafanana, muKristu anodikana kurangarirenyi?
16 Sambi-sambi, ‘akuzozikizve izwi ro mukwambo no romurovohwa’ [mu Bhabhironi Guru]. (Apokalipsi 18:23, Baiberi Mazwi Akacena aMwari) Ngenyi? Ngo divi rimwe ngo ndava yo zviito zvaro zvo mujimu, izvo zvingasvipisa mucadho kubvira mu njiku yo vanopera kucadha.—Marco 10:6-9.
17 Zvirovejeso zvinosiana ku nyika ngo nyika. Zvirovejeso zvimweni zvingatatija kuva zvakanaka kangaije zvaiitwa mu Bhabhironi veciti ‘soroti yakanaka’ kuna varovonani kana kuna vakokwi. (Isaia 65:11) Cimwe co zvirovejeso cinobatanija cirovejeso co kukhandira mupunga kana zviro zvimweni kuna vaya vari kucadha. Cirovejeso ici, kangaije cakabva po kuti kukhandira zvokuha, kungagogomera mujimu jakashata zve kujivirira kuti jitame kuita zviro zvakashata kuna varovorani ava. Mukuengejera, mupunga unobatanijwa pa citatijo cicikazwisisiki co ndimo, mudakaro zve kurarama nguva yakareba. Zvakajeka kuti, vese vanoda kuramba vari mu rudo hwa Mwari avazonghwiniri mu zvirovejeso zvakabatana no uvori hwo ciara co manyepo.—Verenganyi 2 VaKorinto 6:14-18.
18. Zviambi zvapi zvo mu Bhaibheri zvinodikana kutungamirira varovorani vari kunasirira kuitira mucadho no vakokwi?
18 Vashandiri va Jehovha mu njira yakaezana, vanosiana no zviito zvo nyika izvo zvingabvisa kugarisika kwavo pa mucadho no pa mabiko o mucadho kana zviana zvingakhugunya hana jo vamweni. Inga muezaniso, vanonyenya mavereketero anokhuvaza kana anobhuya ngo zvo vatano zve zviito zvinosekesa asi zvinopseruja varovorani vapsa no vamweni. (Mazwi Akangwara 26:18, 19; Luka 6:31; 10:27) Ivona avaiti mabiko o nduma acikatatiji kujibata, asi anotatija “kujikuja ko upfumi.” (1 Johani 2:16) Kudari muri kunasirira kuitira mucadho wenyu, mucakanganwa kuti Jehovha anoda kuti njiku iyi ive inosisira zvo kuti imuviisire mudakaro no zviceukijo zvakanaka, haiwa kusuruvara.f
KUTAKANISA KOPO PA KUMWA —ICITATIJO CO KUNAMATA HERE?
19, 20. Ngo zvapi zvakanangwa ngo rimwe bhuku ro nyika ngo pamusoro po kutakanisa kopo pa kumwa, zve ngenyi cirovejeso ici acitendehwi ku maKristu?
19 Cirovejeso cimwe cinoitwa pa mucadho no pamweni panosongana vandhu vazinji ndi kutakanisa kopo (brinde). Mu gore ro 1995 bhuku rinozwi International Handbook on Alcohol and Culture rakati: “Kutakanisa kopo pa kumwa . . . kangaije ndi rimwe ro vara ro kare rasara ricikaithwi no cinangwa co kunamata asi raiithwa mu nguva jokare vecipira zvinomwiwa zvakapihwa zvimwari . . . vecida kuti cikumbiro cavo citendehwe, ngo magama mashoma veciti: ‘Upenyu wakareba!’ kana ‘iva no uhomi hwakareba!’”
20 Zvokadi, vandhu vazinji kangaije avavoni kuti kutakanisa kopo pa kumwa i citatijo co kunamata kana co kutenda maninji. Pikija zvakadaro, cirovejeso co kumusa kopo pa kujitakanisa cingavoniwavo inga cikumbiro co “kumatenga”—vecinangira simba ricikavoneki—vecikumbira makomborero mu njira icikazwirani no Matahwa.—Johani 14:6; 16:23.g
‘IMWIMWI MUNODA JEHOVHA, NYENYANYI ZVAKASHATA’
21. Zviceukijo zvapi zvinorambhwa ngo maKristu pikija azvibataniji zviito zvokunamata, zve ngenyi?
21 Recivonesa maitiro ari kuenderera mberi ecivora kamare o nyika nyamasi uno—maitiro amweni anokhwindijihwa ngo Bhabhironi Guru—pambhene kamare kana ngo njira yakafindara, mu nyika jimweni vanobesejera gore ngo gore mabuso anovonesa matambire o uhure anozwi carnaval zve kangaije vangaita matambiro anokuja kurovorana ko mwanarume no mwanarume kana mwanakaji no mwanakaji. Kureva kuti zvaizofanera kuti mundhu anoda Jehovha ave pa mutambo wakadaro kana kuuvona here? Kuita kudaro zvaizotatija kuti muri kuramba kamare zvakashata here? (Nduyo 1:1, 2; 97:10) Kunaka kwakadini kutevejera murangariro wo mutari wo nduyo paakakumbira eciti: “Reesanyi majiso angu kuti atame kuvona bza biresi”!—Nduyo 119:37.
22. Ndirini muKristu anodikana kutema civaringo mukuzwirana no hana yake kuti anova pa ciceukijo ciri cese kana kuti haiwa?
22 Mu njiku yo zviceukijo zvo nyika, muKristu anodikana kungwarira kuti mufambiro wake utame kupa vamweni citatijo co kuti ari kunghwiniravo mu zviceukijo zvakadaro. Pauro wakatara kudari: “Ngokudaro, meciha nokuti kumwa, dangani kuita bziribzese bzimweni, bziitenyi mecikoja Mwari.” (1 VaKorinto 10:31; vonanyi bhokiso rinoti: “Temanyi Zvivaringo no Ungwaru”, mu mapheji 158-159.) Ngo divi rimweni, kudari cirovejeso kana ciceukijo cakajeka kamare kuti acibatani no ciara co manyepo, aciiti divi ro zvomatongehwe o nyika, kana aciviisi mavonero ari ese o zvomatongehwe o nyika zve azviphwanyi zviambi zvo mu Bhaibheri, muKristu umwe nga umwe anodikana kutema civaringo co kuti angava pa mutambo uu kana kuti haiwa. Mu nguva imweyo, mundhuwo anodikana kuvona mazwiro o vamweni kuti atame kuva cikhugu kwavari.
KUJANYI MWARI NGO MAGAMA NO ZVOMUNOITA
23, 24. Tingakwanisa kudini kupa ucapupu hwakanaka ngo pamusoro pa Jehovha no ndhungamiro jake jakarungama?
23 Vandhu vazinji vanovona njiku jimweni jo kuceukijwa ngo vazinji pakutanga inga mukana wokuva pamwepo no ukama no shamwari. Ngo kudaro, kudari ari wese wakananga kuti ndhungamiro yedu yo mu Matahwa i kutama rudo, itusu inga Zvapupu zva Jehovha mu kunaka mwoyo tingakwanisa kumusanangurira kuti tinoreremeja kana kuti tinodakarira maningi kuva pamwepo no mbhuri no shamwari. (Mazwi Akangwara 11:25; Mucumaeri 3:12, 13; 2 VaKorinto 9:7) Itusu tinoda maningi kuva pamwepo no vandhu vatinoda mukati mo gore rese, asi tinodavo Mwari no ndhungamiro jake jakarungama zve atidi kusvipisa mukuvo uu wo mudakaro ngo zvirovejeso zvinomunyangaja.—Vonanyi bhokiso rinoti: “Kunamata Kokadi-kadi Kunoviisa Mudakaro Mukuru,” pa pheji 156.
24 Zvapupu zvimweni zvinobudirira ushoni po zvinobhuya no vanobvunjisa ngo mwoyo wese ngo pamusoro po shwiro iyi, vecivatatija mafundo ari pa cipauko 16 co bhuku Bhaibheri Rinojijisenyi Kamare?h Ceujanyi kuti cidisiso cedu ngo co kukwevera mwoyo yo vandhu mukunamata ko cokwadi, haiwa kuphikizana. Ngo kudaro, tatijanyi nderemejo, kuva mundhu wakapfava zve “izwi renyu ngariite rakanaka nguva jese, rakarungwa ngo munyu.”—VaKolosi 4:6.
25, 26. Vabari vangabesera kudini vana vavo kuti vakurise gonda zve rudo hwavo kuva Jehovha?
25 Inga vashandiri va Jehovha, tiri vandhu vanoashira mbhangiro. Tinoziva zvatinotenda zve ngenyi tinoita zviro zvimweni no kutama kuita zvimweni. (Vaheberi 5:14) Ngo kudaro, vabari jijisanyi vana venyu kuti vapsakisire zviambi zvo mu Bhaibheri. Ngo kuita kudaro, imwimwi munozovaka gonda ravo, munovabesera kupsaka mupinguro jo mu Matahwa kuitira kudavira mubvunjo jo zvitendhwa zvavo, zve munozovabesera kugonda rudo hwa Jehovha.—Isaia 48:17, 18; 1 Pedru 3:15.
26 Vese vari kunamata Mwari ‘[mu Mujimu, Shanduro yeNyika Itsva] no bzokadi’ vanoramba zviceukijo zvicikaripi mu matahwa, asi vanoita simba kuti varambe vakagondeka mu mativi ese o upenyu. (Johani 4:23) Nyamasi uno, vazinji vanovona kuti azviitiki kuva vandhu vakagondeka. Asi, inga zvaticada kuvona mu cipauko cinotevera, mavonero a Mwari ngaiona akanaka.
a Vonanyi bhokiso rinoti: “Ndinodikana Kunghwinira pa Ciceukijo Ici Here?” pa mapheji 148-149. Civerengo co njiku “jakaceneswa” no zviceukijo zvinowanika mu Índice das Publicações da Torre de Vigia, rakabudiswa ngo Zvapupu zva Jehovha.
b Kupsakisisa kwakacijikira mu Bhaibheri no mu ndhorondho jo nyika, kunovonesa kuti kangaije Jesu wakabahwa mu njiku 2 N.V.I.Y. mu mweji wo ciJudha unozwi etanim, uri pakati no pakati pa Cikumiyana/ Gumi Guru mu maverengero o nyamasi uno.—Vonanyi Estudo Perspicaz das Escrituras, Volume 2, mapheji 538-539, rakabudiswa ngo Zvapupu zva Jehovha.
c Vonanyi bhokiso rinoti: “Njiku ‘Jakaceneswa’ no Kunamata Sathana,” pa pheji 150.
d Citenderano co Mutemo cainanga kuti mwanakaji akavha kubara, waidikana kuita mupiro kuna Mwari ngo pamusoro po cishaishi. (VaLevi 12:1-8) Mutemo uu waiva ciceukijo cinocamwisa cokuti vandhu vanosiira utaka hwo cishaishi ku vana vavo, caibesera vaIziraeri kuti vave no mavonero akaezana ngo pamusoro po kubara mwana zve zvaivabesera kuti vatame kuitavo cirovejeso co uhedheni co kuceukijira njiku jo kubahwa.—Nduyo 51:5.
e Phasika yomazuva ano, (muCingezi inozwi Easter) caingavo cimwarikaji co ndimo. Mukuzwirana no The Dictionary of Mythology, cimwari kaji ici “cainga no cishuro caigara pa mweji caida maningi manda zve icona cainangwa kuti cainga no musoro wo shuro.”
f Vonanyi musoro mutatu jinobhuya ngo pamusoro po mucadho no kuungana kumwenivo mu Murindiri wo 15 ya Gumi Guru 2006 (mu ciShona) mu mapheji 18-31.
g Vonanyi Murindiri wo 15 ya Musekwa 2007 (mu ciShona), mapheji 30-31.
h Rakabudiswa ngo Zvapupu zva Jehovha.