MWAHA WA EKAAPA | APWANNE SIYENSIYA ONNAMURACEELA PIIPILIYA?

Siyensiya Ookhalano Okotakota Wawe

Hiihaanoru, aliivuru yaawo anavuwiha wi Muluku haavo annaaceereryeya. Aliivuru yaala annaavolowela achu ancipale nave annatannya ovaanyihana otokweene. Alocaka sa yeela, mulipa oohuserya David Eagleman aarepa: “Alipa waalakhanya ancipale annavirelela . . . yuupuwelaka wi alipa oohuserya aasuwela ichu soothene.” Owo onnaaceererya, “Nyenya ohuserya waphaama ori otitelela ohuserya, nave owo ti wootikhiniha.”

Moovira wa iyaakha, alipa oohuserya oovyaka annaphwanya ichu sootikhiniha mu otholathola waya yaavyaka maakhulo a makoho vooloca sa elapo. Nyenya akina annahesa mmwaha yoola. Isaac Newton aari mulipa oohuserya oocicimiheya. Owo aahooniherya mukhalelo ikuru sa omoriha ineecihaaya ichu sa wirimu ntoko itheneeri. Owo aapaceryiha ophariheliwa wa manturu, mavyakelo yaawo anaphariheliwa mu komputatore, mukwaha wa osulu ni mu ikaruma soophuwa. Nyenya, Newton aakhalano tho alquimia masuwelelo yaawo enaphariheliwa wi itatuxiwe mithipo ekhale ewooro.

Mu iyaakha soopwaha 1.500 Newton ahaakumve okhala, mulipa oohuserya ichu sa wirimu Mukiriki Ptolemy aahaalikhela erimu ni miitho awe meekheiye. Owo aahoona ilapo sa wirimu nave aakhalano mavyakelo a opaka maapa. Nyenya owo aaneemererya wi elapo yavathi yaari eriyari ya ichu soothene. Carl Sagan aarepa sa Ptolemy: “Yoohusiha awe yawi elapo yavathi eriyari ya ichu soothene yaahiikhalelaru mu iyaakha 1.500, yooniheryaka wi naamwi ari muchu oohuserya onnahesa.”

Olelo alipa oohuserya annakumana ni nikacamiho nimohamoha mu otholathola waya. Apwanne awo anahaala owerya othariha phaama ichu sa elapo? Naamwi masuwelelo a alipa oohuserya enivahaka mphurelo, ti waphaama tho weemererya wi siyensiya ookhalano okotakota wawe. Paul Davies aaloca: “Weererya ophwanya sawooniherya seiyo inathariha ichu soothene tahi wooweryeya.” Masu ala anniiwanana ni eparipari ela: Achu hanawerya wiiwexexa phaama ichu sa mweelaponi. Mwawiihiiha, ti yaphaama okhalano ephoole vaavaa enalociwaaya wi siyensiya onnawerya othariha ichu soothene.

Piipiliya onnaloca otikhiniha wa ichu sa mweelaponi mmasu ala: “Nto itxhu sothene iha tahi miteko sawe sothene. Vano tani onawerya osuwela ovuwa wothene w’owerya wawe?” (Yobi 26:14, BNM) Nlelo sookhala ichu seiyo achu ahinahaalaaya wiiwexexa. Masu a murummwa Paulo yaawo arempwe mu iyaakha 2.000 muculi, nlelo teeparipari: “Khwo! wisha waya wóréla ni wa miruku ni wa osuwela wawe wa Muluku! Óhákakhanyeyaru mathoriheryo awe, ni iphiro sawe tisohithoriheya!”​—Aroma 11:33.

[Yooleeliherya va epaaxina 7]

Chiryene Piipiliya onnaakhwaniha soothowa sahu mmukhalelo siyensiya ohinaweryeiye

[Ekaaxa va epaaxina 7]

Nikhaviheryo Nenlo Siyensiya Ohinaweryeiye Ovaha

Siyensiya onavaha nsuweliho vooloca sa ichu sa mweelaponi, nyenya Piipiliya onavaha malakiheryo nnikhaviheryo seiyo sinakumiherya wiiwanana, murecele ni ohakalala wa achu. Muthokororye sootakiherya inacharela.

Osepa Wiipha

Ocicimiha okumi

“Ohipheke.”​—Mukwaha 20:13, BNM.

“Mutchu yowo oníchana ni munneni ori awipha mutchu.”​—1 Yohane 3:15.

Otikitherya murecele

“Okhale otxiwene wa yonanara ni wereke yaphama; yasyeke muretxele wi otxhareleleke yowo.”​—Salmo 34:15, BNM.

“Yawima yekhaikhai enamisiwa m’murecheleni wa yawo enera murechele.”​—Yakobo 3:18.

Okhooca nlala

“Apwiya [Yehova] annàsuwela atxhu aphama ni òtakhala. Onamusivela owali Apwiya [Yehova] annamuthanya.”​—Salmo 11:5, BNM.

“Ohakhaleleke nrima atxhu òwali, ohitakiheryeke metxelo aya. Apwiya [Yehova] annamuthanya mutakhali.”​—Masiposipo 3:31, 32, BNM.

Ohakalala wa Echoko

Owiiwelela asitiithi

“Anamwane nyu, mwanawiweleláni yawo yoyanreni mwa Apwiya, vawi ela tiyaphama. Chichimiha atithiá ni amaiá (ti nlamulo nopacherya nokhalano nlakano), wi okhale phama ni weyo, ni wi olekele winchipale velaponi.”​—Aefeso 6:1-3.

Waahusiha phaama anamwane

“Asitithi nyuwo, muhashimwihe anamwane anyu; nyenya mwaphuwe yawo m’maphuwelo ni mathoriheryo a Apwiya.”​—Aefeso 6:4.

“Asitithi nyu, muharosheke anamwane anyu, wi ani yeremuhaléla.”​—Akolose 3:21.

Omusivela ni omucicimiha oothelana

“Nyuwo, mmoha va mekhiye, amusiveleke mwáriye, ntoko onísiveleliye mekhiye; nave muthiana owo upuweleke wi amoveke mulopwana.”​—Aefeso 5:33.

Okhapelela elapo

Vooloca sa onanarihiwa wa elapo mmahiku a Isarayele akhalai, Piipiliya onii: “Elapo ya vathi yoonanarihiwa t’atxhu aya . . . Yale anakhala mwemmo annatepa wonihiwa okoi.” (Yesaya 24:5, 6, BNM) Muluku onahaala waamaliha yaale anapahula elapo. Owo onahaala “wapahula yawo enapahula elapo.” (Yawupulula 11:18) Awo herwa ekophola nthowa na saweera saya.