PERPUSTAKAAN ONLINE Manuriaigö
PERPUSTAKAAN ONLINE
Manuriaigö
Nias
ö
  • ö
  • Ö
  • ŵ
  • Ŵ
  • ʼ
  • SURA NI'AMONI'Ӧ
  • PUBLIKASI
  • ANGOWULOA
  • bi7 nga’örö 426-452
  • Eluaha Ngawua Wehede Zura Niʼamoniʼö

Lö nihenaigö video nifili

Bologö dödöu, so zi fasala irege tebai teboka video

  • Eluaha Ngawua Wehede Zura Niʼamoniʼö
  • Buku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso Famoʼeluaha Gulidanö si Bohou
  • Tuho sigide-ide
  • A
  • B
  • D
  • E
  • F
  • G
  • H
  • I
  • K
  • L
  • M
  • N
  • O
  • P
  • R
  • S
  • T
  • U
  • Y
  • Z
Buku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso Famoʼeluaha Gulidanö si Bohou
Eluaha Ngawua Wehede Zura Niʼamoniʼö

Eluaha Ngawua Wehede Zura Niʼamoniʼö

A B D E F G H I K L M N O P R S T U Y Z

A

  • Abyssos.

    Ngawua wehede ba li Yunani eluahania ”abakha sibai” mazui ”tebai nisuʼa, lö ola”. Ngawua wehede niʼogunaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso eluahania salua mazui sambua nahia si no mufaʼuʼu, simane lewatö ba tanö böʼönia.—Luk 8:31; Rom 10:7; Fam 20:3, nis.

  • Adu.

    Adu mazui gambara niʼila hörö mazui ha nikhalaigö, niʼogunaʼö niha ba wamosumange. Famosumange adu eluahania manuno, mangomasiʼö, mazui mangataʼufi adu.—Zin 115:4; Hal 17:16; 1Kor 10:14.

  • Afökha.

    Töi nibeʼe khö Zatana ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, eluahania ”Samöbögö si Lö Duhu”. Lafotöi Satana andrö Afökha börö me yaʼia zi oföna mamöbögö si lö duhu khö Yehowa, taromalinia si sökhi, ba töinia niʼamoniʼö.—Mat 4:1; Yoh 8:44; Fam 12:9.

  • Akhaya.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, Akhaya andre töi provinsi Romawi si so tanö raya Yunani, ibu kotania yaʼia daʼö Korindro. Tefarahu zi sagörö Felofonesu ba Nakhaya, simanö göi danö saloʼo Yunani, tanö ba dalu.—Hal 18:12.

  • Alabaster.

    Töi mbuli-buli fanikha somuhua nifazökhi moroi ba gara nisöndra ahatö ba Alabastron, Miserai. No ide-ide mbawa mbuli-buli daʼa, tola laduhö enaʼö lö aduwa wanikha somuhua sebua böli andrö. Töi mbuli-buli fanikha somuhua daʼa fagölö döira gara niʼogunaʼö andre.—Mrk 14:3, nis.

  • Alafa ba Omega.

    Hurufo siföföna ba safuria ba abjad Yunani, tölu kali mutötöi ia ba mbuku Wamaʼeleʼö si tobali famalala döi Lowalangi. Ba mbuku andrö, töi daʼa fagölö ira ”si oföna ba safuria” hegöi ”böröta ba amozua”.—Fam 1:8; 21:6; 22:13.

  • Amabuʼula li.

    Fahasara dödö mazui angetula ba gotaluara Lowalangi faoma niha, mazui niha khö nawönia niha ba wamalua mazui lö lafalua zi no lawaʼö. Itaria ha samösa niʼandrö ba wamalua si no latatugöi ba gamabuʼula daʼö. Amabuʼula daʼö lafotöi ia amabuʼula zi samösa (unilateral), fagölö ira zazi. So göi mbuʼusa li si fagölö lafalua faoma fatambai, lafotöi daʼö buʼusa li zi darua (bilateral). Baero gamabuʼula li niwaʼö Lowalangi ba niha, ba Zura Niʼamoniʼö göi so gamabuʼula li nifazökhi niha khö nawönia niha, soi, mado, mazui ngawawa tanö böʼö. So ösa gamabuʼula li sabölö ebua simane buʼusa li Lowalangi khö Gaberahamo, khö Dawido, ba ndraono Gizaraʼeli (amabuʼula li Goroisa Moze), ba Izaraʼeli tana khö Lowalangi (amabuʼula li si bohou).—1Moz 9:11; 15:18; 21:27; 2Moz 24:7; 2Nga 21:7; Luk 22:29; Hal 3:25; 2Kor 3:6; Heb 8:6.

  • Amozua götö daʼa.

    Ngaluo fatua lö awai ginötö nitehegö mazui inötö nifatörö Zatana. Inötö daʼa, alua ia ba ngaluo waʼatohare Keriso. Ba luo daʼö, ifaretakö ndra malaʼikania Yesu ba ”wamöföʼö niha si lö sökhi moroi ba niha satulö” ba wangohori yaʼira. (Mat 13:40-42, 49) Omasi ndra nifahaʼö Yesu laʼila hawaʼara alua ”gamozua” götö danö andre. (Mat 24:3) Fatua lö mangawuli Yesu ba zorugo, no ifabuʼu khö ndra nifahaʼönia wa lö iröi ira irugi gamozua götö daʼö.—Mat 28:20.

  • Amuata si lö faʼaila.

    Moroi ba li Yunani aselgeia, moʼamakhaita ia ba horö sebua ba wanawö huku Lowalangi, sangoromaʼö amuata si lö faʼaila mazui fangoʼaya si lö faʼataʼu, amuata si lö mangila wetahögö ma sangosiwawöi huku, famatörö, awö goi-goi. Manandrösa ngawua wehede daʼa ba horö sebua.—Gal 5:19; 2Fet 2:7.

  • Areofago.

    Hili salawa ba Natena tanö yöu gaekhula Akorofoli. Fagölö ia ba döi gödo zangetuʼö huku si so ba mbanua andrö. Ba daʼö laʼohe Waulo ira soloʼö Sitoiko hegöi Efikuro ba wanutunö si no ifaduhusi tödö.—Hal 17:19.

  • Aselgeia.

    —Faigi AMUATA SI LÖ FAʼAILA.

  • Asia.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, Asia andrö sambua töi provinsi Romawi tefarahu ba daʼö tanö yöu Turki iadaʼa, ba so ösa hulo simane Samo faoma Fatemo. Ibu kotania Efeso.—Hal 20:16; Fam 1:4.

B

  • Baʼali.

    Daʼa lowalangi niha Ganaʼana sangumaʼö wa daʼö zangokhögö talu mbanua ba sameʼe teu hegöi faʼatedou. ”Baʼali” tobali göi amalalata döi lowalangi sambö mufolakhömi ba daʼö. Ba li Heberaiʼo eluahania ”Sangokhögö; Sokhö”.—1Raz 18:21; Rom 11:4.

  • Baho alitö.

    Laʼamaedolagö ia nahia ”si hola-hola safönu balera”, lafotöi ia göi ”faʼamate si mendrua”. Ba nahia daʼa tetiboʼö niha sebua horö si lö mamalalini era-era, Afökha, faʼamate hegöi Lewatö (Hades). Baho daʼa no amaedola waʼamate si lö aetu, tenga famakao si lö aetu, börö me tetiboʼö göi ba daʼö mboto eheha, faʼamate, hegöi Hades si tebai akhozi ba galitö.—Fam 19:20; 20:14, 15; 21:8.

  • Banua niha Keriso.

    Niha si no owulo ba zi sambua nahia ba wamalua halöwö mazui ohitö dödö. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo, eluahania soi ndraono Gizaraʼeli. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, tola daʼö geluahania sambua banua niha Keriso, hizaʼi asese lafoʼeluaha ia banua niha Keriso maʼafefu.—1Raz 8:22; Hal 9:31; Rom 16:5.

  • Baŵa si bohou.

    Luo siföföna ero waŵa ba zura mbaŵa niha Yahudi. Daʼa ngaluo waʼowulo, orudu manga hegöi ba wameʼe sumange sabölö sökhi. Ba gafuriata, ngaluo daʼö tobali ngaluo sebua niʼowasaini ba soi andrö, ba lö mohalöwö niha ba ngaluo daʼö.—4Moz 10:10; 2Nga 8:13; Kol 2:16.

  • Beʼelö.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, eluahania pajak nibuʼa zi samö-samösa niha.—Rom 13:7.

  • Belesebu.

    Töi nibeʼe khö Zatana, mazui salawa ndra malaʼika si lö sökhi. Fehede daʼa, te nihalö moroi ba ngawua wehede Baʼali-sebu, yaʼia daʼö Baʼali nifosumange niha Wilisiti ba Nekerona.—2Raz 1:3; Mat 12:24.

  • Bongi Watomesa Zoʼaya.

    Femanga roti si lö mufaruka ragi faoma agu si no amaedola mboto ba do Keriso; fanörö tödö faʼamate Yesu. Simane nitutunönia ba Mbuku Niʼamoniʼö, moguna lafalua ira niha Keriso wanörö tödö faʼamate Yesu. Andrö tefaudu na mufotöi ia ”Fanörö Tödö”.—1Kor 11:20, 23-26.

  • Bou auri.

    Fökhö guli si möi famaʼala. Bou auri nitutunö ba Zura Niʼamoniʼö, lö fagölö ia ba mbou auri ba ginötö andre, börö me tenga ha niha zi göna bou auri ba götö daʼö, hizaʼi nukha hegöi omo.—3Moz 14:54; Luk 5:12.

  • Bözi-bözi.

    Nitutunö ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso yaʼia daʼö bözi-bözi si no landrandra mazui satarö balö.—Yoh 19:1.

  • Bözi-bözi gurifö.

    Siʼo sanau niʼogunaʼö zohalöwö ba danö ba wamözi urifö enaʼö adölö wofanönia. Lafoʼamaedolagö ziʼo andrö fehede niha satua-tua, si tola mamarou tödö zamondrongo ba woloʼö tegu-tegu. Eluaha ’wolawa bözi-bözi’ tehalö moroi ba zawi sabeʼe högö, solawa ba sotifa siʼo andrö irege iʼafökhöiʼö mbotonia samösa.—Hal 26:14, nis.; Zangu 3:31.

  • Buala.

    Fanolo ba niha. Hewaʼae lö muʼombakhaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo, hizaʼi bakha ba Goroisa Moze iʼandrö enaʼö mamuala ndraono Gizaraʼeli ba niha si numana.—Mat 6:2.

  • Buku Niʼamoniʼö.

    Taromali Lowalangi niʼamoniʼö. Ha ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso tesöndra ngawua wehede daʼa.—Luk 24:27; 2Tim 3:16.

D

  • Dahö-dahö.

    Kereke mazui balö-balö geu niʼogunaʼö ba wangai angetula. No labukusi ba ngaʼörö mbaru mazui labeʼe ba rata ba lafadögö-dögö. Saekhu tou mazui nihalö, daʼö dania nifili. Asese sibai mangandrö niha ba ginötö fadahö-dahö ira.—Mat 27:35; Hal 1:26.

  • Dekafoli.

    Daʼa mbanua ba Yunani me mböröta si fulu banua (moroi ba ngawua wehede Yunani deka, eluahania ”fulu”, ba polis, eluahania ”banua”). Oya mbanua daʼa si so ba gatumbukha Nasi Galilaia hegöi ba Nungo Nidanö Yoridano, andrö lafotöi mbanua daʼö Dekafoli. Banua daʼa zi tobali nahia wogale sebua hegöi budaya Helenistik. No itörö mbanua daʼa Yesu, hizaʼi lö itutunö Sura Niʼamoniʼö wa no möi ia fazambua ba mbanua daʼö.—Mat 4:25; Mrk 5:20.

  • Dinar.

    Kefe loga Romawi nifazökhi moroi ba wirö faʼabuania mato 3,85 gram, so ba zi tambainia gambara Kaisaro. Gazi zohalöwö si maʼökhö yaʼia daʼö sambua dinar, ba laʼandrö ira niha Romawi ba niha Yahudi enaʼö labeʼe zi sambua dinar si tobali famuʼa pajak.—Mat 22:17; Luk 20:24.

  • Döfa.

    Suʼa-suʼa waʼanau ba wanuʼa faʼabakha nidanö, fagölö ira 1,8 meter (6 kaki).—Hal 27:28.

  • Drakhma.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, drakhma yaʼia daʼö kefe loga Yunani nifazökhi moroi ba wirö, faʼabuania me luo daʼö 3,4 gram.—Mat 17:24, nis.

E

  • Efikuro.

    Sonekhe ba ngawalö wamahaʼö niha Yunani, sauri me 341-270 SM. Famahaʼönia teʼodane-dane moloʼö fangera-ngera wa ohitö dödö ba waʼauri andre yaʼia daʼö faʼomuso-muso dödö.—Hal 17:18.

  • Eheha.

    Ba li Heberaiʼo ruakh hegöi ba li Yunani pneuma. Oya geluaha ngawua wehede si dombua andre. Fefu geluahania manandrösa ba ngawalö hadia ia si tebai iʼila niha ba so waʼabölö ba nifaluania. Fehede si dombua andre eluahania (1) angi, (2) faʼabölö niʼokhögö zauri ba gulidanö, (3) faʼaterou dödö niha hegöi tani wa iwaʼö ba ifalua hadia ia, (4) fehede niʼehehaini si lö iʼila höröda hezo iʼotarai, (5) malaʼika, ba (6) faʼabölö Lowalangi, mazui eheha niʼamoniʼö.—2Moz 35:21; Zin 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

  • Eheha niʼamoniʼö.

    Faʼabölö si lö oroma niʼogunaʼö Lowalangi ba wamalua ohitö dödönia. Mufotöi ia niʼamoniʼö börö me faʼabölö andre moroi khö Yehowa fondrege niʼamoniʼö ba fondrege zatulö, börö me iʼogunaʼö göi waʼabölö andre Lowalangi ba wamalua gofu hadia ia niʼamoniʼö.—Luk 1:35; Hal 1:8.

  • Ehomo.

    Fanuwu sadölö-dölö hulö toga. Laʼogunaʼö gehomo andre ba gosali hegöi ba zi fasui omo Zelomo. Laʼogunaʼö daʼa si tobali tandra wa latuhini (1Tim 3:15) mazui fetaro si lö tebulö (Fam 3:12) ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso.—Zangu 16:29.

  • Emuri.

    Gitö somuhua nihalö moroi ba ngawalö ndruʼu sodoi mazui eu side-ide simane ngafu Commiphora. Emuri yaʼia daʼö sambua famaruka na mufazökhi wanikha fombayoini niʼamoniʼö. Tola göi laʼogunaʼö gemuri andre fangomuhua nukha mazui naha wemörö, tola göi lafaruka ba wanikha fangomösi ba fangalösö guli. Lafaruka ba nagu enaʼö tola iʼasogö nidanö nibadu si möi famunu guli, ba muʼogunaʼö ia göi ba mboto zi mate si lö ara tö mukoʼo.—2Moz 30:23; Gamd 7:17; Mrk 15:23; Yoh 19:39.

  • Enoni.

    Ba li Yunani diakonos. Asese mufoʼeluaha ia tobali ”sangai halöwö” mazui ”enoni”. Eluaha ”genoni” yaʼia daʼö niha sangai halöwö ba wanolo ngawawa zatua sokubaloi ba mbanua niha Keriso. Moguna iʼoʼö goi-goi Zura Niʼamoniʼö enaʼö tola ihalö halöwö genoni.—1Tim 3:8-10, 12.

  • Ere.

    Niha si tobali salahi Lowalangi, sangai halöwö ba samahaʼö ono mbanua Lowalangi sanandrösa khönia hegöi ba goi-goinia. Ere andre tobali salahi nono mbanua föna Lowalangi. Ibeʼe zumange nitunu, yaʼia zamaʼema ba sangandrö khö Lowalangi sanandrösa ba nono mbanuania. Fatua lö hadöi Oroisa Moze, högö yomo ba nomo zi tobali ere ba nösi nomonia. Me no so Goroisa Moze, si tobali ere yaʼia daʼö ira matua moroi ba ngaʼötö Gaʼaroni, moroi ba mado Lewi. Sanolo yaʼira yaʼia daʼö ira matua tanö böʼö moroi ba mado Lewi. Me ibörögö moguna mbuʼusa li si bohou, iraono Gizaraʼeli ba wamati zi tobali ere, ba Yesu Keriso zi tobali Ere Sebua.—2Moz 28:41; Heb 9:24; Fam 5:10.

  • Ere sebua.

    Moloʼö Oroisa Moze, daʼa gere siföföna si tobali salahi nono mbanua Lowalangi ba samaigi-maigi halöwö gere tanö böʼö. Ha yaʼia zi tola möi ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö, yaʼia daʼö bateʼe tanö bakha si so ba nose Lowalangi, ba gafuriatania so ba gosali. Ha sakali ba zi döfi tola möi ia ba nahia andrö, yaʼia daʼö ba Ngaluo Wangatulö. Ngawua wehede ”ere sebua” manandrösa göi khö Yesu Keriso.—3Moz 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Heb 4:14.

  • Eu fangorifi.

    Eu ba Kabu Edena. Lö nitutunö Zura Niʼamoniʼö wa so ba mbuania andrö zi tola möi fangorifi. Sindruhunia, eu andrö tandra si tobali weʼe-weʼe dödö wa ibeʼe waʼauri si lö aetu Lowalangi ba niha nitehegönia wemanga bua andrö. Ba mbuku Wamaʼeleʼö, eu andrö no amaedola gamakhoita Lowalangi ba wanöndra faʼauri si lö aetu.—1Moz 2:9; 3:22; Fam 2:7; 22:19.

  • Ewali Nifosagö khö Zelomo.

    Lala si so ba gosali ba götö Yesu, ba gatumbukha golayama tanö baero. No mufosagö yawania, ba si toʼölönia lafotöi ia si toröi ösa moroi ba gosali Zelomo. Mowaö-waö Yesu ba daʼö me inötö ”mbaŵa deu” ba owulo niha Keriso ba daʼö ba wamosumange Lowalangi.—Yoh 10:22, 23; Hal 5:12.

F

  • Faʼabu dödö.

    Faʼabu dödö ba waʼamate mazui ngawalö zalua. Ba götö Zura Niʼamoniʼö, faʼabu dödö tola manö ara lua-luania. Baero wege-ege sabölö-bölö, laʼogunaʼö nukha si no muhenaigö, labeʼe gawu ba högöra, lasika nukhara, ba laböbözi dötöʼara. Itaria lakaoni tuka zangeʼesi ba ginötö lakoʼo zi mate.—Gesi 4:3; Mat 11:17; Mrk 5:38; Yoh 11:33; Fam 21:4.

  • Faʼasökhi dödö sebua.

    Eluaha siföföna moroi ba li Yunani yaʼia daʼö hadia ia zomasi ita ba sahöli dödöda. Asese muʼogunaʼö ngawua wehede daʼa ba mbuala nibeʼe börö waʼasökhi dödö. Na daʼö nitutunö sanandrösa ba waʼasökhi dödö sebua moroi khö Lowalangi, eluaha ngawua wehede daʼö yaʼia mbuala Lowalangi nibeʼenia börö waʼoböwönia ba lö iʼandrö zulö. Fehede andrö zangoromaʼö bualania si no fahöna, hegöi faʼomasi ba faʼasökhi dödönia sebua ba niha gulidanö. Ba li Yunani mufoʼeluaha göi faoma fehede tanö böʼö simane ”fanolo” ba ”buala moroi ba waʼasökhi dödö”. Eluahania, wa labeʼe mbuala andrö tenga börö me sinangea itema ia si samösa niha tobali sulö, hizaʼi börö waʼoböwö zamuala andrö.—2Kor 6:1; Ef 1:7.

  • Faʼatulö dödö.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö, eluahania satulö moloʼö goi-goi Lowalangi sanandrösa ba zindruhu hegöi si fasala.—1Moz 15:6; 5Moz 6:25; Zef 2:3; Mat 6:33.

  • Fakelemusa.

    Moʼamakhaita daʼa ba nifaduhusi tödö niha, wa auri noso niha si no mate hewaʼae no mate mbotonia, irege tola ba sindruhu-ndruhu fahuhuo ira ba niha sauri, mendrua manö na so dohu danga (sogaoni bekhu zi mate) si tola fahuhuo khöra ba waʼalio. Fehede ”fakelemusa” ba li Yunani yaʼia daʼö farmakia, eluahania ”la-bius”. Moʼamakhaita daʼa ba wakelemusa börö me muʼogunaʼö dalu-dalu ba wo-bius me mböröta, na laʼandrö waʼabölö moroi ba mbekhu zi mate ba wamalua elemu.—Gal 5:20; Fam 21:8.

  • Famakao Sabölö-bölö.

    ”Famakao sabölö-bölö” ba li Yunani eluahania famalangögö mazui famakao börö gabula dödö sebua. Fahuhuo Yesu sanandrösa ba ”wamakao sabölö-bölö” si lö irai alua, sedöna alua ba mbanua Yeruzalema, hegöi famakao salua si lö aratö alua ba niha fefu, ba ’ginötö tohare ia si fao lakhömi sebuaʼ. (Mat 24:21, 29-31) Itutunö Faulo wa no satulö Lowalangi andrö na ilau mbalö ba ”niha si lö faʼaboto ba dödö khö Lowalangi hegöi si lö moloʼö turia somuso dödö” sanandrösa khö Yesu Keriso. Iʼombakhaʼö khöda ba Wamaʼeleʼö 19 wa Yesu andrö zondröniaʼö ira saradadu ba zorugo ba wolawa ’urifö samuʼi, razo-razo ba gulidanö awö zaradaduraʼ. (2Tes 1:6-8; Fam 19:11-21) So göi ”ngawawa zato sibai” niʼorifi moroi ba wamakao sabölö-bölö. (Fam 7:9, 14)—Faigi HAMAGEDO.

  • Famalalini era-era.

    Ba Zura Niʼamoniʼö, eluahania mamulöʼö lala wangera-ngera, maniasa ia soroi ba dödö börö lala waʼaurinia si fasala, mazui börö me lö ifalua hadia zinangeania. Na so niha si no mamalalini era-era, iforomaʼö daʼö ba gamuatania ba ibulöʼö lala waʼaurinia.—Mat 3:8; Hal 3:19; 2Fet 3:9.

  • Famatörö Lowalangi.

    Si oföna sibai manandrösa wehede daʼa khö Lowalangi fondrege zalawa, niforomaʼönia ba wamatörö Nononia, Keriso Yesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Kor 15:50.

  • Famayagö idanö.

    Famayagö idanö eluahania ”mangöhöndrögö”, mazui lalömö ba nidanö. Iʼandrö Yesu enaʼö fefu zoloʼö khönia labayagö ira idanö. Ba Zura Niʼamoniʼö, so nifotöi famayagö idanö nifalua Yohane, famayagö faoma eheha niʼamoniʼö, faoma alitö, ba tanö böʼönia.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoh 3:23; 1Fet 3:21.

  • Famosumange Lowalangi soroi ba dödö.

    Eluahania famosumange, fangalulu, ba fangai halöwö khö Lowalangi Yehowa, ba lö faröi ba wotuhini halöwö Lowalangi me yaʼia Zamatörö fondrege zalawa.—1Tim 4:8; 2Tim 3:12.

  • Famotandro.

    Mufalemba daʼa ba muʼogunaʼö si tobali tandra wa so zokhö, tandra wa sindruhu, mazui tandra wahasara dödö (si toʼölönia ba dambu laʼuri mazui ba lili). Muʼogunaʼö ia enaʼö böi lababaya ma lafagatini zura-sura mazui gofu hadia ia zi no mufotandro, simane bawandruhö hegöi lewatö. Me föna, tefazökhi ia moroi ba gama-gama sabeʼe (simane kara, ifö gaza, mazui eu), lagambaraini hurufo mazui gambara si tobali. Ngawua wehede famotandro muʼogunaʼö tobali tandra wa sindruhu, tandra wa so zokhö, mazui ba wangoromaʼö wa no mubiniʼö hadia ia moroi ba danö böʼö.—Yoh 6:27; Ef 1:13; Fam 5:1; 9:4.

  • Fangelifi.

    Mangelifi eluahania fehede enaʼö alua zi lö sökhi ba niha mazui ba danö böʼö. Fangelifi faböʼö ira walelesa mazui fehede si lö sökhi. Fangelifi andrö, si toʼölönia fehede föna zato ba wangombakha mazui ba wanahö hadia zi lö sökhi sedöna alua. Na Lowalangi zamaʼema daʼa mazui niha niʼamualagönia faʼabölö, tola muwaʼö wa fangelifi daʼö amaedola wamaʼeleʼö si hasambalö alua.—1Moz 12:3; 4Moz 22:12; Mrk 11:21; Hal 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.

  • Fangöhöna.

    Ngaluo fatua lö luo Sabato, mangöhöna niha Yahudi soguna dania ba ngaluo Sabato. Afuriata ngaluo andrö yaʼia daʼö na aekhu luo ba ngaluo nifotöi iadaʼa hari Zumaha, me tebörögö luo Sabato. Ba niha Yahudi, si sahari andrö tebörögö iʼotarai me aekhu luo irugi aekhu luo zui.—Mrk 15:42; Luk 23:54.

  • Fangöna.

    Fakake wasuwöta niʼogunaʼö zaradadu, simane takula siʼöli, baru siʼöli, böbö löwi, badagahe, hegöi baluse.—1Zam 31:9; Ef 6:13-17.

  • Fanufa högö.

    Latufa högö zi samösa niha na lafataro ia ba wangai halöwö, ba wanema howu-howu, ba wamadöhö yaʼia, mazui ba wameʼe khönia eheha niʼamoniʼö.—4Moz 27:18; Hal 19:6; 1Tim 5:22, nis.

  • Fanusugi.

    Femaoso moroi ba waʼamate. Ngawua wehede anastasis ba li Yunani eluahania ”maoso; mosindro”. So dasiwa nisusugi nidunö-dunö ba Zura Niʼamoniʼö, farahu ba daʼö me isusugi Yesu Lowalangi Yehowa. Hewaʼae Elia, Elisa, Yesu, Fetero, ba Faulo zanusugi niha si mate tanö böʼö, alua fefu dandra sahöli-höli dödö andre börö waʼabölö Lowalangi. Moguna tesusugi ba gulidanö andre niha si no mate, ”he satulö he si lö atulö” enaʼö alua gohitö dödö Lowalangi. (Hal 24:15) Itutunö göi Sura Niʼamoniʼö wa so wanusugi ba zorugo, nifotöi fanusugi ’si oföna’ mazui femaoso ”siföföna”. Alua daʼa khö ndra talifusö Yesu nibayoini faoma eheha niʼamoniʼö.—Fil 3:11; Fam 20:5, 6; Yoh 5:28, 29; 11:25.

  • Faraʼo.

    Amalalata döi khö ndra razo-razo Miserai. So dalima waraʼo nitötöi ba Zura Niʼamoniʼö (Sisaki, Sewe, Tirihaka, Nekho, ba Hofera), ba tanö böʼönia lö mutötöi döira, simane faraʼo-faraʼo soʼamakhaita khö Gaberahamo, Moze, ba Yosefo.—2Moz 15:4; Rom 9:17.

  • Faradaiso.

    Kabu si sökhi sibai. Kabu si oföna ifazökhi Yehowa ba niha siföföna töinia Kabu Edena. Me fahuhuo Yesu ba niha si lö sökhi si so ba zingania ba döla geu famakao, iʼombakhaʼö wa tobali faradaiso gulidanö andre dania. Ba 2 Korindro 12:4, faradaiso niwaʼönia yaʼia daʼö faradaiso ba zi so föna, ba Wamaʼeleʼö 2:7, faradaiso ba zorugo.—Sin.S 4:13; Luk 23:43.

  • Farizaiʼo.

    Agama niha Yahudi (Yudaisme) si tehöngö me döfi siföföna M. Tenga ngaʼötö gere ira, hizaʼi lahaogö laʼosisiʼö wamalua Oroisa Moze iʼotarai ba wondrege zide-ide, ba simane foloʼöra Oroisa Moze, simane daʼö göi woloʼöra si toʼölö lafalua ira tuara me föna hewaʼae lö si tesura ia. (Mat 23:23) Lö adöni dödöra ba wamalua hadia ia zi toʼölö lafalua niha Yunani, ba ebua kuasora ba niha mbanua börö me so ösa zonekhe ba Goroisa Moze hegöi ba zi toʼölö lafalua ira tuara. (Mat 23:2-6) So göi Warizaiʼo si tobali Sangetuʼö Huku. Asese fadaʼawa ira khö Yesu ba wamalua luo Sabato, sasese lafalua ira tuara, ba fariawösa ba niha sebua horö hegöi sanema pajak. So göi zi tobali niha Keriso simane Saulo moroi ba Dareso.—Mat 9:11; 12:14; Mrk 7:5; Luk 6:2; Hal 26:5.

  • Fasa.

    Owasa nifalua ero röfi na 14 Abibi (ba gafuriata lafotöi ia Nisana) ba wanörö tödö fangefaʼö ndraono Gizaraʼeli moroi ba danö Miserai. Na laʼowasaini daʼa, lataba ba latunu nono mbiri-biri (mazui nambi), aefa daʼö laʼa faoma sayu safeto ba roti si lö mufaruka ragi.—2Moz 12:27; Yoh 6:4; 1Kor 5:7.

  • Feʼaso.

    Ba zi hauga faosatö Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, eluaha ngawua wehede daʼa yaʼia daʼö feʼaso Yesu Keriso tobali razo, iʼotarai me lafataro ia tobali Razo ba Wamatörö Lowalangi irugi ngaluo safuria ba götö daʼa. Feʼaso Keriso tenga ha ba zi sabata. Tenga ha asala tohare ia aefa daʼö mofanö. Hizaʼi, tohare ia sagötö zi no mutatugöi.—Mat 24:3.

  • Fendrakose.

    Owasa si dua moroi ba zi tölu owasa siföföna, ba lö tola löʼö fao ndra matua niha Yahudi wangowasaini daʼa ba Yeruzalema. Ngawua wehede Fendrakose yaʼia daʼö ”(Ngaluo) si Lima Wulu” muʼogunaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso ba eluahania Owasa ba Wamasi mazui Owasa Ero Migu ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Owasa andre tefalua ia ba ngaluo si 50, laʼerai iʼotarai me 16 Nisana.—2Moz 23:16; 34:22; Hal 2:1.

  • Fohorö.

    Moroi ba li Yunani porneia, daʼa ngawua wehede sanandrösa ba waʼorudu si fasala, simane faʼorudu ba zi tenga foʼomonia, fohorö-horö, faʼorudu nifalua zi darua niha si lö sangowalu, faʼorudu ndra matua khö ndra matua ba faʼorudu ndra alawe khö ndra alawe, hegöi faʼorudu niha ba gurifö (bestialitas). Ba mbuku Wamaʼeleʼö, orahua agama nifotöi ”Babilona Sebua” muʼamaedolagö ia simane sohorö-horö börö me fahuwu ia khö ndra samatörö ba gulidanö daʼa, ha enaʼö tebeʼe khönia kuaso ba faʼakayo. (Fam 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Hal 15:29; Gal 5:19)—Faigi SOHORÖ-HORÖ.

  • Fombayoini; Mubayoini.

    Ba li Heberaiʼo eluahania ”mamaguleʼö”. Mufagule wanikha ba niha mazui ba gama-gama nifasafi börö zi sambua ohitö dödö. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, muʼogunaʼö göi ngawua wehede daʼa na mufaduwa geheha niʼamoniʼö ba niha nifili sauri ba zorugo.—2Moz 28:41; 1Zam 16:13; Luk 4:18; Hal 10:38; 2Kor 1:21.

  • Fondröi sindruhu.

    Ba li Yunani eluahania ”ifandröndröu ia wezizio”. Fondröi sindruhu (apostasia) tola mufoʼeluaha ia ”fangerogö, fangosiwawöi, mazui folawa”. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, ”fondröi sindruhu” asese lawaʼö ia ba niha si no mangerogö famosumange sindruhu.—Gamd 11:9; Hal 21:21; 2Tes 2:3.

  • Fuasö.

    Tebai muʼa gofu hadia ia sagötö zi no mutatugöi. Fuasö ndraono Gizaraʼeli ba Ngaluo Wangatulö, na inötö tosasa, hegöi na laʼalui wanuturu lala moroi khö Lowalangi. Öfa kali fuasö niha Yahudi ba zi döfi ba wanörö tödö si lö sökhi salua khöra. Lö muʼandrö ba niha Keriso ba wamalua fuasö.—Gese 8:21; Yes 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Hal 13:2, 3; 27:9.

G

  • Gehena.

    Ba li Yunani, Daso Mbeni-Hinomo. Daso daʼa so ia tanö raya gaekhula Yeruzalema me föna. (Yer 7:31) Ba wamaʼeleʼö, daso daʼa tefotöi ia nahia niha si mate sato sibai. (Yer 7:32; 19:6) Lö hadöi tandra sangoromaʼö wa urifö mazui niha nitiboʼö ba Gehena andre latunu auri ira ba galitö mazui lafakao. Nahia daʼa lö laʼamaedolagö ia sambua nahia si tola mamakao faʼauri niha ba galitö sagötö faʼara. Hizaʼi, Yesu hegöi ira nifahaʼönia lafoʼamaedolagö Gehena andre fanguhuku sagötö faʼara yaʼia daʼö ”faʼamate si mendrua”, eluahania faʼatekiko sagötö faʼara.—Fam 20:14; Mat 5:22; 10:28.

  • Gölu-gölu zura.

    Ngaʼörö garate sanau nifazökhi moroi ba guli gurifö. Tanö bakha ba gölu-gölu zura andrö tesöndra fefu zi no musura ba si toʼölönia no lagölugö ba ziʼo. Lasura Mbuku Niʼamoniʼö ba lasali ba gölu-gölu zura daʼa. Daʼa mbuku si toʼölö laʼogunaʼö me lasura Zura Niʼamoniʼö.—Luk 4:17-20; 2Tim 4:13.

  • Götö; Ulidanö.

    Ba li Yunani aion. Eluahania salua ba ginötö hadia ia, samaehusi götö daʼö moroi ba danö böʼö. Muʼogunaʼö ngawua wehede ”götö daʼa” ba Zura Niʼamoniʼö ba wangoromaʼö hewisa zi no toʼölö alua ba gulidanö andre awö lala nitörönia. (2Tim 4:10) Me ibörögö muʼogunaʼö wawuʼusa li ba Goroisa Moze, ifazökhi götö si bohou Lowalangi, si tola mufotöi götö ndraono Gizaraʼeli mazui götö niha Yahudi. Me tobali höli Yesu Keriso, iʼogunaʼö ia Lowalangi ba wangehaogö götö tanö böʼö, farahu ba daʼö niha Keriso nibayoini. Daʼa wamobörö faʼalua götö si bohou irege alua hadia zi no muʼamaedolagö wawuʼusa li ba Goroisa Moze.—Mat 24:3; Mrk 4:19; Rom 12:2; 1Kor 10:11.

H

  • Hades.

    Ngawua wehede li Yunani si fagölö eluaha ba li Heberaiʼo ”Syeol”. Lafoʼeluaha wehede andre tobali ”Lewatö” (ebua hurufo si oföna) ba wangoromaʼö wa manandrösa daʼa ba lewatö niha sato.—Faigi LEWATÖ.

  • Halöwö niʼamoniʼö.

    Mufotöi ia halöwö niʼamoniʼö börö me moʼamakhaita ia ba wamosumange Lowalangi.—Rom 12:1; Fam 7:15.

  • Halöwö safönu faʼabölö; Tandra sahöli-höli dödö.

    Salua mazui tandra sahöli-höli dödö si töra moroi ba waʼabölö niha ba lawaʼö wa so danö böʼö si pade samalua daʼa. Itaria iʼogunaʼö Sura Niʼamoniʼö ngawua wehede simane ”tandra”, mazui ”ngawalö zahöli-höli dödö” ba fagölö geluahara.—Mat 11:20; Hal 4:22; Heb 2:4.

  • Hamagedo.

    Ba li Heberaiʼo, Har Meghiddohn eluahania ”Hili Megido”. Muʼogunaʼö wehede daʼa ba ”ngaluo wasuwöta sebua moroi khö Lowalangi Fondrege Zabölö” ba ginötö owulo ”razo-razo ba zi sagörö ulidanö” ba wolawa Yehowa. (Fam 16:14, 16; 19:11-21)—Faigi FAMAKAO SABÖLÖ-BÖLÖ.

  • Heberaiʼo.

    Khö Gaberamo (Aberahamo) zi oföna sibai lafanandrösa döi daʼa, samaböʼöni yaʼia ba ndraono Gamori si so ba zi fasui yaʼia. Ba gafuriata, lafanandrösa wehede daʼa ba ngaʼötö Gaberahamo moroi khö maʼuwunia Yakobo, simanö göi li niʼogunaʼöra. Ba götö Yesu, oya ngawua wehede moroi ba li Garamo niʼogunaʼö ba li Heberaiʼo, ba iʼogunaʼö li daʼa Yesu hegöi ira nifahaʼönia.—1Moz 14:13; 2Moz 5:3; Hal 26:14.

  • Heremesi.

    Daʼa lowalangi niha Yunani, ono Zeo. Lawalingagö Faulo andrö Heremesi me möi ia ba mbanua Lisitera, börö me lawaʼö wa daʼa lowalangi nifatenge ndra lowalangi, ba daʼa göi lowalangi sonekhe fahuhuo.—Hal 14:12.

  • Herode.

    Mado ndra razo nifataro Roma ba wamatörö niha Yahudi. Herode Sebua zi tehöngö börö me ifuli ifazökhi gosali ba Yeruzalema ba ibeʼe goroisa ba wangohori iraono side-ide, ohitö dödönia yaʼia daʼö ba wamunu Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Lafataro Herode Arikhelao hegöi Herode Atifasi, ono Herode Sebua, ba wamatörö si hauga banua tana khö namara. (Mat 2:22) Atifasi andrö gubernur sasese lafotöi ”Razo”, yaʼia zamatörö me ifalua halöwö fanuriaigö Keriso ba zi tölu fakhe a matonga irugi ba götö nitutunö ba zura Halöwö Zinenge faza 12. (Mrk 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Hal 4:27; 13:1) Aefa daʼö, lö arara wamatörö Herode Agerifa I, maʼuwu Herode Sebua, ihuku ia malaʼika Lowalangi irege mate. (Hal 12:1-6, 18-23) Ba ibörögö mamatörö nononia sotöi Herode Agerifa II irugi me mamadaö niha Yahudi ba Roma.—Hal 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

  • Hiso.

    Tanömö niʼogunaʼö ba wanefeʼö do mazui idanö ba gowasa fangehao. Baga sibai ndraha hegöi bulunia. Tanömö andre te Origanum maru ba Origanum syriacum. Tanömö hiso nitutunö ba Yohane 19:29, te tanömö salio tedou ba salawa. Andrö wa tola muʼogunaʼö ndrahania ba wangoroʼö agu saisö ba mbawa Yesu.—Heb 9:19.

  • Höli.

    Nibuʼa ba wangefasi niha moroi ba wangosawuyu, hukuma, famakao, horö, mazui ba zi no tobali noro dödönia. Tenga ha kefe niʼogunaʼö ba daʼa. (Yes 43:3) Moguna höli ba ngawalö zalua. Duma-dumania, okhöta Yehowa fefu nono matua siaʼa mazui urifö si matua ba ndraono Gizaraʼeli. Börö daʼö, moguna muhöli mazui musanu ira enaʼö tola lafosumange Yehowa. (4Moz 3:45, 46; 18:15, 16) Na so zawi samuʼi si lö mukuru ba ibunu niha, hasambalö ibuʼa höli sokhö yaʼia enaʼö lö labeʼe khönia hukuma faʼamate simane si no mutatugöi ba goroisa. (2Moz 21:29, 30) Hizaʼi, lö lahöli niha sangodödögö mamunu awönia. (4Moz 35:31) Höli sabölö moguna ba Zura Niʼamoniʼö yaʼia daʼö höli nibuʼa Keriso, yaʼia me ilulu waʼaurinia ba wangefaʼö niha samati moroi ba horö ba faʼamate.—Zin 49:8, 9; Mat 20:28; Ef 1:7.

  • Hölu.

    Fawuʼusa li soroi ba dödö khö Lowalangi na so nifalua, na mubeʼe zumange, na mangai halöwö, mazui na lö omasi mufalua hadia ia hewaʼae tola mufalua. Fehede si tola mangaʼaroʼö sindruhu, mazui buʼusa li soroi ba dödö ba wamalua hadia ia mazui lö mufalua. Si toʼölönia, möi ba hölu niha khö zabölö alawa moroi khönia simane khö Lowalangi. Fahölu Yehowa ba wangaʼaroʼö buʼusa linia khö Gaberahamo.—Mat 5:33; 1Moz 14:22; Heb 6:16, 17.

I

  • Iliriku.

    Provinsi Romawi tanö yöu gaekhula Yunani. No ofeta Waulo ba provinsi daʼa ba wangai halöwö, hizaʼi lö mututunö hadia no ituriaigö duria somuso dödö ba Giliriku, mazui ha asala möi ia ba daʼö.—Rom 15:19.

  • Izaraʼeli.

    Töi nibeʼe Lowalangi khö Yakobo, ba gafuriatania manandrösa daʼa ba ngaʼötönia sauri ba götö si no mutatugöi. Ngaʼötö moroi ba nono Yakobo si 12, itaria lafotöi ira iraono Gizaraʼeli, banua Gizaraʼeli, mazui soi Gizaraʼeli. Labaliʼö göi Gizaraʼeli andre töi wamatörö si fulu mado tanö yöu, si no mamabali yaʼira ba wamatörö si so tanö raya. Ba gafuriatania, niha Keriso nibayoini lafotöi ira ’iraono Gizaraʼeli khö Lowalangiʼ.—Gal 6:16; 1Moz 32:29; Hal 4:10; Rom 9:6.

K

  • Kafalo gere.

    Töi tanö böʼö khö ”gere sebua” ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, nifotöi ”kafalo gere” manandrösa ia ba niha sebua faka ba gotalua ndra ere, te fao ba daʼö zi no irai tobali ere sebua hegöi högö gere si 24 ngafu.—Mat 2:4; Mrk 8:31.

  • Kafalo malaʼika.

    Ngawua wehede daʼa ha ba zi samösa tetandrösaigö ia moloʼö Sura Niʼamoniʼö. Eluahania, ha samösa gafalo malaʼika. No tesura döinia ba Zura Niʼamoniʼö yaʼia daʼö Mikhaʼeli.—Dan 12:1; Yud 9; Fam 12:7.

  • Kaisaro.

    Töi nihalö moroi ba mado niha Romawi, yaʼia daʼö ”Caesar”, si tobali töi ba faka khö zamatörö ba Romawi. Töi ba faka andre iʼogunaʼö Auguso, Tiberio, Kalaudio nitötöi ba Zura Niʼamoniʼö, simanö göi Nero hewaʼae lö nitötöi ia ba Zura Niʼamoniʼö. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, lafoʼeluaha göi ”Kaisaro” tobali samatörö si sambua banua, mazui Soi.—Mrk 12:17; Hal 25:12.

  • Kalo.

    Döla-döla geu sotögi-tögi niʼogunaʼö ba wanguhuku niha ba lafasa mbilagu. Itaria ha ahe nikalo, ba so göi daʼö laʼalui lala enaʼö aköu mboto niha nifakaora börö me no mufasa mbilagu ba gahenia, ba danga, awö ba mbaginia.—Yer 20:2; Hal 16:24.

  • Kalo mbagi.

    Eu nibeʼe ba galisi niha, ba mbalö faföfö no musaitagö noro, mazui eu ma döla-döla geu nifasa ba mbagi gurifö si dua ngaʼeu nifonoro (si toʼölönia ba zawi) na lasöbi fakake wohalöwö ba danö mazui fadati. Börö me asese iʼogunaʼö kalo mbagi andre sawuyu ba wolohe noro sabua, kalo mbagi andrö muʼamaedolagö ia fangosawuyu mazui foloʼö fareta zi samösa niha, famakao ba faʼabu dödö. Na lahalö mazui lafatö galo mbagi, eluahania no teʼefaʼö moroi ba mbilagu, famakao, ba fangosawuyu.—3Moz 26:13; Mat 11:29, 30.

  • Kara wondrasi.

    Kara nibeʼe ba watalinga nomo, ba gamaudu wamahalö dowa enaʼö aro ba teʼosambuaʼö. Kara sabölö moguna yaʼia daʼö kara wondrasi. Si toʼölönia, lafili gara sabeʼe na lafazökhi göli kara mazui omo ba mbanua. Ba wamazökhi ulidanö, hulö no mubeʼe gara wondrasi mazui kara siföföna, ba Yesu zi tobali ”kara wondrasi siföföna” ba mbanua niha Keriso, si no amaedola zi sambua omo wamati.—Ef 2:20; Yob 38:6.

  • Keriso.

    Töi ba faka khö Yesu, moroi ba li Yunani Khristos, fagölö geluahania ba li Heberaiʼo ”Mesia”, mazui ”Nibayoini”.—Mat 1:16; Yoh 1:41.

  • Kerubi.

    Daʼa malaʼika sebua faka si no tebeʼe halöwö si tohude, faböʼö moroi khö zerafi.—1Moz 3:24; 2Moz 25:20; Yes 37:16; Heb 9:5.

  • Kor.

    Fanuʼa zoköli hegöi sabasö faʼebuania 220 liter. Faʼebua daʼa tetatugöi ia moloʼö fanuʼa bat.—Luk 16:7, nis.

  • Kumöyö.

    Gitö soköli moroi ba geu ba moroi ba ngafu ndroi Boswellia. Omuhua sibai na latunu gumöyö. Kumöyö andrö labaliʼö ia sumange somuhua niʼamoniʼö niʼogunaʼö ba nose Lowalangi hegöi ba gosali. Laʼogunaʼö göi gumöyö ba ginötö labeʼe zumange niʼa ba labeʼe ba roti nifaʼanö si tobali sumange ba Nahia Niʼamoniʼö.—2Moz 30:34-36; 3Moz 2:1; 24:7; Mat 2:11.

  • Kureta kudo.

    Si dua gaolo-gaolo nidöni kudo niʼogunaʼö si tobali lala weʼamöi gofu hezo hegöi na möi fasuwö.—2Moz 14:23; Zangu 4:13; Hal 8:28; Fam 9:9.

  • Kurusi wanguhuku.

    Si toʼölönia daʼa panggung ba nahia sato niha, si so nora. Daʼa dadaoma zamatörö ba wahuhuosa föna niha sato, ba daʼö laʼombakhaʼö hadia gangetulara. Ngawua wehede ”gurusi wanguhuku andrö khö Lowalangi” hegöi ”gurusi wanguhuku khö Keriso”, laʼamaedolagö daʼa ba nifakhoi Yehowa sanandrösa ba wanguhuku niha gulidanö.—Rom 14:10; 2Kor 5:10; Yoh 19:13.

L

  • Lagö-lagö zumange fangatulö.

    Lagö-lagö dawöla wawuʼusa li. Föna ba daʼa itefe ndro zumange fameta horö ere sebua ba Ngaluo Wangatulö. Ngawua wehede daʼa ba li Heberaiʼo tehalö moroi ba kata kerja, eluahania ”mulagöʼö (horö)” mazui te ”mangeheta (horö)”. Lagö-lagö daʼa tefazökhi moroi ba ganaʼa, ba so darua ndra kerubi ba mbalö faföfö.—2Moz 25:17-22; 1Nga 28:11; Heb 9:5.

  • Lala Zoʼaya.

    Ngawua wehede daʼa muʼogunaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö ba woʼamaedolagö amuata mazui nifalua si tefaudu ma si lö tefaudu moloʼö famaigi Yehowa. Niha soloʼö khö Yesu Keriso mufotöi ira göi soloʼö ”Lala Zoʼaya”, börö me laʼoʼö duma-duma Yesu Keriso, ba lafaudugö lala waʼaurira moloʼö famatira khönia.—Hal 19:9.

  • Lepton.

    Ba götö Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, lepton andre kefe loga side-ide böli ba niha Yahudi, nifazökhi moroi ba tembaga mazui perunggu. So ösa Zura Niʼamoniʼö samoʼeluaha yaʼia tobali ”se”.—Mrk 12:42; Luk 21:2, nis.

  • Lewatö.

    Na labörögö faoma hurufo side-ide ba wanura yaʼia, eluahania sambua lewatö. Na labörögö faoma hurufo sebua eluahania nahia zi mate, nifoʼeluaha moroi ba li Heberaiʼo ”Syeol” hegöi ba li Yunani ”Hades”. Ha nifoʼamaedolagö zi dombua fehede andre ba Zura Niʼamoniʼö, ba lö halöwö si tola lafalua ba lö laʼila hadia ia.—Mat 27:61; Hal 2:31.

  • Lewi.

    Ono matua numero tölu khö Yakobo, moroi khö woʼomonia Lea. Ba gafuriatania, laʼogunaʼö tobali mado. Ono matua si datölu khö Lewi tobali ira sondröniaʼö ba zi tölu ngawawa si oföna nifotöi faʼaʼere Lewi. Ngawua wehede ”niha Lewi” eluahania fefu mado Lewi, hizaʼi si toʼölönia lö farahu ba daʼö nösi nomo Gaʼaroni si no tobali ere. Lö nibeʼe ba mado Lewi danö si so ba Danö Amabuʼula, hizaʼi tebeʼe khöra 48 mbanua si so ba mbanua tanö böʼö.—5Moz 10:8; 1Nga 6:1; Heb 7:11.

  • Li Garamo.

    Daʼa li Semitik sarakhagö fagölö ba li Heberaiʼo, fagölö-gölö abjad niʼogunaʼö. Sindruhunia niha Garamo zangogunaʼö li daʼa, hizaʼi ba gafuriata laʼogunaʼö li daʼa ba zi sagörö ulidanö, ba wogale hegöi ba wahuhuosa ba gotalua wamatörö Asiria faoma Babilona. Daʼa göi li si toʼölö muʼogunaʼö ero maʼökhö ba wamatörö Weresia. (Gese 4:7) So ösa mbuku Gesera, Yeremia hegöi Danieli nisura ba li Garamo. So ösa ngawua wehede ba li Garamo niʼogunaʼö ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso.—Gese 4:7–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28; Mrk 14:36; Hal 9:36.

  • Luo Wanguhuku.

    Luo mazui inötö si no itatugöi Lowalangi ba wanguhuku ngawawa, soi, mazui fefu niha gulidanö. Ba ngaluo wanguhuku, dozi niʼetuʼö huku famunu hasambalö mate, ba tebeʼe ginötö ba danö böʼö ba wanöndra faʼauri si lö aetu. Itutunö Yesu Keriso hegöi ira sinengenia sanandrösa ba ”Luo Wanguhuku” salua ba zi so miföna, wa fefu niha, he sauri he si no mate, hasambalö latörö wanguhuku.—Mat 12:36.

M

  • Maʼuwu Dawido.

    Asese lawaʼö daʼa khö Yesu. Daʼa zangoromaʼö wa yaʼia Zanema Ondröita wawuʼusa li ba Wamatörö Lowalangi. Moloʼö si no mufaʼeleʼö, yaʼia andre samösa moroi ba gotalua ngaʼötö Dawido.—Mat 12:23; 21:9.

  • Madala.

    Döfi safuria oroma ba gatumbukha fatua lö tumbu luo, tandra wa tohare ngaluo si bohou.—Fam 22:16; 2Fet 1:19.

  • Makedonia.

    Banua tanö yöu Yunani si tehöngö me götö mamatörö Aleksander Agung ba lö hadöi niha böʼö samatörö banua andre irege kala ira ba danga niha Romawi. Me awena möi zinenge sotöi Faulo ba mbanua Eropa, no tobali provinsi Romawi Makedonia andre. Tölu kali möi Waulo ba mbanua daʼa.—Hal 16:9.

  • Malaʼika.

    Moroi ba li Heberaiʼo malakh hegöi ba li Yunani aggelos. Eluaha ngawua wehede si dombua andre yaʼia daʼö ”tenge-tenge”, hizaʼi lafoʼeluaha ia tobali ”malaʼika” na boto eheha, si tobali tenge-tenge. (1Moz 16:7; 32:4; Yak 2:25; Fam 22:8) Malaʼika andrö boto eheha sabölö, nifazökhi Lowalangi fatua lö ifazökhi niha gulidanö. Itaria lafotöi ira göi ’ono Lowalangi’ hegöi ”madala”. (Yob 1:6; 38:7; Yud 14) Izara-zara Lowalangi wamazökhi yaʼira ba lö mongaʼötö ira. Töra otu zuta waʼatora. (Dan 7:10) Itutunö Sura Niʼamoniʼö wa so döi ndra malaʼika zamösana hegöi amuatara. So khöra wangide-ngideʼö ba lö omasi ira nifosumange. Ato ba gotaluara zi lö omasi mamatunö haniha döira. (1Moz 32:30; Luk 1:26; Fam 22:8, 9) Faböʼö-böʼö wetarora ba oya halöwöra, simane fangai halöwö föna dadaoma Yehowa, lafaʼema goroisania, möi ira ba gulidanö ba wanolo ono mbanua Yehowa, ba latuhini halöwö fanuriaigö turia somuso dödö. (2Raz 19:35; Zin 34:8; Mat 4:11; Luk 1:30, 31; Fam 5:11; 14:6) Ba zi so föna, latolo Yesu na alua wasuwöta ba Hamagedo.—Fam 19:14, 15.

  • Malaʼika si lö sökhi.

    Lö oroma, tola lafalua zi tebai lafalua niha. Lafotöi ira ”ono matua khö Lowalangi” ba 1 Moze 6:2, ba moloʼö Yuda 6 tefotöi ira ”malaʼika”. Lö amuʼi ira me awena tewöwöi. Hizaʼi, lö laʼoʼö niwaʼö Lowalangi me götö Noakhi, ba fao ira khö Zatana ba wolawa Yehowa irege labaliʼö ira si faʼudu khö Lowalangi.—Luk 8:30; Hal 16:16; Yak 2:19.

  • Mamöbörö; Naha wamöbörö.

    Halöwö ba wangeheta ngalai awö guliho moroi ba nösi; naha wamalua halöwö daʼö. Famöbörö andre mufalua faoma tanga ba muʼogunaʼö geu. Na oya mbuania, so fakake si no muhenaigö yaʼia daʼö fafa famöbörö mazui fogili nidöni gurifö. Fakake andrö zogili bua nowi si no mubologö ba naha wamöbörö. Aloʼo naha daʼö ba no muʼogaolo, si toʼölönia ba nahia salawa ba sabölö ihoho angi.—3Moz 26:5; Yes 41:15; Mat 3:12.

  • Mana.

    Daʼa gö niʼasogö Yehowa ba ndraono Gizaraʼeli sagötö zi 40 fakhe me so ira ba danö si mate. Ero sihulö wongi, so manö mana andre ba dete danö si fao ba namo mbanua börö dandra sahöli-höli dödö. Hizaʼi, lö hadöi ba ngaluo Sabato. Me awena laʼila iraono Gizaraʼeli daʼa lamane, ”Hadia daʼö?” mazui ba li Heberaiʼo ”man hu?” (2Moz 16:13-15, 35) No göi irai lafagölösi Yesu simane mana.—Yoh 6:49, 50.

  • Mesia.

    Ba li Heberaiʼo eluahania ”nibayoini” mazui ”tebayoini”. Fagölö geluahania ba li Yunani yaʼia daʼö ”Keriso”.—Dan 9:25; Yoh 1:41.

  • Mina.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, sambua mina fagölö ia 100 drakhma. Faʼabuania 340 gram.—Luk 19:13.

  • Molokho.

    Daʼa lowalangi niha Gamoni; te fagölö simane Malakama, Milikomo, ba Molekho.—Hal 7:43.

N

  • Naha nagu.

    Tefazökhi ia moroi ba guli gurifö maʼasageu, simane nambi mazui biri-biri, naha wangiröʼö idanö nagu. Muʼiröʼö nidanö nagu ba naha nagu si bohou, börö na itugu aisö ia dania, iʼasogö karbon dioksida ba lua-luania iboto naha nagu andrö. Asöbi naha nagu si bohou, na si no atua börö waʼabeʼe, tola aboto.—Yos 9:4; Mat 9:17.

  • Naha niʼamoniʼö.

    Naha nitatugöi ba wamosumange Lowalangi, naha si lö taʼunö. Hizaʼi, asese lafotöi naha niʼamoniʼö andre ose Lowalangi mazui osali ba Yeruzalema. Ngawua wehede daʼa muʼogunaʼö ia ba woʼamaedolagö naha Lowalangi ba zorugo.—2Moz 25:8, 9; Yes 16:12; 1Nga 28:10; Fam 11:19.

  • Naha wanunu kumöyö.

    Nifazökhi moroi ba ganaʼa, firö, mazui tembaga, niʼogunaʼö ba nose Lowalangi hegöi ba gosali, ba wanunu kumöyö, ba wangeheta awu moroi ba naha wanunu sumange, hegöi akhökhöla dali wandru si no akhozi moroi ba gahe wandru anaʼa. Mufotöi ia göi naha mbo galitö.—2Nga 26:19; Heb 9:4.

  • Naha wanunu sumange.

    Kara, tambu, eu si no mufaʼanö mazui mufalaete si no lafoʼuli faoma firö, naha wanunu sumange nitaba mazui sumange somuhua. Ba naha siföföna ba nose Lowalangi hegöi ba gosali so ”naha wanunu sumange moroi ba ganaʼa” side-ide ba wameʼe sumange somuhua. Naha wanunu sumange andrö tefazökhi moroi ba geu si no lafoʼuli faoma anaʼa. Tanö baero ba golayama, so ”naha wanunu sumange moroi ba tembaga” sabölö ebua ba wameʼe sumange nitunu. Toʼölö göi muʼogunaʼö naha wanunu sumange ba wanuno lowalangi faya.—2Moz 39:38, 39; 1Raz 6:20; Mat 5:23, 24; Luk 1:11; Hal 17:23.

  • Nahia Niʼamoniʼö.

    Nahia siföföna ba fondrege zebua ba nose Lowalangi mazui osali, si so tanö föna mbateʼe tanö bakha, yaʼia daʼö Nahia Wondrege Niʼamoniʼö. Ba nose Lowalangi, so naha wandru anaʼa ba Nahia Niʼamoniʼö, so göi naha wameʼe sumange moroi ba ganaʼa, meza naha roti nibaliʼö sumange, hegöi fakake moroi ba ganaʼa. Na ba gosali, so naha wameʼe sumange moroi ba ganaʼa ba Nahia Niʼamoniʼö, fulu naha wandru anaʼa, ba fulu meza naha wameʼe sumange.—2Moz 26:33; Heb 9:2.

  • Nahia wamera agu.

    Si toʼölönia, no muhaogö dombua dögi segebua nifazökhi moroi ba gara betua, ba no lafoholo-holo lala nidanö. Naha si sambua abölö alawa moroi ba zi sambua. Na laboboto mbua nagu ba naha sabölö alawa, mangele zindruhu högö nagu andrö ba naha sadogo-dogo. Ngawua wehede daʼa muʼogunaʼö ba woʼamaedolagö fanguhuku moroi khö Lowalangi.—Fam 19:15.

  • Nahia Wondrege Niʼamoniʼö.

    Bateʼe tanö bakha ba nose Lowalangi hegöi ba gosali, naha wameʼe yawa tawöla amabuʼula li, mazui lafotöi ia Niʼamoniʼö yawa Niʼamoniʼö. Baero Moze, ha ere sebua nitehegö weʼamöi ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö, ha ba daʼö tola möi ia na Ngaluo Wangatulö ero röfi.—2Moz 26:33; 3Moz 16:2, 17; 1Raz 6:16; Heb 9:3.

  • Naridu.

    Fanikha si maha soyo sibai, nihalö moroi ba zinanö naridu (Nardostachys jatamansi). Börö me maha mbölinia, itaria lafaruka wanikha si mura ba wolimo niha enaʼö hulö simane naridu sindruhu. Hizaʼi, imane Mareko faoma Yohane wa fanikha nibeʼe khö Yesu ”sindruhu-ndruhu fanikha naridu”.—Mrk 14:3; Yoh 12:3.

  • Ngaluo safuria.

    Ba wamaʼeleʼö Zura Niʼamoniʼö, ngawua wehede andre hegöi ngawua wehede böʼö si fagölö eluaha, simane fehede ”götö furi” manandrösa daʼa ba gamozua ngawalö zi lö sökhi salua. (Hez 38:16; Dan 10:14; Hal 2:17) Moloʼö famaʼeleʼönia, alua daʼa ba zi hauga fakhe faʼara. Sasese sibai mututunö ba Zura Niʼamoniʼö yaʼia daʼö ”götö safuria” ba gulidanö götö daʼa, salua sagötö faʼatohare Yesu si lö oroma.—2Tim 3:1; Yak 5:3; 2Fet 3:3.

  • Ngaluo Wangatulö.

    Ngaluo fondrege niʼamoniʼö ba ndraono Gizaraʼeli, tola göi lafotöi ia Yom Kippur (moroi ba li Heberaiʼo, yohm hakkippurim, yaʼia daʼö ”ngaluo fondruhö”), nifalua me 10 mbaŵa Etani. Ba zi döfi, ha ba ngaluo daʼa möi ndra ere sebua bakha ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö ba nose Lowalangi. Ba daʼö ibeʼe ndro gurifö si tobali sumange börö horönia samösa, horö ndraono Lewi tanö böʼö, hegöi horö nono mbanua. Sumange daʼa amaedola lumö-lumö zumange nibeʼe Yesu sangeheta horö niha gulidanö sakali irugi zi lö aetu, irege so waʼatulö ba gotaluara niha khö Yehowa. Daʼa ginötö wuasö ba owulo ira ba wamosumange Lowalangi ba tebai so zohalöwö börö me ngaluo sabato luo daʼö.—3Moz 23:27, 28; Hal 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.

  • Ngawalö wökhö.

    Ngawalö wökhö salio göna ba niha, si tola möi börö waʼamate.—Luk 21:11.

  • Niʼamoniʼö; Lö taʼunö.

    Amuata Yehowa si tebai aheta khönia. Eluaha niʼamoniʼö mazui lö taʼunö yaʼia daʼö fangokhögö amuata si sökhi ba sohau-hau. (2Moz 28:36; 1Zam 2:2; Yoh 17:11) Na lawaʼö niʼamoniʼö ba niha (Mrk 6:20; Hal 3:21), gofu hadia ia (Rom 7:12; 11:16; 2Tim 3:15), nahia (Mat 4:5; Hal 7:33; Heb 9:1), hegöi halöwö (2Moz 36:4), ngawua wehede siföföna ba li Heberaiʼo hegöi Yunani eluahania lafasafi mazui lalulu khö Lowalangi niʼamoniʼö, mazui no teʼosambuaʼö ba wangai halöwö Yehowa. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, ngawua wehede nifoʼeluaha tobali ”niʼamoniʼö” ba ”lö taʼunö” manandrösa ba gamuata sohau-hau niʼokhögö zi samösa niha.—2Kor 7:1; 1Fet 1:15, 16.

  • Niha Gaitiofia.

    Niha moroi ba Gaitiofia, soi me föna si so tanö raya Miserai. Tefarahu ba daʼö mbanua tanö raya Miserai ba matonga moroi ba Sudan tanö yöu iadaʼa.—Hal 8:27.

  • Niha Galedaia.

    Niha si toröi ba zinga Nungo Nidanö Tigirisi ba Ungo Nidanö Oiferati. Me götö föna, banua sabölö tohude ba soi niha Galedaia andre yaʼia daʼö Uri, banua Gaberahamo.—Hal 7:4.

  • Niha Keriso.

    Töi nibeʼe Lowalangi ba niha soloʼö Yesu Keriso.—Hal 11:26; 26:28.

  • Niha Media.

    Yaʼia daʼö ngaʼötö Madai ono Yafeti. Toröi ira ba hili saloʼo gamaudu Iran, si tobali banua Media. So ösa niha Media zi toröi ba Yeruzalema me Fendrakose 33 M.—Hal 2:9.

  • Niha Nazareta.

    Töi nibeʼe khö Yesu börö me ba Nazareta iʼotarai mbanuania. Ngawua wehede sindruhunia te moʼamakhaita ba li Heberaiʼo ’liwiö’ niʼogunaʼö ba Yesaya 11:1. Ba gafuriata, lafotöi zoloʼö khö Yesu niha Nazareta.—Mat 2:23; Hal 24:5.

  • Niha niʼefaʼö; Niha si no muʼefaʼö.

    Sagötö famatörö Romawi, ”niha niʼefaʼö” yaʼia daʼö niha niʼefaʼö iʼotarai me tumbu ba sinangea toröi ia ba soi daʼö. Hizaʼi, ”niha si no muʼefaʼö” yaʼia daʼö niha niʼefasi moroi ba wangosawuyu. Niha si no laʼefasi moloʼö huku tola tobali ia niha Romawi, hizaʼi tebai tobali ia samatörö. Niha niʼefasi si tenga moloʼö huku tola aefa ia moroi ba wangosawuyu, hizaʼi lö afönu wa ono mbanua daʼö ia.—1Kor 7:22.

  • Niha Yahudi.

    Töi nibeʼe ba mado Yehuda me no tedudugö wamatörö Gizaraʼeli si fulu mado. (2Raz 16:6) Me no aefa teʼosawuyu ira ba Mbabilona, tebeʼe döi daʼa ba ndraono Gizaraʼeli moroi ba ngawalö mado sangawuli ba Gizaraʼeli. (Gese 4:12) Ba gafuriata, laʼogunaʼö döi daʼa ba zi sagörö ulidanö ba wamaböʼöni yaʼira moroi ba soi Niha Baero. (Gesi 3:6) Iʼogunaʼö döi daʼa sinenge sotöi Faulo ba wanutunö wa gofu hezo mbanua tumbu zi samösa niha, tenga daʼö zabölö moguna ba mbanua niha Keriso.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

  • Niha Zamaria.

    Ba wamobörö eluahania famatörö ndraono Gizaraʼeli ba mbanua si fulu mado tanö yöu. Hizaʼi, me no ikalaisi ira niha Asiria me 740 SM, niha si fatewu niʼohe Asiria ba daʼö lafotöi ira göi niha Zamaria. Me götö Yesu, niha Zamaria tenga daʼö geluahania niha moroi ba mbanua Zamaria, hizaʼi niha si faböbö ba agama si so ba mbanua Zikhema hegöi ba mbanua Zamaria me mböröta. Faböʼö nifaduhusira tödö moroi ba agama Yahudi.—Yoh 8:48.

  • Nisana.

    Töi si bohou ba mbaŵa Abibi me no aefa waniboʼö ba danö Mbabilona. Daʼa döi mbaŵa si sara ba zura mbaŵa agama Yahudi, ba baŵa si fitu ba niha Yahudi sato, saekhu ba gotalua mbaŵa si Tölu irugi talu mbaŵa si Öfa. (Neh 2:1) Lafalua Gowasa Fasa ira niha Yahudi me 14 Nisana, me luo daʼö ihonogöi Yesu Keriso Mbongi Watomesa Zoʼaya. (Luk 22:15, 19, 20) Ba ngaluo daʼö göi, tehuku ia ba döla geu famakao.—Luk 23:44-46.

  • Noso.

    Daʼa ngawua wehede si toʼölö muʼogunaʼö ba li Heberaiʼo nefes, ba li Yunani psykhe. Me no muhaogö muʼosisiʼö hewisa wangogunaʼö ngawua wehede daʼa ba Zura Niʼamoniʼö, aboto ba dödöda wa manandrösa ia ba (1) niha, (2) urifö, mazui (3) faʼauri niha awö gurifö. (1Moz 1:20; 2:7; 4Moz 31:28; 1Fet 3:20) Ngawua wehede ”noso” niʼogunaʼö ba ngawalö agama, faböʼö geluahania ba Zura Niʼamoniʼö. Iforomaʼö Sura Niʼamoniʼö wa nefes ba psykhe, na muʼogunaʼö ia ba niha mazui ba gurifö, eluahania soboto, oroma, tola mubabaya, ba tola göi mate. Ba wamoʼeluaha andre, ngawua wehede Heberaiʼo hegöi Yunani andrö mufoʼeluaha ia moloʼö eluaha niwaʼö ba ayati, simane ”faʼauri”, ”sauri”, ”niha”, ”yaʼodo”, mazui mufoʼeluaha ia tobali kata ganti orang (duma-dumania, ”nosogu” tobali ”yaʼo”). Na muʼogunaʼö ngawua wehede ”noso” ba ayati mazui ba nisura ba gahe zura, eluahania simane nitutunö moroi yawa. Na mufalua hadia ia moroi siʼaikö ba noso, eluahania mufalua daʼö soroi ba dödö mazui faoma faʼauri niha daʼö maʼafefu. (5Moz 6:5; Mat 22:37) Ba ayati tanö böʼö, ngawua wehede Heberaiʼo hegöi Yunani andrö, tola daʼö geluahania faʼedöna mazui isö-isö dödö zauri ba gulidanö. Tola göi daʼö geluahania niha si mate mazui boto zi mate.—4Moz 6:6; Gamd 23:2; Yes 56:11; Hag 2:13.

  • Nukha baʼa-baʼa.

    Nukha si sökhi nitagu si so gambara kerubi, samabali Nahia Niʼamoniʼö moroi ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö, he ba nose Lowalangi hegöi ba gosali.—2Moz 26:31; 2Nga 3:14; Mat 27:51; Heb 9:3.

  • Nukha goni.

    Nukha sabeʼe nibaliʼö goni, mazui kandre-kandre, simane naha hunö zinanö. Si toʼölönia, musoso nukha goni andre moroi ba mbu nambi saitö ba laʼogunaʼö na so wangabu dödö.—1Moz 37:34; Luk 10:13.

O

  • Olayama.

    Tanö ewolo ba zi fasui nose Lowalangi si no mukölini. Ba gafuriata, tanö ewolo ba zi fasui osali si no lakölini. So naha wanunu sumange ba gamaudu golayama nose Lowalangi hegöi ba golayama gosali tanö bakha. So göi golayama ba zi fasui nomo, simanö göi ba nomo razo nitötöi ba Zura Niʼamoniʼö.—2Moz 8:13; 27:9; 1Raz 7:12; Mat 26:3; Mrk 15:16; Fam 11:2.

  • Ono niha.

    Mato 80 kali mutötöi daʼa ba Injil. Manandrösa ia khö Yesu Keriso, daʼa zangoromaʼö wa tumbu ia tobali niha gulidanö si toʼölö, tenga tobali boto eheha ba mboto waʼaniha. Daʼa göi zangoromaʼö wa alua khö Yesu wamaʼeleʼö niwaʼö ba Danieli 7:13, 14. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo, muʼogunaʼö ngawua wehede daʼa khö Hezekieli faoma Danieli, ba wangoromaʼö wa yaʼira andre zalahi si fahuhuo si tola mate, faehu simane Lowalangi, Umbu duria nifaʼemara.—Hez 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

  • Ono siaʼa.

    Si toʼölönia, ono matua siaʼa moroi khö namania (lö tatu na ono siaʼa moroi khö ninania). Ba götö Zura Niʼamoniʼö, khö nono matua siaʼa tebeʼe dadaoma salawa ba nomo, ba yaʼia zi tobali högö yomo ba nomo na no mate namania. Yesu andrö ono siaʼa khö Yehowa, yaʼia ziaʼa moroi ba ngawalö nifazökhi fefu ba yaʼia göi zi oföna tesusugi moroi ba gotalua zi mate.—1Moz 25:33; 2Moz 11:5; Kol 1:15; Fam 1:5.

  • Oroisa.

    Na hurufo sebua wamobörö, manandrösa ia ba Goroisa Moze mazui si lima ngawua mbuku si oföna ba Zura Niʼamoniʼö. Na hurufo side-ide wamobörö yaʼia, manandrösa daʼö ba ngawua Goroisa Moze mazui goi-goi goroisa.—4Moz 15:16; 5Moz 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

  • Oroisa Moze.

    Oroisa nibeʼe Yehowa ba ndraono Gizaraʼeli nifaʼema Moze ba Danö si Mate Zinaʼi me 1513 SM. Itaria, buku si lima ngawua siföföna si no tesura ba Zura Niʼamoniʼö lafotöi ia Oroisa Moze.—Mat 5:17; Luk 24:44.

  • Osali.

    Tomosa saro ba Yeruzalema si tobali nahia waʼowulo ndraono Gizaraʼeli ba wamosumange Lowalangi. Osali andre tobali fogati nose Lowalangi si tola mufindra-findrakö. Selomo zamazökhi osali siföföna ba ladudugö ira niha Mbabilona. Serubabeli zamazökhi osali si mendrua me mangawuli niha niʼosawuyu moroi ba Mbabilona ba ifuli ihaogö Herode Sebua ba gafuriata. Ba Zura Niʼamoniʼö, osali andre asese mufotöi ia ’omoʼ.—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Nga 29:1; 2Nga 2:4; Mat 24:1.

  • Owasa Fangamoniʼö.

    Fanörö tödö nifalua ero röfi ba wangehaogö osali me no aefa itaʼunöisi Atiokhu Efifane, nibörögö me 25 Kisilewi irugi walu ngaluo waʼara.—Yoh 10:22.

  • Owasa Nose Ndraha Geu.

    Lafotöi ia göi Owasa Nose Lowalangi, mazui Owasa Fangowuloi, nifalua me 15-21 mbaŵa Etani ba wangowasaini basitö zohalöwö ba danö ba gangohorita ndröfi daʼö ba ndraono Gizaraʼeli. Owasa daʼa no inötö waʼomuso dödö ba fangandrö saohagölö khö Yehowa me no ifahowuʼö mbasitöra. Sagötö fangowasaini, toröi ira ba nose-ose ndraha geu, mazui ba nahia waʼatoröi sabata, ba wanörö tödö Faʼahetara moroi ba danö Miserai. Daʼa sambua wangowasaini moroi ba gowasa si tölu kali lafalua ero röfi ba moʼömö fefu ndra matua enaʼö möi ira ba gowasa daʼa ba Yeruzalema.—3Moz 23:34; Gese 3:4; Yoh 7:2, nis.

  • Owasa Roti si Lö Mufaruka Ragi.

    Owasa si oföna moroi ba gowasa si tölu kali lafalua iraono Gizaraʼeli ero röfi, nibörögö me 15 Nisana, sahari me no aefa Gowasa Fasa, fitu hari waʼara. Ha roti si lö mufaruka ragi zi tola laʼa ba wanörö tödö Faʼahetara moroi ba danö Miserai.—Mrk 14:1.

P

  • Perkamen.

    Uli mbiri-biri, nambi, mazui ono zawi nibaliʼö karate wanura. Abölö aro perkamen moroi ba papirus ba labaliʼö gölu-gölu Zura Niʼamoniʼö. Me iʼandrö Faulo khö Dimoteo ba wolohe perkamen, te ngaʼörö Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo daʼö. So ösa Ngaʼölu Nasi si Mate nisura ba perkamen.—2Tim 4:13, nis.

  • Porneia.

    —Faigi FOHORÖ.

  • Prokonsul.

    Gubernur samatörö ba provinsi. Samaigi-maigi halöwönia yaʼia daʼö dewan perwakilan rakyat sabölö alawa, nifotöi Senat Romawi. No tebeʼe kuaso khö prokonsul enaʼö tobali ia sanguhuku ba kumandru. Hewaʼae na ifaigi-faigi halöwönia Senat, afönu kuasonia ba zi sagörö provinsi.—Hal 13:7, nis.; 18:12, nis.

R

  • Raʼiö.

    Tola daʼö geluahania no taʼunö mboto mazui no manawö oroisa sanandrösa ba gamuata. Eluaha ngawua wehede daʼa ba Zura Niʼamoniʼö yaʼia daʼö hadia ia zi lö fatema mazui si taʼunö moloʼö Oroisa Moze.—3Moz 5:2; 13:45; Hal 10:14; Ef 5:5.

  • Ragi.

    Zat nifaruka ba darigu mazui idanö fangaisöni, mazui tarigu si no mufaruka fangaisö nihalö moroi ba zi oföna mufazökhi. Asese iʼogunaʼö daʼa Sura Niʼamoniʼö ba woʼamaedolagö horö ba faʼatekiko. Itaria göi laʼamaedolagö ia ba waʼatedou si lö oroma.—2Moz 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

  • Roti nibeʼe si tobali sumange.

    So felendrua ngawua roti nibagi dua wamalaete, ero sambua famalaete so önö ngawua roti, ba labeʼe ba meza Nahia Niʼamoniʼö si so ba nose Lowalangi hegöi ba gosali. Lafotöi ia göi ’roti nifaʼoliʼ. Labeʼe roti daʼa tobali sumange khö Lowalangi ba lafuli labeʼe zi bohou ero ngaluo Sabato. Si toʼölönia, ha ere zi tola manga roti si no ara.—2Nga 2:4; 2Moz 25:30; 3Moz 24:5-9; Mat 12:4; Heb 9:2.

S

  • Sabato.

    Ba li Heberaiʼo eluahania ”molombase; mubatogö”. Daʼa ngaluo si fitu ba migu niha Yahudi, yaʼia daʼö iʼotarai me aekhu luo hari Zumaha irugi me aekhu luo hari Satu. Inötö gowasa tanö böʼö, simane owasa ba ndröfi si-7 hegöi döfi si-50 mufotöi ia göi sabato. Ba ngaluo Sabato, lö hadöi halöwö si tola mufalua, ha ira ere zi tola mohalöwö ba naha niʼamoniʼö. Ba ndröfi Sabato, tebai lafaku danö, ba tebai lafaso niha Heberaiʼo ba wamuʼa foʼömö. Sindruhunia, fatema ba dödö zato nola-ola nitatugöi ba Goroisa Moze, hizaʼi lanönö nola-ola si bohou ira sondröniaʼö ba agama, irege abua ba niha wamalua Sabato ba götö Yesu.—2Moz 20:8; 3Moz 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

  • Sadukaiʼo.

    Daʼa agama niha Yahudi si tehöngö. Si faböbö ba daʼa yaʼia daʼö niha si kayo nifozuma-zumange awö ndra ere samatörö halöwö nifalua ba gosali. Latimbagö ngawalö zi toʼölö lafalua ira niha Farizaiʼo si lö hadöi ba zura awö ngawalö nifaduhusira tödö. Lö faduhu dödöra wanusugi niha si no mate hegöi khö ndra malaʼika. Lö latema Yesu.—Mat 16:1; Hal 23:8.

  • Salawa.

    Ba li Yunani eluahania ”Sondröniaʼö Siföföna”, sangoromaʼö halöwö nifalua Yesu Keriso yaʼia daʼö ba wangefaʼö niha samati moroi ba waʼamate börö horö hegöi ba wolohe yaʼira ba waʼauri si lö aetu.—Hal 3:15; 5:31; Heb 2:10; 12:2.

  • Samaria.

    Ibu kota wamatörö Gizaraʼeli si fulu mado tanö yöu ba zi 200 fakhe, ba töi mbanua andrö maʼasagörö. Tefazökhi mbanua daʼa ba dete Hili Zamaria. Ba götö Yesu, Samaria andre töi distrik Romawi si so ba gotalua Galilaia tanö yöu faoma Yudea tanö raya. Ba weʼamöi Yesu manuriaigö misa, si toʼölönia lö ituriaigö duria somuso dödö ba mbanua daʼa. Hizaʼi, itaria itörö mbanua daʼa ba fahuhuo ia ba niha mbanua daʼö. Iʼogunaʼö Fetero nono kusi si dua ba Wamatörö Lowalangi me latema geheha niʼamoniʼö ira niha Zamaria.—1Raz 16:24; Yoh 4:7; Hal 8:14.

  • Samazökhi tambu laʼuri.

    Samazökhi figa, mako, hegöi naha tanö böʼö moroi ba dambu laʼuri. Ba li Heberaiʼo eluahania ”sangehaogö”. Kuaso zamazökhi tambu laʼuri asese muʼamaedolagö ia ba kuaso Yehowa ba wamatörö si samösa niha hegöi si sambu-sambua soi.—Yes 64:8; Rom 9:21.

  • Sambua niʼofulu.

    Si sambua niʼofulu andre mazui si 10 persen, hasambalö mubeʼe börö me no sinangea laʼandrö daʼö ba agama. (Mal 3:10; 5Moz 26:12; Mat 23:23; Heb 7:5) No mufakhoi ba Goroisa Moze wa moguna mubeʼe zi sambua niʼofulu moroi ba mbasitö hegöi urifö si tedou faʼoya ba niha Lewi si tobali fanolo khöra ero röfi. Moguna göi labeʼe dolo-tolo andre ira niha Lewi khö ngaʼötö Gaʼaroni si no tobali ere, yaʼia zi sambua niʼofulu nitemara andrö. So nasa zi sambua niʼofulu tanö böʼö si tobali onönöta. Hizaʼi, lö muʼandrö ba niha Keriso iadaʼa wamuʼa si sambua niʼofulu.

  • Sanahö döfi.

    Niha samahaʼö yaʼia ba lala wofanö luo, baŵa, hegöi döfi ba wamaigi hadia zalua ba zi so miföna.—Mat 2:1.

  • Sanaro Omo Razo.

    Ngawawa zaradadu Romawi si tobali sanaro khö kaisaro Romawi. Ebua kuasora ba politik, börö me tola latuhini mazui laheta kaisaro.—Fil 1:13.

  • Sangagö talu gotalua.

    Sangagö talu gotalua ba zi darua niha ba wangatulöʼö yaʼira. Ba Zura Niʼamoniʼö, lafotöi Moze sangagö talu gotalua ba gamabuʼula li Goroisa Moze. Tobali göi Yesu sangagö talu gotalua ba gamabuʼula li si bohou.—Gal 3:19; 1Tim 2:5; Heb 12:24.

  • Sangetuʼö Huku.

    Sangetuʼö huku Yahudi ba Yeruzalema. Ba götö Yesu, so 71 niha zi farahu ba daʼö, simanö göi gere sebua, si no irai tobali ere sebua, ösi nomo gere sebua, ira satua, kafalo ero sambu-sambua mado, sondröniaʼö ösi nomo, awö niha sangila amakhoita.—Mrk 15:1; Hal 5:34; 23:1, 6.

  • Sangila amakhoita.

    Sanali Buku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Me ba götö Yesu, yaʼira andrö niha sonekhe ba Goroisa Moze. Lö latema Yesu.—Gese 7:6; Mrk 12:38, 39; 14:1.

  • Satana.

    Ba li Heberaiʼo eluahania ”Samadaö/Solawa”. Yaʼia zangagö föna ba wolawa Lowalangi. Mufotöi ia Afökha.—Yob 1:6; Mat 4:10; Fam 12:9.

  • Satua; Satua sokubaloi.

    Ira matua si no abönö döfi. Ba Mbuku Niʼamoniʼö, muʼogunaʼö ngawua wehede daʼa ba niha nifataro mazui nibeʼe kuaso ba wangonorogö tödö ono mbanua mazui soi. Ba mbuku Wamaʼeleʼö, muʼogunaʼö göi ngawua wehede daʼa khö ndra malaʼika ba zorugo. Ba li Yunani presbyteros lafoʼeluaha ia tobali ”satua sokubaloi” na lafanandrösa ia ba niha sangonorogö tödö ba wondröniaʼö banua niha Keriso.—2Moz 4:29; 1Raz 12:6; 1Tim 5:17; Fam 4:4.

  • Sebua elemu.

    Niha sangogunaʼö faʼabölö si otarai khö ndra malaʼika si lö sökhi.—Hal 13:6.

  • Si faʼawö khö Herode.

    Lafotöi göi ira soloʼö khö Herode. Me mamatörö ira barö wamatörö niha Romawi, si faʼawö khönia andre, laʼoʼawögö sibai soira ba latuhini politik Herode. Te so ösa niha Zadukaiʼo si faʼawö khönia. Fao niha si faʼawö khönia andre khö ndra Farizaiʼo ba wolawa Yesu.—Mrk 3:6.

  • Si faʼudu khö Keriso.

    So dombua geluaha ngawua wehede daʼa ba li Yunani. Si oföna yaʼia daʼö solawa Keriso, ba si dua Keriso faya, yaʼia daʼö fogati Keriso. Nifotöi si faʼudu khö Keriso yaʼia daʼö fefu niha, orahua, mazui ngawawa sangotöigö wa yaʼira zalahi Keriso mazui si tobali Mesia sindruhunia sa tenga, mazui solawa Keriso hegöi niha nifahaʼönia.—1Yoh 2:22.

  • Si lö sökhi.

    Töi nibeʼe khö Zatana Afökha samadaö Lowalangi awö goi-goinia satulö.—Mat 6:13; 1Yoh 5:19.

  • Si tobini niʼamoniʼö.

    Si tobini moroi khö Lowalangi. Moʼamakhaita daʼa ba wamalua ohitö dödö Lowalangi si no tobini irugi ginötö si no itatugöi. Ha ba niha nifilinia iʼombakhaʼö zi tobini andrö.—Mrk 4:11; Kol 1:26.

  • Siʼu.

    Suʼa-suʼa waʼanau, iʼotarai dalinga ziʼu irugi mbalö duru lawa. Faʼanau zi sambua siʼu zasese laʼogunaʼö iraono Gizaraʼeli yaʼia daʼö mato 44,5 cm (17,5 inci), ba lafake göi ziʼu sabölö anau, mato 51,8 cm (20,4 inci), laluʼa tohude waʼanaunia moroi ba ziʼu si toʼölö.—Mat 6:27; Luk 12:25; Fam 21:17.

  • Siaʼa mbua.

    Bua si oföna ba ginötö wamasi, mazui siaʼa mbua moroi ba ngawalö hadia ia. Iʼandrö Yehowa ba ndraono Gizaraʼeli enaʼö labeʼe ziaʼa mbua tobali sumange khönia, he urifö, bua zinanö, mazui niha. Iraono Gizaraʼeli si ha sambua soi, labeʼe sumange Lowalangi ziaʼa mbua zinanöra ba Gowasa Roti si Lö Mufaruka Ragi hegöi ba Gowasa Fendrakose. Ngawua wehede ”siaʼa mbua” laʼogunaʼö ia göi ba woʼamaedolagö Keriso ba soloʼö khönia nibayoini.—1Nga 15:23; 4Moz 15:21; Gamd 3:9; Fam 14:4.

  • Sinagoga.

    Eluahania ”owuloa; orahua”, hizaʼi, ba zi hawaʼoya ayati, eluahania tomosa mazui nahia waʼowulo niha Yahudi ba wombaso Sura Niʼamoniʼö, mamondrondrongo fanuturu lala, fanuriaigö turia somuso dödö, ba fangandrö. Me götö Yesu, ero sambua banua sebua ba Gizaraʼeli so göi sambua sinagoga. Ba mbanua sabölö ebua misa, tenga ha sambua khöra sinagoga.—Luk 4:16; Hal 13:14, 15.

  • Sinanö safeto.

    Ngawalö zinanö soʼeu safeto ba saböu sibai. Ba Wamaʼeleʼö 8:11, ”sinanö safeto” yaʼia daʼö zat safeto ba sobiso, nifotöi absinthe.

  • Sinenge.

    Dane-dane ngawua wehede daʼa yaʼia daʼö ”nifatenge”, manandrösa khö Yesu hegöi niha nifatenge ba wangai halöwö ba niha böʼö. Asese muʼogunaʼö wehede daʼa khö ndra nifahaʼö Yesu nifili ba nibayoininia si tobali salahinia si 12.—Mrk 3:14; Hal 14:14.

  • Sinunö.

    Sinunö ba wanuno Lowalangi. Muʼanunöisi zinunö andre faoma musik ba ginötö mufosumange Lowalangi Yehowa, simanö göi na möi nono mbanuania ba gosalinia ba Yeruzalema.—Luk 20:42; Hal 13:33; Yak 5:13.

  • Siona; Hili Ziona.

    Töi mbanua niha Yebusi si no mukölini, si so ba hili tanö raya gatumbukha Yeruzalema. Me no ikalaisi ia Dawido, ifazökhi nomo waʼarazonia ba daʼö ba mufotöi mbanua daʼö ’Banua Dawidoʼ. (2Zam 5:7, 9) Siona andre tobali hili niʼamoniʼö khö Yehowa me ifindrakö Dawöla ba daʼö Dawido. Ba gafuriata, farahu ba döi Ziona andrö tanö ba zi fasui osali ba Hili Moria, ba itaria göi banua Yeruzalema maʼasagörö. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, ngawua wehede daʼa muʼogunaʼö tobali fehede nifoʼamaedola.—Zin 2:6; 1Fet 2:6; Fam 14:1.

  • Siria; Niha Ziria.

    Nifotöi Siria ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso yaʼia daʼö provinsi Romawi, ba ibu kotania Andriokhia. Ba provinsi daʼa göi oya farahu mbanua Ziria ba götö föna (mufotöi ia göi Aramo) ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Gubernur Siria andre zamatörö Palestina maʼasagörö.—Luk 2:2; Hal 18:18; Gal 1:21.

  • Siriti.

    Dombua teluk sebua si lö abakha ba zinga nasi Libia, Afrika Utara. Bakha ba nidanönia, oya gawu si no mohili-hili ba mudaulu-daulu misa börö me mobade. Lua-luania, ataʼu niha me föna weʼamöi ba nasi börö me tola manö teʼala ira.—Hal 27:17.

  • Sitoiko.

    Ngawawa Zitoiko andre yaʼia daʼö sonekhe ba ngawalö wamahaʼö niha Yunani, faduhu dödöra wa dozi niha moguna lafaudugö lala waʼaurira ba nösi gulidanö andre maʼafefu, moloʼö si fatema ba dödöda. Moloʼö yaʼira, niha satua-tua yaʼia daʼö niha si lö abu tödö börö waʼafökhö mazui börö waʼomuso dödö.—Hal 17:18.

  • Sohalöwö ba gödo zanguhuku.

    Ba mbanua nifatörö Romawi, mohalöwö ndra sangetuʼö huku khö wamareta. Halöwöra yaʼia daʼö ba wozago enaʼö lö kaliru, mamatörö lala gefe, mangetuʼö huku ba niha sanawö huku, ba lafalua göi wanguhuku.—Hal 16:20.

  • Sohorö-horö.

    Niha sohorö-horö hewaʼae lö si tefaböbö ia ba wongambatö, si toʼölönia lagazi ia wamalua daʼa. (Ngawua wehede ”sohorö-horö” ba li Yunani yaʼia daʼö porne, eluahania ”mamawa”.) Si toʼölönia ngawua wehede daʼa manandrösa ba ndra alawe, hizaʼi so göi ndra matua sohorö-horö nitutunö ba Zura Niʼamoniʼö. Ba Goroisa Moze, muʼelifi niha sohorö-horö ba tebai muʼogunaʼö gefe nisöndrara andrö tobali sumange ba naha niʼamoniʼö khö Yehowa. Faböʼö göi nifalua niha baero, tobali fangaluira niha sohorö-horö ba nahia wamosumange adu. (5Moz 23:18, 19; 1Raz 14:24) Iʼogunaʼö Sura Niʼamoniʼö ngawua wehede daʼa ba woʼamaedolagö niha sato, soi, mazui orahua sangumaʼö wa samosumange Lowalangi ira, sindruhunia sa samosumange adu. Duma-dumania, orahua agama nifotöi ”Babilona Sebua” muʼamaedolagö ia simane niha sohorö-horö ba mbuku Wamaʼeleʼö, börö me fahuwu sibai ia khö ndra samatörö ba gulidanö andre, ha enaʼö tebeʼe khönia kuaso ba faʼakayo.—Fam 17:1-5; 18:3; 1Nga 5:25.

  • Sondröniaʼö.

    Ira matua sangai halöwö ba wondrorogö hegöi ba wokubaloi banua niha Keriso. Ba li Yunani episkopos, eluaha sindruhunia yaʼia daʼö ba wamaigi-maigi enaʼö telumöʼö. Ngawua wehede ”sondröniaʼö” ba ”satua sokubaloi” (presbyteros) eluahania fagölö wetarora ba mbanua niha Keriso. Ngawua wehede ”satua sokubaloi” zangoromaʼö wa aro wamati niha si no mufataro, ba ngawua wehede ”sondröniaʼö” manandrösa ba halöwö nifaluara.—Hal 20:28; 1Tim 3:2-7; 1Fet 5:2.

  • Sozago.

    Niha sohalöwö ba wozago niha mazui nahia moroi ba deʼala si tola alua, sasesenia ba zi bongi. Lafoli dandra famangelama na so gametaʼuö. Si toʼölönia, ba göli mbanua hegöi ba malige laʼagö enaʼö tola lafaigi-faigi niha si tohare fatua lö nirugira nasa. So göi zanaro ba gotalua ndra saradadu.—Mat 27:65; 28:4.

  • Sumange.

    Sumange nibeʼe khö Lowalangi si tobali tandra wangandrö saohagölö, fangombakha sala, hegöi fangaʼazökhi mangawuli otalua si sökhi khönia. Aoha gölö niha wameʼe sumange si faböʼö-böʼö khö Lowalangi iʼotarai ba götö Habeli, simane urifö, irugi me no mutatugöi ia ba Goroisa Moze. Lö moguna mubeʼe saʼae gurifö tobali sumange me no ibeʼe waʼaurinia Yesu salahi zumange soʼahonoa. Hizaʼi, lö laböhöli wameʼe sumange famati ira niha Keriso khö Lowalangi.—1Moz 4:4; Heb 13:15, 16; 1Yoh 4:10.

  • Sumange fameta horö.

    Sumange nibeʼe me no mufalua horö si lö muʼodödögö börö walömoʼahonoa. Oya ngawalö gurifö si tola mubaliʼö sumange fangatulö, simane sawi si matua ba ono marafadi, moloʼö si sagu ba niha samalua horö andrö.—3Moz 4:27, 29; Heb 10:8.

  • Sumange nibadu.

    Agu nifaduwa ba naha wanunu sumange nifaogö ba zumange tanö böʼö. Iwaʼö Faulo wa hulö zumange nibadu ia, eluahania itehegö waʼaurinia khö ndra talifusönia niha Keriso.—4Moz 15:5, 7; Fil 2:17.

  • Sumange nitunu.

    Urifö nibeʼe sumange (sawi si matua, biri-biri si matua, nambi si matua, fune mazui ono marafadi) nitunu fefu ba naha wanunu sumange khö Lowalangi. Tebai ihalö dana khönia moroi ba gurifö andrö niha sameʼe sumange.—2Moz 29:18; 3Moz 6:9; Mrk 12:33; Heb 10:6.

  • Sumange somuhua.

    Gitö somuhua nifaruka ba wamagule ba no idaʼi-daʼi manö waʼakhozi irege taraso waʼomuhua. Sumange somuhua nifazökhi moroi ba zi öfa ngawalö, laʼogunaʼö daʼa ba nose Lowalangi hegöi ba gosali. Ero si hulö wongi hegöi ba zi bongi, latunu zumange somuhua andre ba naha wameʼe sumange si so ba Nahia Niʼamoniʼö. Na Ngaluo Wangatulö, latunu ia ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö. Sumange somuhua andre laʼamaedolagö ia fangandrö nono mbanua Lowalangi samati ba sangomusoiʼö tödönia. Lö muʼandrö ba niha Keriso wanunu sumange somuhua.—2Moz 30:34, 35; 3Moz 16:13; Fam 5:8.

  • Suna.

    Fanaba uli ba ndra matua. Lö tola löʼö ifalua daʼa Aberahamo hegöi ngaʼötönia, hizaʼi lö muʼandrö ba niha Keriso wamalua daʼö. Ba zi hauga ngawua ayati, eluaha nisuna ha nifoʼamaedola.—1Kor 7:19; Fil 3:3.

T

  • Talenta.

    Fanuʼa sabölö ebua ba wanuʼa faʼabua, daʼa göi hörö gefe niʼogunaʼö niha Heberaiʼo. Faʼabuania fagölö ira zi 34,2 kilogram. No ide-ide talenta Yunani ba faʼabuania mato 20,4 kilogram.—Mat 18:24.

  • Tamo.

    Urifö si findra-findra, ba ebua sibai ngawawara. Moloʼö Oroisa Moze, tola muʼa damo. No sambua famakao lawaʼö niha na tohare ngawawa damo ba wemanga gofu hadia ia zi so fönara.—2Moz 10:14; Mat 3:4.

  • Tandra.

    Gama-gama, nifalua, salua, mazui sahöli-höli dödö niforomaʼö föna zato, si so eluaha mazui ha nifoʼamaedolagö, tola manö ngawalö zi no so mazui si lö ara tö so.—Mat 24:3; Fam 1:1.

  • Tandru.

    Yaʼia daʼö tandru gurifö niʼogunaʼö tobali naha nidanö, fanikha, taŵa awö gama-gama ba wangehao bawa, hegöi torofe niʼogunaʼö ba musik mazui ba wameʼe tandra. (1Zam 16:1, 13; 1Raz 1:39; Hez 9:2) Asese laʼamaedolagö ”dandru” andre ba waʼabölö, fokalaisi, ba faʼamöna.—5Moz 33:17; Mi 4:13; Luk 1:69.

  • Tandru ba naha wanunu sumange.

    Hulö dandru, sadöni baero moroi ba zi öfa watalinga naha wanunu sumange.—3Moz 8:15; 1Raz 2:28; Fam 9:13.

  • Tarataro.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, eluaha ngawua wehede daʼa yaʼia daʼö fangailasi, hulö nikuru ba gurunga. Ba daʼö nahia ndra malaʼika si lö moloʼö me götö Noakhi, hulö no mufazaumba ira. Ba 2 Fetero 2:4, kata kerja tartaroo eluahania ”mufazaumba ba Darataro”. Hizaʼi, tenga daʼö geluahania mufazaumba ’ndra malaʼika sebua horö’ ba nahia nifotöi Tarataro moloʼö nifaduhusi tödö niha baero (yaʼia daʼö kurunga ba narö danö sogömi-gömi, naha lowalangi sambö tefosumange). Eluaha sindruhunia yaʼia daʼö iʼailasi ira Lowalangi moroi ba dadaomara salawa ba zorugo, irege hulö ba nahia fondrege zogömi-gömi so ira ba tebai laʼila gohitö dödö Lowalangi andrö solakhömi. Lö tötönaföra saʼae börö me iwaʼö Sura Niʼamoniʼö wa mufakiko ira sagötö faʼara, fao ira khö Zatana Afökha, samatörö yaʼira. Börö daʼö, eluaha Taratato yaʼia daʼö fangailasi nitörö ndra malaʼika samadaö. Tarataro andre lö fagölö geluahania ba ”mbaho sabakha sibai” nitutunö ba Wamaʼeleʼö 20:1-3.

  • Tawöla amabuʼula.

    Feti nifazökhi moroi ba geu akasia nifoʼuli anaʼa, niʼiröʼö ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö ba nose Lowalangi. Ba gafuriata, labeʼe ba Nahia Wondrege Niʼamoniʼö ba gosali nifazökhi Zelomo. Lagö-lagönia tefazökhi moroi ba ganaʼa ba so darua kerubi yawa ba dete si no faoma fatahö. Ösinia sabölö moguna yaʼia daʼö kara si dua ngaʼörö ba no tesura misa zi Fulu Oroisa.—5Moz 31:26; 1Raz 6:19; Heb 9:4.

  • Torofe.

    Fakake musik niwuwusi nifazökhi moroi ba ziʼöli, niʼogunaʼö ba wameʼe tandra hegöi na fa-musik. Li dorofe andre hulö igoʼö-goʼö wehede fanguhuku moroi khö Yehowa mazui salua si tohude tanö böʼö börö Lowalangi.—1Kor 15:52; Fam 8:7–11:15.

  • Töla geu.

    Muʼogunaʼö ba ngawalö soi na labeʼe hukuma faʼamate ba/mazui laforomaʼö mboto niha si mate föna niha sato si tobali famangelama ba danö böʼö, mazui ba wangailasi yaʼia föna zato. Niha Asiria si tehöngö ba waʼafaito na fasuwö, laʼogunaʼö döla geu satarö bawa, lafahö dalu niha niʼosawuyura irege atöla ofeta ba dötöʼa, aefa daʼö laröi manö ba döla geu daʼö. Hizaʼi, ba huku niha Yahudi, niha samalua amuata fondrege waʼalösökhi, simane fangoʼaya Lowalangi mazui famosumange adu, oföna ua latebu faoma kara ma tanö böʼönia irege mate, aefa daʼö latawi gamatelania ba döla geu mazui ba hogu geu, si tobali famangelama ba niha böʼö. (5Moz 21:22, 23; 2Zam 21:6, 9) Itaria niha Romawi, laböbö niha nifakaora ba döla geu, irege tola auri ia nasa ba zi hauga hari tö, ba mate saʼae ba gafuriata börö waʼafökhö, owökhi dödö, olofo, ba aukhu zino. Ba zalua tanö böʼö, simane me labeʼe khö Yesu hukuma faʼamate, laʼosö danga awö gahe niha nifakaora ba döla geu. (Luk 4:20; Yoh 19:14-16; 20:25; Hal 2:23, 36)—Faigi TÖLA GEU FAMAKAO.

  • Töla geu famakao.

    Ba li Yunani, yaʼia daʼö stauros, eluahania töla geu sadölö-dölö, simane niʼogunaʼö ba wamunu Yesu. Lö hadöi dane-dane saro ba wangumaʼö wa ngawua wehede Yunani andrö eluahania röfa simane tandra niʼogunaʼö ba agama niha baero ba zi hauga ngaotu fakhe fatua lö tumbu Keriso. Tefaudu sibai wangogunaʼö ngawua wehede ”töla geu famakao” andre ba gohitö dödö wa muʼogunaʼö ngawua wehede stauros, börö me muʼogunaʼö ngawua wehede daʼa sanandrösa ba wamakao, faʼabu dödö, hegöi fangoʼaya nitaögö ndra nifahaʼönia. (Mat 16:24; Heb 12:2)—Faigi TÖLA GEU.

  • Töla zukhu.

    Daʼa danömö sauri ba zoya idanö. Tanömö sasese muʼogunaʼö ba ayati yaʼia daʼö Arundo donax.—Mat 11:7; Fam 11:1.

  • Turia somuso dödö.

    Eluahania ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso yaʼia daʼö turia Famatörö Lowalangi, hegöi fangorifi nitema börö me mamati khö Yesu Keriso.—Luk 4:18, 43; Hal 5:42; Fam 14:6.

U

  • Uliho.

    Uli si no labokai hunö si tola muʼa, si hombo na mutafi hegöi na mugili. Uliho, asese mufoʼamaedola ia si lö guna ba si lö karua.—Mat 3:12; Luk 3:17.

  • Ungo Nidanö Oiferati.

    Ungo nidanö fondrege zanau ba soguna sibai tanö raya gaekhula Asia, sambua moroi ba zi dombua ungo nidanö si so ba Mezofotamia. Ungo nidanö daʼa, latötöi ia si oföna sibai ba 1 Moze 2:14, sambua moroi ba gotalua zi öfa ungo nidanö ba Kabu Edena. Ungo nidanö daʼa tobali ola tanö yöu mbanua Gizaraʼeli.—1Moz 15:18; Fam 9:14; 16:12.

Y

  • Yaduhu.

    ”Yaʼitörö zimanö”, mazui ”hasambalö”. Ngawua wehede daʼa moroi ba li Heberaiʼo aman, eluahania ”lö faröi, tola mufaduhusi tödö”. Mutötöi ”yaduhu” tandra waʼafao dödö ba hölu, fangandrö, mazui ngawalö wehede. Ba mbuku Wamaʼeleʼö, muʼogunaʼö ngawua wehede daʼa si tobali famalala döi Yesu.—5Moz 27:26; 1Nga 16:36; Rom 1:25; Fam 3:14.

  • Yakobo.

    Ono matua khö Gizaʼi hegöi Rebeka. Ba gafuriata, ibeʼe töinia Lowalangi Izaraʼeli, ba tobali ia tua soi Gizaraʼeli (nifotöi iraono Gizaraʼeli, ba gafuriata lafotöi niha Yahudi). So khönia 12 nono matua, ba fao ira ba ndraonora wamasindro si 12 mado ndraono Gizaraʼeli. Lö tebulö muʼogunaʼö döi Yakobo ba soi mazui ba ndraono Gizaraʼeli.—1Moz 32:29; Mat 22:32.

  • Yehowa.

    Ba Mbuku Niʼamoniʼö Famoʼeluaha Gulidanö si Bohou, so 237 kali tesöndra döi ”Yehowa” ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso. Teʼodane-dane gangetula ba wameʼe töi Lowalangi andre:

  • 1. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo si no musali niʼogunaʼö ba götö Yesu hegöi ira sinengenia, tesöndra Tetragramaton (eluahania töi Lowalangi, no tesura ia ba zi öfa ngawua huruf mati ba li Heberaiʼo yaʼia daʼö יהוה).

    2. Ba götö Yesu hegöi ira sinengenia, so göi Tetragramaton ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo nifoʼeluaha ba li Yunani.

    3. No tesura ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso wa asese iʼogunaʼö Yesu döi Lowalangi ba iʼombakhaʼö ba niha sato.—Yohane 17:6, 11, 12, 26.

    4. Buku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso andre niʼehehaini Lowalangi, tobali onönöta ba Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo. Andrö, lö faduhu dödöda na izumaigö taya döi Yehowa moroi ba nösi zura daʼa.

    5. Ba Wamaʼeleʼö 19:1, 3, 4, 6, töi Lowalangi tesöndra ba ngawua wehede ”Haleluya!” ”Ya” sindruhunia töi Yehowa si no muʼadogoiʼö. Fehede Haleluya tehalö moroi ba li Heberaiʼo eluahania Suno Yehowa! Oya döi ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso nihalö moroi ba döi Lowalangi andrö.

    6. Oya zi no lasura ira niha Yahudi me föna sangoromaʼö wa laʼogunaʼö döi Lowalangi ira niha Keriso Yahudi.

    7. So ösa zagatua-tua ba Zura Niʼamoniʼö samaduhuʼö wa töi Lowalangi ba ayati Mbuku Niʼamoniʼö Heberaiʼo tola manö so ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso.

    8. Oya Zura Niʼamoniʼö si no lafoʼeluaha ba zi töra otu ngawalö li, ba tesöndra döi Lowalangi ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso.

    Faduhu dödöda wa so dane-dane saro ba wangogunaʼö mangawuli töi Lowalangi Yehowa ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso. Daʼö nifalua ndra samoʼeluaha Famoʼeluaha Gulidanö si Bohou. Lafosumange döi Lowalangi. Börö waʼataʼura Lowalangi, andrö lö omasi ira laheta gofu hadia ia zi so ba naskah asli.—Famaʼeleʼö 22:18, 19.

  • Yehuda.

    Ono matua numero öfa khö Yakobo, moroi khö woʼomonia Lea. Me arakhagö mate Yakobo ifadölö ia ba warate, ba daʼö ifaʼeleʼö wa so samösa dania moroi ba ngaʼötö Yehuda zamatörö sabölö, ba mamatörö ia sagötö faʼara. Moroi ba ngaʼötö niha Yehuda Yesu me tobali ia niha. Laʼogunaʼö göi Yehuda tobali mado hegöi töi mbanua.—1Moz 29:35; 49:10; Heb 7:14.

  • Yunani.

    Li niʼogunaʼö niha Yunani; daʼa zindruhu-ndruhu niha Yunani mazui ba daʼö moroi zi fahatö khöra. Ba Mbuku Niʼamoniʼö Yunani Niha Keriso, tenga ha sambua geluaha ngawua wehede ”niha Yunani”, hizaʼi fefu niha si tenga Yahudi mazui niha sangogunaʼö li Yunani mazui samalua hadia ia moloʼö si toʼölö ba mbanua andrö.—Yoe 3:11; Yoh 12:20.

Z

  • Zeo.

    Daʼa lowalangi sabölö tefolakhömi ba gotalua lowalangi tanö böʼö nifosumange niha Yunani. Me ba Lisitera so Mbaranaba, lawalinga Zeo ia. Ba zi no musura me föna nisöndra sahatö ba Lisitera, so ngawua wehede ”ere khö Zeo” hegöi ”Zeo lowalangi luo”. Ba göfa nitörö Waulo iʼotarai Hulo Malata, so dandra ”Ono Matua si Faero khö Zeo”, yaʼia daʼö Kasitoro ba Folu.—Hal 14:12; 28:11.

    Publikasi ba Li Nias (2013-2025)
    Log Out
    Log In
    • Nias
    • Fa'ema Misa
    • Pengaturan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Lala Wangoguna'ö
    • Si Tebai La'ila Niha Bö'ö
    • Pengaturan si Tebai La'ila Niha Bö'ö
    • JW.ORG
    • Log In
    Fa'ema Misa