Uukolele nElago—Oto Vulu Oku Yi Mona?
AALUMENTU naakiintu inaayu udhithwa mboka ya kala ko, oya kala ya yuulukwa uukolele nelago. Nonando mbika oyo shili omahalo gaali omanene gopantu ga simanenena, yo oya kala aluhe ihaayi monika komuntu.
Aantu oya kala nokudhiladhila noonkondo kombinga yokukonga huka noya gandja epukululo olindji kulyo. Ndohotola Dennis Jaffe okwa ti: “Nena uukolele nealuko tayi kalelele olundji oyi ikolelela meihumbato lyoye mwene.” Abraham Lincoln oshikando shimwe okwa tile: “Aantu oyu uvite elago shi thike mpono yo ya tokola okukala ye li na.” Oto tsu mbela kumwe nasho? Elago owe li hala shi thike peni? Opu na ekwatathano li thike peni pokati kelago nuukolele u li nawa?
Aantu oya kala nale nokukonga elago shaa mpono, noya landula iikwatiketi oyindji mbyoka pakutala yaa na ehulilo. Yo oya konakona uufilosofi, uutseyimwenyo nometafisika. Mokukonga kwawo elago yamwe oya konakona uunongononi, uungomba noomusika. Ihe tse otu shi shi kutya uukolele u li nawa otau dhana onkandangala onene mokukala u na elago lyashili. “Ngele ngoye ou na uukolele u li nawa, ngoye ou na konyala ayihe,” osho etseyitho li holike lyomotelevisi lya ti.
Mokukonga kwawo shino, aantu oyendji oya konakona omalongo gi ili nogi ili, ngoka ga tseyika nosho wo ngoka inaaga tseyika. Konyala ondjugo yomambo kehe yaayehe otayi ulike omikalo odhindjidhindji dhaa na ehulilo dhokulya nodhokupanga odhindji ndhoka dhi li po. “Okuza nalenale omambo ogendji ge na ko nasha nuukolele oga nyolwa,” omutseyi gwomutima i ikalekelwa a tseyika nawa, Ondohotola Paul Dudley White, osho a ti. “Limwe lyomwaangoka omawanawa olyo Regiment of Helthe ndyoka lya nyolwa konyala oomvula eyuvi dha piti.”
Nonando ayihe mbino ya ningwa, okukonga uukolele nelago osha li sha nikitha aantu oyendji oluhodhi. Otashi ku kumitha mbela, molwashoka pwi inekelwa kutya eputuko lyetu olya huma komeho noonkondo? Osha yela kutya uunongononi inau hulitha po omikithi, uukulupe neso.
Ihe otashi ka kala natango mbela she ku kumitha okutseya kutya tse natango katu na oshiyelekitho shelago nokatu na efatululo ewanawa lyaashoka lyo tali ti? Moshileshwa shoka tashi kundathana kombinga ‘yOmadhiladhilo ge na sha nElago,’ Pierre Teilhard de Chardin okwe ya pehulithodhiladhilo ndika: “Shika osha kala uule womathelemimvo shi li oshipalanyole shomambo ogendjigendji, shomakonakono, shooeksperimente dhopaumwene nodhomuhanga, ya landulathana; na mupya munene, inaku adhika nando etsokumwe. Ano konima yoonkundathana adhihe ndhika, oyendji yomutse otwa thiki owala pehulithodhiladhilo limwe tali longo kutya itashi kwatha sha okutsikila noku li konga.”
Mbela nangoye osho wu uvite ngawo kombinga yelago? Ipula ngoye mwene omapulo gontumba gopaumwene ihe naga kale pauyuki. Mbela ngoye ou uvite ngashingeyi elago lyashili? Nenge elago lyashili otali vulu owala okwaadhika megulu? Opu na mbela etegameno lyasha lyashili kutya tse otatu vulu okunyanyukilwa uukolele nelago, nonokutya tse otatu vulu nokuli oku li nyanyukilwa huka kombanda yevi?