Oonkambadhala dhaantu opo ya vule okukala nomwenyo sigo aluhe
OKUZA nalenale, aantu oya kala ya hala okukala nomwenyo sigo aluhe. Ihe nonando ongaaka, ehalo ndyoka inali gwanithwa natango, molwaashoka kapu na ngoka e shi pondola okusinda eso. Ihe ekonakono lyopaunamiti opo lya ningwa olya koleke ishewe etegameno kutya onkalamwenyo yaantu otayi vulu lela okulelepekwa. Tala kwaashoka tashi ningwa miikondo yuunongononi yi ili noyi ili.
Aanongononi yiinima yi na omwenyo otaya ningi omalolelo mokulongitha oshitungithi shontumba nonkambadhala yokuningitha oosele dhi tsikile okukala tadhi ipepaleke dho dhene. Aanongononi oye shi kutya oosele oonkulu dha nkundipala ohadhi ekelwahi nokupingenwa po kwaandhoka oompe. Muushili wo wene, iitopolwa oyindji yolutu ohayi pepalekwa lwiikando oyindji monkalamwenyo yomuntu. Aanongononi otaya dhiladhila kutya ando omukalo gwokupepaleka olutu ogwa li hagu vulu okulelepekwa, ando “olutu lwomuntu otalu vulu okukala halu ipepaleke lwo lwene ethimbo ele, nokuli sigo aluhe.”
Nonando oshinima shoka otashi patanekwa natango, aanongononi otaya kambadhala okuninga po aantu ya fa mboka ye na nale omwenyo. Kungawo otaya ti kutya otaya vulu okutula aniwa aavu iilyo iipe tayi longo nawa, ngaashi omahuli, iitiyanathigo nosho wo omitima. Iilyo ya tya ngaaka otayi vulu okukokekwa tapu longithwa oosele dhomuntu mwene ngoka te ehama.
Aanongononi mboka haya ningi uushina uushuushuuka otaya ti kutya monakuyiwa otapu ka kala ethimbo uuna oondohotola tadhi ka tula mombinzi yaantu uushina u thike poosele opo u konge nou hanagule po oosele dhokankera nosho wo oombuto dhuuvu. Yamwe oyi itaala kutya omolwoshikondo shika shuunongononi nosho wo epango lyokupanga omauthigululwakwatya ngoka ge li moosele, hugunina omalutu gaantu otaga ka vula okwiikaleka po sigo aluhe.
Aantu yamwe otaya yambidhidha edhiladhilo okupungula omidhimba dhaantu mboka ya sa mookila. Elalakano olyo oku dhi pungula sigo taku humiwa komeho muunamiti opo oondohotola dhi vule okupanga omikithi, okukutha po iilanduliko yuukulupe nokuninga ishewe aasi ya kale nomwenyo nokukala ye na ishewe uukolele. Oshifo American Journal of Geriatric Psychiatry otashi ti kutya ‘oshinima shoka hashi ningwa ngashingeyi osha faathana naashoka sha li sha ningwa kAaegipiti yonale okukukutika omidhimba dhi kale po ethimbo ele.’
Okukambadhala kwaantu nopwaahe na oluthuwo okukala nomwenyo sigo aluhe otaku ulike nkene shi li oshidhigu kuyo okwiitaala kutya itaya ka kala po we. Mbela otashi wapa ngaa shili opo aantu ya kale nomwenyo sigo aluhe? Ombiimbeli otayi ti shike shi na ko nasha noshinima shika? Oshitopolwa tashi landula ko otashi ka gandja omayamukulo.