Mbela Abraham okwa li ngaa shili e na oongamelo?
OMBIIMBELI otayi ti kutya oongamelo odha li dhimwe dhomiinamwenyo mbyoka hayi tekulwa megumbo mbyoka Abraham a li a pewa kuFarao. (Gen. 12:16) Sho omupiya gwaAbraham a li a yi molweendo olule kuMesopotamia, okwa li a “kutha oongamelo omulongo . . . meliko lyamwene gwe.” Onkee ano, Ombiimbeli oya popya sha yela kutya Abraham okwa li e na oongamelo lwopetameko lyeyovimumvo etiyali K.E.N.—Gen. 24:10.
Aantu yamwe inayi itaala oshinima shika. O-New International Version Archaeological Study Bible otayi ti: “Aalongwantu yamwe oya kala nokutsa oompata kombinga yuuyelele mbuka wopandjokonona wu na ko nasha noongamelo molwaashoka oyendji oyi itaala kutya iinamwenyo mbika kaya li hayi tekulwa apuhe sigo omomumvo 1200 E.N. pwa adhika pwa pita omimvo odhindji okuza sho Abraham a sa.” Uuyelele kehe wopaMbiimbeli mboka wa popiwa nale tawu popi kombinga yoongamelo otawu ka kala kaawu li paushili kuyo molwaashoka anuwa oongamelo kadha li hadhi longithwa momukalo nguka pethimbo ndyoka lya popiwa momahokololo ngoka gOmbiimbeli.
Aalongwantu yalwe ohaya patanekathana kutya nonando okutekula oongamelo okwa tameke okukala kwa simana lwopehulilo lyeyovimumvo etiyali, shika itashi ti kutya oongamelo kadha li hadhi longithwa nale. Embo Civilizations of the Ancient Near East otali ti: “Omakonakono ngoka opo ga ningwa otaga ti kutya oongamelo odha li hadhi tekulwa kuumbugantuzilo wArabia omathimbo gamwe meyovimumvo etitatu [K.E.N.]. Petameko odha li hadhi tekulwa opo dhi gandje omahini, olufufu, iipa nonyama, ihe otashi vulika aantu ya li ya dhimbulula nziya kutya otaya vulu oku dhi longitha wo mokuhumbata iinima yawo.” Omasipa goongamelo nosho wo uuyelele wulwe mboka wa monika kaalafululi owa ningitha aalongwantu yamwe ya thike pehulithodhiladhilo kutya oongamelo odha li hadhi tekulwa okuza nale manga Abraham kaali ko sigo omeyovimumvo etitatu.
Opu na wo uunzapo wa nyolwa kombinga yaashoka. Embo olyo tuu ndyoka otali gandja uuyelele tali ti: “Enyolo limwe lyokoshipelende lyomuMesopotamia olya popya kombinga yiinamwenyo mbyoka [oongamelo] niihako yontumba ya thanekwa oongamelo, shoka tashi ulike kutya iinamwenyo mbyoka otashi vulika ya li ye ya muMesopotamia lwopetameko lyeyovimumvo etiyali,” sha hala okutya pethimbo lyaAbraham.
Aalongwantu yamwe oyi itaala kutya aalandithi yokuumbugantu wArabia mboka ya li haya landitha iitsinino oya li haya longitha oongamelo opo ya fale iinima yawo kuumbangalantu wArabia taya taakana mombuga yu uka kiitopolwa ngaashi Egipiti naSiria nokungawo miitopolwa moka omwa ka kala mu na oongamelo. Okulanditha huka otashi vulika kwa li kwa simana petameko lela lyo 2000 K.E N. Shihokitha, muGenesis 37:25-28 otamu popiwa aalandithi Aaismaeli mboka ya li haya longitha oongamelo mokufala iitsinino kuEgipiti oomvula ethele lwaampono konima yeso lyaAbraham.
Otashi vulika oongamelo kaadha li hadhi longithwa apuhe miilongo yonale yokUuzilo wopokati petameko lyeyovimumvo etiyali K.E.N., ihe uunzapo otawu koleke kutya odha li ngaa dhi na mpoka dhi shiwike. O-International Standard Bible Encyclopedia pehulilo oya ti: “Inashi pumbiwa we tu kale twa tala ko omahokololo kombinga yaashoka oongamelo dha li hadhi longithwa pethimbo lyOmbiimbeli kutya kage shi goshili, molwaashoka opu na uunzapo owundji mboka wa monika sho aantu ya li ya ningi omalafululo kombinga yokutekula oongamelo manga ootatekulululwa kaaya li ko.