EPULO 1

Oshe ende ngiini iinima yi na omwenyo yi ye po?

Mbela sho wa li okanona, owa pulile nale aavali yoye to ti: “Ano uunona ohawu zi peni?” Mbela oya li ye ku yamukula ngiini? Shi ikolelela komimvo dhoye nokuukwatya waavali yoye, otashi vulika ya li yi ipwililikile epulo lyoye nenge ye ku pele eyamukulo inaali yela nawa. Nenge tashi vulika ye ku lombwela sha shoka konima yethimbo wa ka mona kutya nani kashi shi shoshili. Ihe opo okanona ka kale ki ilongekidhila okukala omukuluntu nosho wo ondjokana, oke na okulongwa kutya omulumentu nomukiintu ohaya ningi shike, opo okanona ka holoke po.

Ngaashi owala aavali haya kala ya sa ohoni okupopya kutya uunona ohawu zi peni, aanongononi yamwe ihaya kala naanaa ya hala okukundathana eyamukulo kepulo lya simanenena ndyoka kutya: Iinima yi na omwenyo oye ya po ngiini? Eyamukulo li shi okwiinekelwa kepulo ndyoka, otali vulu oku tu kwathela tu kale twa lenga omwenyo kutya nduno ogwetu yene nenge ogwayalwe. Mbela oshe ende ngiini, opo iinima yi na omwenyo yi ye po?

Eyi lyomuntu lya simbapalekwa — Ethano lyeyi lyomuntu lya simbapalekwa, lya nenepekwa lwiikando 800 lwaampo

Aanongononi oyendji otaya ti ngiini? Oyendji mboka yi itaala moevolusi otashi vulika ye ku lombwele kutya iinima yi na omwenyo oya tameke okuya po omimvo omabiliyona dha ka pita, tayi zi medhiya ndyoka lya li ko nale nenge tayi zi mokati kefuta. Ohaya ti kutya ookemikolo dhontumba odha li dhi itula kumwe kudho dhene medhiya nenge mefuta lyaashiwike, e tadhi ningi iinima yi li molupe lwomatutu. Konima odha eta po iinima ya kitakana hayi ithanwa molecules, mbyoka ya tameke aniwa okwiitungulula. Aanongononi oyendji oyi itaala kutya iinima ayihe mbyoka yi na omwenyo kombanda yevi, oye ya po ohaluka, okuza aniwa mosele yimwe nenge moosele odhindji.

Ihe aanongononi yalwe mboka ya simana noyi itaala elongo lyoevolusi itaya tsu kumwe noshinima shoka. Otaya tengeneke kutya oosele dhotango nenge iitopolwa yadho yimwe iinene aniwa oya li ya gwile kevi okuza mewangandjo. Omolwashike taya tile ngawo? Oshoka nonando aanongononi oya ninga oonkambadhala dha mana mo, inaya vula okugandja uumbangi tawu ulike kutya iinima yi na omwenyo otayi vulu okuya po kuyo yene okuza miinima kaayi na omwenyo. Mo 2008, Omuprofesoli gwObiolohi, Alexandre Meinesz okwa li a tsu omuthindo oshinima shoka. Okwa ti kutya muule womimvo 50 dha pita, “kapu na uumbangi wa sha wa konakonwa nenge wa monika, tawu koleke edhiladhilo kutya iinima mbyoka yi na omwenyo kombanda yevi oye ya po ohaluka okuza mookemikolo dhontumba dhi itula kumwe. Kapu na wo uuyelele uupe wa monika kaanongononi tawu ulike kutya oshinima sha tya ngawo otashi vulu okuningwa.”¹

Uumbangi otawu ulike shike? Eyamukulo kepulo kutya uunona ohawu zi peni, opo li li lya yela nawa noitali vulu okupatanekwa. Omwenyo ohagu ya po okuza koshinima shi li po nale shi na omwenyo. Ihe ngele otwa shuna konima omimvo dhontumba, mbela opu na sha shoka sha lundulula omukalo moka omwenyo hagu ya po? Mbela iinima yi na omwenyo otayi vulu ngaa shili okuya po tayi zi miinima kaayi na omwenyo? Mbela oshinima sha tya ngawo otashi vulu ngaa okuningwa shili?

Aakonakoni yiinima oya mona kutya opo osele yi kale yi na omwenyo, opu na iinima itatu ya yoolokathana yi na okulongela kumwe: O-DNA (deoxyribonucleic acid), o-RNA (ribonucleic acid) nosho wo ooproteina. Kunena, aanongononi aashona lela taya ti kutya osele yi na omwenyo oye ya po ohaluka okuza miinima kaayi na omwenyo, ya lumbakanithwa mumwe. Mbela o-RNA nenge ooproteina otadhi vulu ngaa okwiiyeta po dho dhene ohaluka?a

Stanley Miller mo 1953 — Stanley Miller, mo 1953

Aanongononi yamwe oyu uvite kutya omwenyo otagu vulu okuya po ohaluka kugwo gwene, omolwomakonakono gamwe ngoka ga li ga ningwa tango mo 1953. Momumvo ngoka Stanley L. Miller okwa li a vulu okweeta po uutopolwa hawu ithanwa amino acids, mboka hawu tungu po ooproteina, mokutula olusheno moombepo dha lumbakanithwa mumwe ndhoka aantu ya li yi itaala kutya odho dha li dhi lile po ewangandjo, sho aniwa evi opo lya shitwa. Okuza mpono uutopolwa mboka hawu ithanwa amino acids owa adhika wo moonyothi ndhoka hadhi tokoka kegulu. Mbela uuyelele mbuka otawu ulike kutya iitungithi ayihe yomwenyo oye ya po ohaluka kuyo yene?

Omuprofesoli gwoshilongwa shuudhindoli koUnivesiti, yokoNew York, gwedhina Robert Shapiro, ngoka ngashingeyi a penzelwa, okwa ti: “Aanyoli yamwe oya thika pehulithodhiladhilo kutya iitungithi ayihe mbyoka hayi eta po iinima yi na omwenyo otayi vulu okweetwa po nuupu komukalo ngoka gwa longithwa kuMiller notayi vulu okwaadhika moonyothi ndhoka hadhi tokoka kegulu. Ihe shoka omutoto gwo gwenegwene.”² b

Natu tale koshitopolwa shoka hashi ithanwa RNA. O-RNA oye etwa po kuutopolwa uushona hawu ithanwa nucleotides. Okatopolwa ko-nucleotide oka yooloka ko kwaahoka haki ithanwa amino acid noka kitakana ke vulithe o-amino acid. Omuprofesoli Shapiro okwa ti kutya “kapu na nando uutopolwa wo-nucleotide woludhi lwontumba we ya po komukalo ngoka gwa longithwa kuStanley Miller nenge wa adhika moonyothi ndhoka hadhi tokoka kegulu.””³ Okwa ti wo kutya o-RNA itayi vulu okuya po ohaluka, okuza mookemikolo dhontumba dha lumbakanithwa mumwe. Oshinima shono “itashi vulu okuningwa, nongele osha ningwa nando olumwe, shila okelago.”⁴

O-RNA, ooproteina, noo-ribosome — O-RNA (1) oya pumbiwa opo ooproteina dhi ye po (2), ihe ooproteina nadho odha pumbiwa opo o-RNA yi ye po. Mbela ooproteina nenge o-RNA otayi vulu ngaa okwiiyeta po yo yene nenge okweeta po oonkwawo? Oo-*ribosome* (3) otadhi ka kundathanwa moshitopolwa 2.

Ongiini kombinga yooproteina? Otadhi vulu okutungwa po kuutopolwa 50 nenge omayovi gontumba wo-amino acid, mboka wa tulwa kumwe melandulathano lyontumba. Oproteina kehe yi li mosele yontumba, oyi na uutopolwa wo-amino acid 200. Moosele omu na ooproteina omayuvi dhomaludhi ga yoolokathana. Omakonakono ngoka ga ningwa otaga ulike kutya osha pumba lela, opo oproteina yimwe yi na owala uutopolwa 100 wo-amino acid wu ye po kuwo wene.

Ngele omunongononi okwa pumbwa a kale e na uunkulungu, opo e ete po oshitopolwa sha kitakana (complex molelcules), mbela iitopolwa ya kitakana mbyoka yi li mosele otayi vulu ngaa okwiiyeta po yo yene ohaluka?

Omukonakoni gwiinima gwedhina Hubert P. Yockey, ngoka ta tsu kumwe nelongo lyoevolusi, okwa tsikile ko a ti: “Itashi wapa nando omwenyo gu ye po ‘tango okuza mooproteina.’”⁵ Oshitopolwa sho-RNA osha pumbiwa, opo ooproteina dhi ye po, ihe ooproteina nadho odha pumbiwa, opo o-RNA yi ye po. Nonando kashi na uupu shi ningwe, ongiini ngele ooproteina no-RNA oye ya po ohaluka, pehala limwe nopethimbo limwe? Otashi vulika ngaa iitopolwa mbyoka iyali yi longele kumwe, opo yi ete po iitopolwa yilwe ye yi fa noyi kale yi na omwenyo? Ndohotola Carol Clelandc, oshilyo shehangano hali ithanwa National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology okwa ti: “Oshinima sha tya ngawo (ano ooproteina no-RNA dha lumbakanithwa mumwe dhi ete po omwenyo ohaluka), kashi na uupu shi ningwe.” Okwa gwedha ko wo a ti: “Aakonakoni yiinima oyendji otaya dhiladhila kutya ngele oya tseya nkene ooproteina no-RNA hayi vulu okwiiyeta po yo yene paunshitwe, pamwe andola omukalo moka hayi vulu okweeta po omwenyo otagu vulu okutsikila kugwo gwene.” Okwa popi kombinga yomalongo ngoka opo ge ya po, gankene iitungithi mbika yomwenyo ye ya po aniwa ohaluka kuyo yene, a ti: “Kapu na nando olimwe lyomugo tali yelitha nawa nkene oshinima sha tya ngawo tashi vulu okuningwa.”⁶

Omuntu ta ningi erobota — Ngele omuntu okwa pumbwa okukala omunongo, opo e ete po erobota kaali na omwenyo, mbela oshike sha pumbiwa, opo osele yi na omwenyo yi shitwe nenge nokuli omuntu e na omwenyo e ye po?

Omolwashike uuyelele mbuka wa simana? Dhiladhila owala komashongo ngoka ga taalela aakonakoni yiinima mboka yi itaala kutya iinima yi na omwenyo oye ya po kuyo yene ohaluka. Oya mona uutopolwa wo-amino acid mboka wu li wo moosele dhi na omwenyo. Momahala gawo gokukonakonena iinima, oya longitha iikwaniipangitho yoshinanena noya longwa nuukeka, opo ya nduluke po iitopolwa yilwe ya kitakana (complex molecules). Oye na einekelo kutya siku limwe onaya ka nduluke po iitopolwa ya gwana, opo ya vule okweeta po osele yimwe. Shoka taya ningi otatu vulu oku shi yelekanitha nomunongononi ngoka ha kutha iinima meshito, e te yi longitha e ete po oshitenda, opulastika, osilicone nenge ondhalate, opo nduno ta ningi erobota. Okuza mpono oha tula merobota opolohalama ndjoka tayi vulu oku li ningitha li ete po omarobota omakwawo. Mbela okuninga ngawo otaku ulike shike? Otaku ulike owala kutya omuntu e na uunongo ota vulu okunduluka po eshina lya longekekeka.

Sha faathana, ngele aanongononi oye eta po osele, otashi ka kala oshinima oshikumithi lela. Ihe mbela otaya ka tya kutya osele ndjoka oyi iyeta po yo yene ohaluka? Kapu na oshinima sha tya ngawo.

Ngoye oto ti ngiini? Uumbangi awuhe mboka wa monika po kaanongononi sigo onena, otawu ulike kutya iinima yi na omwenyo otayi vulu owala okweetwa po kiinima iikwawo mbyoka yi li po nale yi na omwenyo. Ngele owi itaala kutya osele oye ya po kuyo yene okuza miinima kaayi na omwenyo, nena owi itaala oshinima kaashi na uumbangi mboka tawu shi koleke.

Ngele owa tala kuumbangi mboka wu li po wankene oshinima she ya po, mbela oto ka hala ngaa okwiitaala oshinima shoka? Manga inoo yamukula, tala nkene osele hayi ya po. Shono otashi ke ku kwathela wu mone ngele omalongo ngoka aanongononi yamwe haya longo kombinga yaampoka pwa za omwenyo ogoshili nenge ogiifundja, ga fa owala omahokololo ngoka aavali haya lombwele oyana kombinga yaampoka hapu zi uunona.

a Uuyelele kombinga yangele o-DNA otayi vulu okwiiyeta po yo yene ohaluka, otawu ka kundathanwa moshitopolwa 3, “Uuyelele mboka wu li mo-DNA owa zi peni?”

b Omuprofesoli Shapiro ini itaala kutya omwenyo ogwa shitwa. Okwi itaala kutya ogwe ya po ohaluka, kugwo gwene momukalo itaagu vulu okuuviwa ko nuupu. Mo 2009, aanongononi yokoUnivesiti yaManchester, moIngilanda, oya li ya nduluka po uutopolwa hawi ithanwa nucleotides. Ihe Shapiro okwa ti kutya omukalo moka ye eta po uutupolwa mboka “itagu vulu nandonando okuyelekanithwa naangoka gwe eta po o-RNA.”

c Ndohotola Cleland ini itaala shoka Ombiimbeli ya popya kombinga yeshito. Okwi itaala kutya omwenyo ogwe ya po ohaluka kugwo gwene momukalo kaagu uvitiwe ko thiluthilu natango.

UUYELELE WASHILI NOSHO WO OMAPULO

Uuyelele washili: Uuyelele mboka wa konakonwa kaanongononi otawu ulike kutya iinima yi na omwenyo inayi ya po kuyo yene ohaluka okuza miinima kaayi na omwenyo.

Epulo: Uumbangi wuni aanongononi ye na sho taya ti kutya osele yotango oye ya po kuyo yene ohaluka okuza miinima kaayi na omwenyo?
Uuyelele washili: Aakonakoni yiinima, momahala moka haya konakonene iinima yawo, oya tula mo iinima mbyoka yi itaala kutya oya ukila konkalo yevi sho aniwa opo lya holoka po. Mokuninga ngawo, aanongononi yamwe oya nduluka po iitopolwa yimwe (molecules) mbyoka tayi adhika miinima yi na omwenyo.

Epulo: Ngele ookemikolo ndhoka dha longithwa otadhi ulike kiinima mbyoka ya li po sho aniwa evi lya holoka po, yo iitopolwa (molecules) mbyoka ya ndulukwa po otayi ulike kiitungithi yomwenyo, mbela omunongononi ye ota ulike kushike? Mbela iilonga yomunongononi ngoka oto ke yi tala ko yi li oshinima she ya po kusho shene nenge oshe etwa po komuntu omunandunge?
Uuyelele washili: Oproteina no-RNA oya pumbwa okulongela kumwe, opo osele yi kale yi na omwenyo. Aanongononi oya zimina kutya itashi vulika o-RNA yi ye po kuyo yene. Oshidhigu okwiitala kutya oproteina yontumba otayi vulu okwiiyeta po yo yene ohaluka. O-RNA nooproteina itadhi vulu okuya po ohaluka kudho dhene, pehala limwe nopethimbo limwe, e tadhi longele wo kumwe owala ngeya.

Epulo: Oshinipo tashi limbilike? Mbela eitaalo ndyoka li li maantu oyendji kutya iitopolwa oyindji ya kitakana yosele oyi iyeta po ohaluka kuyo yene nenge okwiitaala kutya osele oya shitwa kOmushiti omunandunge?