“Ko e Maka Uho i Kalilaia Oti”
KE HE ono mo e hafa ni e kilomita ke he faahi tokelau ki lalo ha Nasareta, ko e maaga ne moui hake a Iesu, maaga ne nakai totoku he tau tohi Evagelia. Ka e, kua fakaheke “ko e maka uho a Kalilaia oti” he tagata tohi tala tuai he senetenari fakamua i Iutaia ko Flavius Josephus. Ko e taone ko Sepphoris. Ko e heigoa ha tautolu ne iloa hagaao ke he maaga nei?
He mole e mate ha Herota ne Mua, liga he 1 F.V.N., ne vihiatia he tau tagata Sepphoris e tau Roma, ti fakahiku ke moumou e maaga ha lautolu. Ko e tama taane ha Herota ko Anetipa ne moua a Kalilaia mo Perea ti fifili e maaga malona ha Sepphoris mo maaga lahi foou haana he matakavi. Ne liu e maaga atihake he talaga tuga e puhala Greco-Roman, ka ko e laulahi he puke tagata ko e tau Iutaia. Hagaao ke he Porofesa ko Richard A. Batey, ne eke ai mo “lotouho ma e pule fakatufono ha Kalilaia mo Perea,” ato talaga e Anetipa a Tiperia he kavi 21 V.N. ke hukui aki a Sepphoris ko e maaga lahi. Ko e magaaho nei ne nofo tata atu a Iesu ke he maaga ia.
Ko e Porofesa ko James Strange, ne keli kelekele i Sepphoris, ne fakatino e taone ne toka ai e tau matakavi toka koloa tuai, tokaaga tupe, kanavaakau, tau fale fakahū tupe, tau fale tolo, mo e tau makete fakafua koloa ne talaga aki e kelekele, kalase, lapatoa, tau koloa fakamanaia tino, mo e tau mena kai kehekehe. Ne ha ha ai a lautolu ne lalaga mo lautolu ne fakafua koloa tui mo e tau fale koloa fakafua he tau kato, tau koloa toka fale, tau lolo manogi, mo e loga atu foki. Ko e puke tagata he magahala ia kua fuafua ke he vahaloto he 8,000 mo e 12,000.
Liga aahi atu nakai a Iesu ke he matakavi lavelave nei, ne taha ni e tulā ke fano hui ki ai mai Nasareta? Ne nakai foaki mai he tau tohi Evagelia ki a tautolu e tali. Pete ia, ne mailoga he The Anchor Bible Dictionary, “ko e taha hala mai Nasareta ki Kana i Kalilaia ne fina atu hala Sepphoris.” (Ioane 2:1; 4:46) Kua maeke ke kitia mai i Nasareta e matiketike ha Sepphoris, ne 120 e mita he tokoluga mai he ava ia. Falu kua talitonu ko e fakataiaga ne talahau e Iesu to “nakai maeke ke galo e māga kua fakatu i luga he mouga,” ne liga kua manatu e ia ke he maaga nei.—Mataio 5:14.
He mole e kaumahala a Ierusalema he 70 V.N., ne eke a Sepphoris mo matapatu taone lahi he tau Iutaia i Kalilaia mo e he magaaho fakamui ko e matakavi he Saneheturini ko e hopoaga tokoluga ha Iutaia. Ne fai magaaho, ne kua monuina ai ko e lotouho he akoaga faka-Iutaia.
[Mepe/Fakatino he lau 32]
(Ma e puhala katoa ne tohi aki, kikite e tohi)
Tahi i Kalilaia
KALILAIA
Kana
Tiperia
SEPPHORIS
Nasareta
PEREA
[Fakatino Credit Line he lau 32]
Pottery: Excavated by Wohl Archaeological Museum, Herodian Quarter, Jewish Quarter. Owned by Company for the Reconstruction of the Jewish Quarter in the Old City of Jerusalem, Ltd