Kolo Toko he FATATOHI INITANETE
Kolo Toko
FATATOHI INITANETE
Faka-Niue
ā
  • ā ē ī ō ū
  • TOHI TAPU
  • TAU TOHI
  • TAU FELEVEIAAGA
  • tr ve. 16 lau 140-150
  • Tau Mahani Talahaua Nakai Fiafia ki ai e Atua

Nakai fai vitiō ma e fifiliaga nei.

Fakamolemole, fai lekua ke moua e vitiō.

  • Tau Mahani Talahaua Nakai Fiafia ki ai e Atua
  • Ko e Kupu Mooli ke Takitaki Atu ai ke he Moui Tukulagi
  • Tau Vala Mataulu
  • Tau Tohi Pihia Foki
  • KO E FAKAAOGAAGA HE SATAURO
  • KO E TAU MENA FAKATAI MO E TAU FAKATINO FAKALOTU
  • FAKAHEKEAGA KE HE TAU TAGATA MO E TAU FAKAAKOAGA
  • ISITA MO E KERISIMASI
  • KUA MUA ATU E MITAKI MAI HE TAU FAKAMANATUAGA POULIULI
  • Tau Taofiaga mo e Tau Mahani Fakamotu ne Vihiatia he Atua
    Ko e Heigoa e Manako he Atua ma Tautolu?
  • Tau Fakamanatuaga ne Nakai Fakafiafia e Atua
    ʻKia Fakatumau a Mutolu ke he Fakaalofa he Atua’
  • Tū Mau a Koe ma e Tapuakiaga Mooli
    Ko e Heigoa ne Fakaako Mooli he Tohi Tapu?
  • Isita po ke Fakamanatuaga—Mena Fe Kua Lata a Koe ke Omaoma ki Ai?
    Ko e Kolo Toko Fakapuloaaga he Kautu a Iehova—1996
Kitia Foki
Ko e Kupu Mooli ke Takitaki Atu ai ke he Moui Tukulagi
tr ve. 16 lau 140-150

Veveheaga 16

Tau Mahani Talahaua Nakai Fiafia ki ai e Atua

1. Ha ko e loto ke fakafiafia e Atua, to moua kia e tautolu po ke galo?

KO E TAU mena oti kana kua lata ke moua e tautolu to nakai galo kehe mai ia tautolu ha mena uho ka eke kua kumikumi e tautolu e tau mena oti kua fiafia ki ai e Atua. Kua pehe mai e Salamo hagaao ki a ia: “To fakakite mai e koe kia au e puhala he moui: ha i mua hau e fiafia ke makona ai; ha he lima matau hau e olioli tukulagi.” (Salamo 16:11) Ka, ko Satani ko e Tiapolo kua lali tumau a ia ke uta kehe e tau tagata mai he tapuakiaga kua tonu mo e takitaki atu ai a lautolu ke he tau puhala kua nakai fiafia e Atua ki ai. Ko e taha puhala foki kua taute e ia ke fakahoko e mena nei ko e tauteaga he tau mahani talahaua kua nakai tatai mo e tau fakaakoaga he Tohi Tapu.

2. Ko e heigoa kua fifili ai ko e tau mahani talahaua kua nakai tonu?

2 Nakai hepe oti e tau aga he mahani talahaua. Ka kua nakai fakafiafia ke he Atua kaeke kua fakamatapatu mai ai ke he lotu pikopiko ti pihia foki mo e falu a puhala kua fakafetoko atu ke he tau poakiaga he Tohi Tapu. (Mataio 15:6) Ke iloa ai, ko e loga he tau mahani talahaua kua tumau ato hoko mai ke he vaha nei ne tupu mai ai he tau tauteaga fakalotu. Ha kua kitia foki e tautolu ko e loga he tau lotu he lalolagi kua o kehe mai a lautolu he tau fakaakoaga kua tonu mai he Tohi Tapu he tau tapuakiaga tonu mo e mea, ti nakai ko e mena ke ofo ai a tautolu ha ko e loga he tau mahani kua fakamatapatu mai ai he tau gahua he tau lotu pouli.

3. (a) Ko e heigoa e ogotamaki ne tuku age he Atua ke he tau tagata haana hagaao ke he tau mahani fakalotu pouliuli? (e) To lagomatai fefe a tautolu ke falanaki ke he tau hatakiaga kua moua ai mai he Roma 12:2?

3 Ko e fakailoaaga ke he tau Isaraela ke he tau mahani fakalotu he tau motu ne kua agaagai ki a lautolu, ne pehe mai a Iehova ke he haana a motu fifili ke “aua neke ako e mutolu e mahani he tau motu kehe.” (Ieremia 10:2) Ko e mena nei ko e ogo he fakaalofa, ha ko e tau mahani pouli ia ne fakamatapatu mai ai he tau mena pikopiko, kua nakai hukui fakatonu ai e Atua mo e haana a finagalo. Ko e mahani ia ne fa tupu mai ai he ko e tau aga pihia kua eke ia mo tau mena ke fakakelea aki a lautolu kua taute e tau mena ia. Ko e mena haia kua pehe mai ai foki e Tohi Tapu ki a tautolu he vaha nei: “Aua neke mahani foki a mutolu fakalataha mo e lalolagi nai, ka kia faliu a mutolu ke he liu foki fakafou he tau loto ha mutolu, kia kumikumi e mutolu po ke heigoa e finagalo he Atua, ko e mena mitaki, kia talia foki mo e fiafia, ti kua katoatoa.” (Roma 12:2) Ko e loto fakamooli katoatoa kua fiafia ki ai a Iehova ko e Atua to eke ia mo lagomatai ki a tautolu ke fakatumau ai pihia.

KO E FAKAAOGAAGA HE SATAURO

4. Ko e heigoa e talahauaga he The Catholic Encyclopedia hagaao ke he satauro?

4 Tokologa a lautolu ne fa o tapu kua kahoa e tau satauro, po ke tau akau fakalava kua hā hā i ai ke he tau kaina, ko e tau satauro foki kua toka ai ke he loga he tau fale tapu. Ne iloa nakai e koe, ko e satauro ko e haana a kamataaga fakamua mai he tau motu pouli? Ko e tau mena mooli kua kitia, nakai ko e kamataaga a ia he fakamailoga faka-Kerisiano, ko e satauro ne kua leva e fakaaoga ai ke he tau senetenari fakamua ato fanau mai a Keriso. Kua fakakite fakamooli mai he The Catholic Encyclopedia (1908 ne lomi ai e tohi, ko e tohi Vol. IV, lau tohi 517):

“Ko e fakamailoga he satauro, ko e hukuiaga mukamuka lahi kua taute ai ke he ua e akau fakalava, ne fakaaoga lahi he tau faahi ne ua, ko e Faahi uta mo e Faahi lalo, ko e mouamaiaga fakamua haia he faka-Kerisiano. Ne kamata mai he vaha mamao i tuai he tupuaga he maama he tau tagata.”

5. Ko e heigoa e talahauaga he tohi The Ancient Church hagao ke he tupumaiaga pouliuli he satauro?

5 Kua fakakite mai pihia e matapatu he tauteaga he tau lotu pouli ke he satauro, ko e tohi The Ancient Church he faifeau ko W. D. Killen kua pehe (1859 ne lomi ai e tohi, lau tohi 316):

“Kamata mai he tau vaha i tuai ko e tupumaiaga he satauro ne kamata mai i Aikupito mo Suria; kua tatai foki e tauteaga he fakalilifuaga mo e tau Puta mai he faahi uta; . . . kamata mai ai he atuhau ha tautolu, ko e tau motu pouli ne taute e lautolu e fakamailoga he satauro ke he tau matale ha lautolu ke he tau fakafiafiaaga he tau mena galo kua fakatapu.”

6. Ko fe e kamataaga he satauro, mo e ko e atua fe ne eke e mena ia mo fakamailoga?

6 Ti fakakite mai ai e matutakiaga mo e tau lotu faka-Papelonia, ko W. E. Vine, i loto he An Expository Dictionary of New Testament Words (ko e tohi Vol. I, lau tohi 256), pehe ko e satauro “haana a kamataaga mai i Kaletaia [Papelonia], kua fakaaoga ai ke fakatai aki e atua ko Tamusa (ko e haana a tino kua fakatai ke he mena galo Tau [po ke T], ko e fakaku he haana higoa).”

7. (a) Mai he tohi Gahua i loto he Tohi Tapu, ne kelipopo kia a Iesu ke he akau fakalava fakafaahiua? (e) Fefe e fakaaogaaga he tau tagata tohi tala Heleni ke he kupu kua fakaliliu ai ko e Satauro ke he falu a liliuaga he Tohi Tapu?

7 Ka ko Iesu nakai kia ko e mena tuku atu a ia ke mate ai ke he akau fakalava ua ko e satauro? Nakai fakakite mai pihia he Tohi Tapu. Ko e Gahua 5:30 mo e 10:39, ke he tau liliuaga he tau tohi Tohi Tapu Katolika mo e Porotesano, ne fakamaama mai ki a tautolu ne mate a Iesu ke he “akau.” Ko e kupu “akau” nei kua liliu mai ia he kupu Heleni ko e xylon (po ke xulon). Hagaao ke he kupu nei mo e kupu stauros, liliuaga “satauro” mai he falu a tohi, The Companion Bible kua pehe mai he lau tohi 186 “Tau Kupu Kamata”:

“Homa [ko e tagata tohitala Heleni] fakaaoga ai e kupu stauros ko e pou po ke akau fakatu noa, po ke akau taha ni. Ti ko e kakano mo e fakaaogaaga he kupu ia ke he tau tohi tala Heleni. Nakai hagaao ke he ua e akau ke fakalava taha ki luga he taha ka e hagaao ke he taha ni e akau. Ti ko e fakaaogaaga he kupu xulon [po ke xylon, kakano ko e akau] kua matutaki ai ke he puhala he mateaga he Iki ha tautolu, . . . Ko e fakamoliaga kua katoatoa ai, ko e Iki ne tuku atu a ia ke mate ke he akau fakatu ki luga, ka e nakai ke he ua e akau ne fakalavalava.”

8. I ne fe ne kamata ai ke fakaaoga he tau Kerisiano e satauro? Ti ko e ha ne hiki ai e lautolu e fakamailoga pouliuli?

8 Kua fakakite ai ko e fefe mo e i ne fe ne kamata fakaaoga ai e Satauro e lautolu ne ui ko e tau Kerisiano, ko W. E. Vine, he tohi ne tohia e ia pehe:

“Ko e magahala he senetenari ke 3 aki V.N. ne o kehe ai e tau lotu mai, po ke (taute e lautolu e tau fakafifitakiaaga), ke he falu a fakaakoaga he tua faka-Kerisiano. Ke fakatupu ki mua ai e tau fakaakoaga fakahēhē he lotu, ne fakaatā ai foki e tau mena fakapouliuli ka e nakai ko e tua, ti fakaatā ai foki ke taute e tau fakamailoga mo e tau mena pouliuli ha lautolu. Ti ko e Tau poke T, . . . mo e vala he akau fakalava ne fakatokolalo, mo e fakamau ai ko e satauro a Keriso.”—Ko e tohi Vol. 1, lau tohi 256.

9. (a) Ko e mena kua mahani mo e aga ai nakai ke takiofa e kanavakau ka fakaaoga ke kelipopo aki e tagata kua momokoina a koe ki ai? (e) Kaeke kua fakaaoga he taha tagata e satauro, ko e heigoa e fifiliaga kua lata ke taute e ia? Ko e heigoa ke lagomatai aki ke moua e fifiliaga tonu?

9 Kua nakai tonu ke fifili po ke fakaheke ke he kanavaakau ne kua fakaoga ke kelipopo aki e taha kua fakaalofa a tautolu ki ai. Ko hai foki kua figita e fana gutuono ne keli aki e taha fakahele, po ke kahoa ai ke he kakia he taha? Ko e mena haia, ko e satauro kua iloa fakamooli ai ko e fakamailoga he lotu pikopiko, ko e tau tagata kua kahoa e tau fakamailoga pihia po ke tau akau fakalava pihia kua hā hā i ai ke he tau kaina, kua manatu ni a lautolu kua fakalilifu a lautolu ke he Atua mo e haana a Tama ko Iesu Keriso, kua fakafehagai a lautolu mo e fifiliaga kua mua he aoga. To tumau kia ke fakaaoga e lautolu? To takiofa foki kia e lautolu? Ko e fakaalofa ke he kupu mooli mo e loto ke moua e fiafia he Atua ke he tau mena oti ki a eke ia mo lagomatai ke he fifiliaga tonu.—Teutaronome 7:26.

KO E TAU MENA FAKATAI MO E TAU FAKATINO FAKALOTU

10. (a) Fefe e vaha mamao ki tua tali he kamata fakaaoga ai e tau tupua fakalotu, tau mena fakalotu mo e tau fakatino? (e) Ha ko e tutakiaga ia, ko e heigoa e tau hūhū kua lata ke fifili ki ai?

10 Ne kamata mai he vaha i tuai he motu ko Aikupito mo Papelonia, ko e fakaaogaaga he tau tupua fakalotu, tau faituga mo e tau fakatino ke he tau kaina ne kua talahaua lahi ai. Kua fifili ai he tau tagata kua taofi to moua e lautolu e fakamonuinaaga ke he tau kaina ha lautolu. Ka e fiafia nakai a Iehova ke he tau tauteaga pihia? Na ko e mena to fiafia nakai a ia ki a lautolu kua kumi ke he tau mena kua kitia ke hufeilo ki ai ka e nakai tuku atu e falanakiaga kua katoatoa ki a ia, ko e Atua moui mo e fakamooli.

11. (a) Ne fakaatā nakai he Atua e tau tagata Isaraela i tuai ke fakaaoga e tau tupua fakalotu ke lagomatai aki ha lautolu a tapuakiaga? (e) Ko e ha ne taofi ai he tau Kerisiano fakamua e fakaaogaaga he tau tupua ia?

11 Kua kitia e nakai fiafia he Atua ke he tau mena fakatai ne kua eke mo puhala he tapuakiaga, ne tukuage he Atua e fakatufono ke he tau Isaraela ke fakatapu a lautolu nakai taute e tau mena ia. Ko e taha mena foki, ne hataki atu e ia ki a lautolu ke aua neke manako ke he tau auro mo e ario ha i ai kehe tau tupua kua ta ka moua e lautolu mai he tau tagata he tau motu pouli. (Esoto 20:4, 5; Teutaronome 7:25) Fefe e mahani he Atua liliu nakai ha ko e fakahokomaiaga he mahani Kerisiano? Nakai, ha kua fakakite mai he Tohi Tapu ko e tau Kerisiano kia kalo kehe a lautolu mai he fakaaogaaga he tau mena fakatai. (Gahua 17:29) Mumui atu ke he poakiaga mai he aposetolo ko Ioane, “kia leveki e mutolu a mutolu kia mamao mo e tau tupua,” kua o fano a mutolu “ha ko e tua . . . ka e nakai ko e fakakite mai he tau mena.” Kua tuku atu katoatoa e lautolu ha lautolu a falanakiaga ke he Atua kua nakai maeke ke kitia.—1 Ioane 5:21; 2 Korinito 5:7.

12. Fefe e kamataga he tau fakatino a Iesu? Ti hā hā i ai nakai ke he tau Kerisiano fakamua e tau fakatino he matua fifine a Iesu?

12 Ko e fakamauaga tala fakalalolagi kua talia ke he mena ia. Ko M’Clintock mo Strongs Cyclopœdia (Ko e tohi Vol. IV, lau tohi 503) kua talamai ki a tautolu: “Ko e tau mena fakatai nakai iloa he tau Kerisiano he vaha fakamua.” Tali mai nakai hā hā i ai e tau mena fakatai ke he tau kaina he tau Kerisiano, ti ko e kamata mai i fe e fakatai ki a Keriso? Ko e tohi The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries (mai ia Dr. Augustus Neander) (Tohi ke uaaki, 1848, lau tohi 183) talamai pehe: “Ko e tau tagata pouli, ne, tuga a Alexander Severus [ko e Patuiki Roma he senetenari ke toluaki V.N.], Ne kitia ai ne fai mena Tapu ia Keriso, mo e tau vahega, ne fiofio e tau mena pouli fakalataha mo e tau mena faka-Kerisiano, ko lautolu haia ne fakaaoga fakamua e fakatai ki a Keriso.” Ha kua nakai fai fakatai ki a Keriso ne fakaaoga he tau Kerisiano he kamataaga, kua fakamooli ai ne nakai fai fakatai ki a Maria, ko e matua fifine a Iesu.

13. (a) Ko e heigoa e fifiliaga ke he fakatino po ke tupua kua nakai fiafia e Atua ki ai? (e) Ko e heigoa e kamataaga he “nikoa” po ke ata?

13 Kua kakano kia kua hepe ke fai mena talaga, tuga e tau fakatino po ke tau mena fakatai, hā hā he kaina? Nakai, ha ko e mena ha i ai e kehekehe he tau fakatino kua talaga mo e tau mena kua talaga ke tapuaki ki ai fakalotu. Ko e heigoa e mena ke iloa tonuhia ai ko e mena fakatai po ke fakatino kua kelea ia ke he Atua? Ko e mena nei: ko e tapu po ke hufeiloaga, ko e tau kanela po ke tau mena kai kua fakatoka ai ki mua, tuga he taute ai he falu a motu? Kua eke kia mo mena ke fakahui ai e Tohi Tapu? Po kua fakakite mai ai e fakatai he tau mena pouli? Liga kua kitia e koe e falu a fakatino a Iesu Keriso ha i ai e fakamailoga maama veliveli ki luga he ulu haana. Kua fakahigoa ia ko e nikoa heilo (halo) po ke aolu (nimbus). Ka kumikumi e koe e kakano he aolu “nimbus” ke he tohi pulotu (encyclopedia), ti iloa ai e koe ko e mena fakaaoga he tau Aikupito i tuai, tau Heleni mo e tau Roma he ha lautolu a tau fakatino fakalotu pouliuli. Ko e nikoa ne moua mai i Papelonia i tuai he ha lautolu a tapuakiaga ke he laa, ti kitia ai foki fakalataha mo e tau atua a Papelonia.

14. Ko e heigoa ne taute he tau fekafekau fakamooli he Atua he vaha ia, kaeke ke kitia e lautolu ha mena kehe pihia mai he tau lotu hepe ki loto he fakapotopotoaga ha lautolu?

14 Moua nakai e tautolu ha fakahakoaga mai he vaha i tuai ke he tau mena ke taute e tautolu kaeke ke moua ia tautolu e tau mena fakatai fakalotu katoa foki mo e tau fakatino? Mitaki, ko e heigoa ne taute he tagata fakamooli ko Iakopo he moua e ia e tau atua pikopiko ki a lautolu he haana a magafaoa? Ne uta kehe e ia a lautolu. (Kenese 35:2-4) Ti ko e heigoa e mena ne taute he Patuiki fuata ko Iosia lagā mai ha ko e kamataga ke kumi ke he Atua mooli? Ne uta kehe oti e ia e tau atua fakatai mai i Iuta, mo e tuki malipilipi ai. (2 Nofoaga he Tau Patuiki 34:3, 4) Ko e tau fakafifitakiaga haia he fakamakai ke tuku atu e fakahekeaga ki a Iehova ko e Atua!—Salamo 115:1-8, 18.

FAKAHEKEAGA KE HE TAU TAGATA MO E TAU FAKAAKOAGA

15. (a) Ko e tau aho okioki ha ko e fakalilifuaga ke he falu a mena momoui, kua fiafia kia e Atua ki ai? (e) Ko e tau aho okioki ke fakamanatuaki e tau “agaga he tau tagata mamate” kua fakamatapatu mai he tau fakaakoaga hēhē fe? Ti, ko e heigoa e tonu ke he Aho he tau tagata Tapu?

15 Ko e loga he tau motu mo e tau mahani ke fakatoka kehe e tau aho kua kotofa ke fakalilifu ki a lautolu kua “fakatapu,” po ko lautolu kua talahaua, mamate po ke momoui. Ko e mena nei kua fiafia nakai e Atua ki ai? Kua fakailoa mai pehe e Tohi Tapu ke aua neke tuku age e tau lilifu ki a lautolu e tau mena momoui ko e tau aho okioki kua fakahagaao pihia kua nakai tatai mo e finagalo he Atua. (Gahua 10:25, 26; 14:11-15; Roma 1:25; Fakakiteaga 19:10) Mai he mena ia, ko e tau aho okioki ke eke mo fakamanatuaga he tau “agaga ha lautolu ne mamate” kua fakamatapatu ke he fakaakoaga pikopiko ke he moui nakai mate e solu (solu) he tagata. Ti nakai ko e mena ke ofo ai a tautolu ke totou, i loto he Encyclopœdia Britannica (1946 ne lomi ai e tohi, Vol. 1, lau tohi 666), ko e “falu a taofi kua mahani ki ai ne moua mai he aho All Soul’s Day ne kamata mai he tau mena pouliuli.” Ko lautolu oti kua fakaalofa ke he puhala he kupu mooli ki a mataala ke fakamamao mo e tau fakamanatuaga pihia.

16. (a) Ko e heigoa e hepe he tau aho okioki mo e tau fakamanatuaga ke fakalilifu ke he tau kautu po ke tau matakau kehekehe he lalolagi? (e) Fefe he fakakite mai he Tohi Tapu ke he puhala ka muitua ki ai e tau Kerisiano?

16 Ko e falu a aho okioki po ke tau fakamanatuaga kua fakalilifu mo e fakatokoluga e tau kautu po ke tau fakaakoaga fakalalolagi. Ko e mahani hepe haia kua tuku atu e lilifu ke he tau fakapotopotoaga pihia ke moua e tau monuina ka kua tonu ke foaki atu ke he Atua, ka ko e lilifu ke he tau fakaakoaga ia ke moua e malōlo ke fakahao mo e laveaki ke he puhala nukua ko e Atua ni hokoia ke taute ai. (Ieremia 17:5-7) Ti, ko lautolu ne taute e tau fakamanatuaga pihia kua eke a lautolu mo tau pikopiko ke he Atua. Ko e tau Kerisiano mooli to takitaki a lautolu ke he poakiaga mooli to “nakai ko e tau tagata he lalolagi.” (Ioane 15:19) Ka kua nakai fifitaki e lautolu e lalolagi, kia “aua neke mahani foki a mutolu fakalataha mo e lalolagi nai.”—Roma 12:2.

17. (a) Hā hā i ai ke he fakamanatuaga he aho fanau, ko hai ka matapatu ki ai e fakahekeaga? (e) Ko hai e tau tagata i loto he Tohi Tapu ne fakamanatu e tau aho fanau? (i) Fefe e kitiaga he tau Kerisiano fakamua ke he fakamanatuaga he tau aho fanau?

17 Ko e falu a mahani kua tuga mo e nakai fai mena ke agahala ai ka e takitaki ni ke he puhala tuga e tau mena ne taute kua fakamaama mai i luga. Ko e mena haia, ha ne fakamanatu he tau aho fanau ka kitekite ki ai ko e mena fakateaga, ha ko e fakaheke ke he mena moui, kua eke a ia mo mena kua mua ke taofi ki ai ka e nakai ki a ia e Tufuga. Kua lata foki, ke iloa, e tautolu ko e ua ni e tau aho fanau ne fakamanatu ai he Tohi Tapu ko e taha i Aikupito ko Falao mo Herota Anetipasa, ko e tau patuiki ne mumui atu ke he tau lotu pikopiko. (Kenese 40:20-22; Mataio 14:6-10) Ka e fefe e tau Kerisiano fakamua? Kua pehe e tagata tohi tala tuai ko Neander: “Ko e mahani he fakamanatu he aho fanau ne mamao ia mo e tau manatu he tau Kerisiano ke he vaha ia.” (Lau tohi 190) Ne tuku kehe e lautolu e tau mena fakamanatu he tau aho fanau ha koe mena matapatu mai he tau mena pouliuli. Ko lautolu kua kumi fakamakutu ke fakafiafia e Atua ne kalo kehe mo e tau mahani ke fakaheke ke he taha mena moui po ke tau mena kua fakamatapatu mai he lotu pikopiko.—Ioane 5:44.

ISITA MO E KERISIMASI

18. (a) Ne fakamanatu nakai he tau Kerisiano fakamua e aho he Isita? (e) Ko e heigoa e kamataaga he aho Isita? (i) Moua nakai ha falanakiaga mai he Tohi Tapu ke lata mo e fakamanatuaga ia he aho Isita?

18 Isita (Easter) ko e aho okioki lahi a ia he tau Lotu he lalolagi pehe ko e aho he fakamanatuaga ki a Keriso he liu tu mai he mate. Ka e taute nakai e Keriso ha poakiaga ke fakamanatu e haana a liu tumai? Nakai, ne nakai poaki pihia a ia. Ko e fakamauaga he tau tala tuai kua talahau mai ki a tautolu ko e Isita ne nakai fakamanatu he tau Kerisiano fakamua ka kua kamata mai he tau gahua pouliuli i tuai. Kua pehe mai e tohi The Encyclopœdia Britannica:

“Nakai fai fakailoaaga ke fakamanatu e galue he Isita ke he Maveheaga Foou. . . . Ko e fakatapuaga he tau aho fifili ko e tau puhala nakai ha i ai ke he manatu he tau Kerisiano fakamua.”a

Ko Dr. Alexander Hislop ne pehe ke he mahani he Isita:

“Ko e fakamamanatuaga talahaua kua fakamau ai e vaha he fakamanatuaga kua fakamau e fakamoliaga he tala tuai hagaao ke he mahani faka-Papelonia. Ko e tau fua pani satauro vela [hot cross buns] he Aho Falaile Mitaki [Good Friday], mo e tau fufuamoa fakahu he Pasch po ke Aho Tapu Isita [Easter Sunday], kua fakamanaia aki e tau mena fakalotu Kaletaia [Papelonia] tuga ni kua taute ai he vaha nei.”b

Ko e kupu “Isita” kua fakakite mai laga taha ni ke he Tohi Tapu King James he Gahua 12:4 ko e liliuaga hepe ke he kupu “paseka.”c Ko e “Isita” nakai kitia ke he, Tohi Tapu Catholic Douay. Ko e aho okioki lahi a Kerisitenitome, ko e Isita, kua nakai moua ai ha lagomataiaga mai he Tohi Tapu. Ko e kamataga mai ni he tau mena pouliuli, ti nakai fiafia ki ai e Atua.

19. (a) Ne fakamanatu nakai he tau Kerisiano fakamua e aho Kerisimasi? (e) Ko e heigoa e fakamanatuaga ne poaki e Iesu ke taute?

19 Ka e kua e Kerisimasi? Ka kumikumi ke he fakamooliaga he tau gahua ke he fale toka tohi (public library) to kitia ai e koe ne nakai iloa he tau Kerisiano fakamua. Ne fakaako e Iesu haana tau tutaki ke fakatumau e fakamanatuaga he aho mate haana, ka e nakai ko e haana aho fanau. (1 Korinito 11:24-26) Kua pehe mai e The Catholic Encyclopedia: “Ko e Kerisimasi nakai ko e taha ia he tau aho fakamanatu fakamua he tau lotu. . . . Ko e kamataaga fakamua he tau aho fakamanatu mai i Aikupito.”d

20. (a) Fakakite mai fefe e tonu he tala ke he fanauaga a Iesu nakai ko e vaha makalili? (e) I ne fe ne fifili ai e aho 25 ia Tesemo, mo e ko e ha ne fifili ai e aho ia?

20 Ti, ko e, heigoa e aho 25 ia Tesemo, fakamanatu ai he tokologa ha ko e aho fanau a Keriso? Ne nakai ko e aho fanau a Iesu a ia. Kua fakakite mai he Tohi Tapu ko e vaha ia ko e tau leveki mamoe ne hā hā i ai agaia a lautolu ke he fonua he po ia. Tuga mo e Encyclopœdia Britannica (1907, ko e tohi Vol. V, lau tohi 611) kua talahau, nakai fakaai a lautolu ke hā hā i ai ke he makalili, ko e magahala uha foki ha ko e vaha makalili. (Luka 2:8-12) Ko e aho ne kamata ai, ko e tohi The World Book Encyclopedia kua pehe:

“Ko e tau A.D. 354, ko Bishop Liberius a Roma ne poaki ke he tau tagata ke fakamanatu e aho 25 ia Tesemo. Liga fita he fakamanatu ai ke he galue ki a Satuna [Saturn], ko e fakafiafiaaga haia he aho fanau he laa.”e

21. Ko e heigoa e tonu mai he tau fakamauaga tala tuai kua fakakite mai ai e tupumaiaga he laulahi ke he tau tauteaga mena faka-Kerisimasi?

21 Ha ko e aho Kerisimasi ne kamata mai ai he tau mena pouliuli, ti nakai ko e mena kua kehe ai ke he tau mahani he faka-Kerisimasi ha ko e kamataaga mai he tau mena pouliuli. Ko e mena haia kua talamai ai e tohi, Encyclopœdia of Religion and Ethics:

“Ko e loga he tau mahani faka-Kerisimasi kua tumau ai he vaha nei . . . nakai ko e tau mahani Kerisiano mooli, ko e mahani pouliuli kua taute ai he tau Lotu. . . . Ko e Satunalia [Saturnalia] i Roma kua taute e mena fakatai ke he loga he tau mahani fakafiafia he tau vaha Kerisimasi.”f

Kua pihia foki, e The Encyclopedia Americana kua fakakite mai ko e falu a mahani ne hiki mai he tau mena pouliuli a Roma ko e galue a Satunalia [Saturnalia] ko e “foakiaga he tau mena fakaalofa.”g

22. (a) Fefe he fakamaama mai he Kalatia 5:9 e puhala kua lata ke iloa e tautolu hagaao ke he Kerisimasi? (e) Ko e heigoa e tau kakano mooli ne tiaki ai he tau Kerisiano mooli e fakamanatuaga ia?

22 Nakai maeke ke hao mai ai: ko e Kerisimasi ko e mahani kamata mai he tau mena pouliuli. Ha kua iloa e mena nei, kua lata ke omaoma a tautolu ke he aposetolo ko Paulo kua fakailoa mai e ia e fakafehagaiaga ke fiofio e mena mooli mo e mena pikopiko. Kua pehe a ia pete ni “kua fakaea e lakuaga falaoa oti ke he mena tote ke fakaeaaki.” (Kalatia 5:9) Ne hataki e ia falu a Kerisiano fakamua ha kua fakamanatu agaia e lautolu falu a aho ne toka ai ke he fakatufono a Mose ka kua holoholo kehe tuai he Atua ma e tau Kerisiano. (Kalatia 4:10, 11) Ti kua mua atu fefe e aoga ke he tau Kerisiano mooli he vaha nei ke fakatoka kehe e fakamanatuaga kua nakai fai poakiaga mai he Atua, ne kamata mai ai he motu pouli ko Papelonia, mo e tokutoku pikopiko ai e higoa a Keriso!

KUA MUA ATU E MITAKI MAI HE TAU FAKAMANATUAGA POULIULI

23. Ko e heigoa e mena ne mahomoatu he mitaki ne moua he tau Kerisiano mooli ke he agaga ‘faka-Kerisimasi’ laga taha ni he tau?

23 Ko e tau Kerisiano mooli kua fai mena a lautolu kua mua he mitaki he tau fakamanatuaga pouliuli. Kua hā hā ia lautolu e “fua he Agaga,” ko e “fakaalofa ko e fiafia, ko e mafola, ko e fakauka, ko e totonu, ko e mahani mitaki, ko e tua, ko e mahani molu, mo e manako fakalatalata.” (Kalatia 5:22, 23) Ko e fua nei kua moua mai ai he fakamokoi kua mua atu e fulufuluola mo e mo oli kua nakai tatai ia mo e “Agaga he Kerisimasi” ne fua mai lagataha ni he tau. Ko e agaga he Atua kua fua mai e totonu mo e mahani nakai lotokai kua kitia tumau ai ke he tau aho oti he tau. Ko e mena haia kua fakatupu ai e Kerisiano ke foaki, nakai fai amaamanaki ke moua taha palepale po ke fakaohooho ki ai, ka kua tupu mai ha ko e fakaalofa mooli he Kerisiano.—Luka 6:35, 36; Gahua 20:35.

24. (a) Ko e magaaho fe ne fa taute mena fakaalofa ai mo e fakafiafia ai e tau Kerisiano mooli? (e) Ko e ha kua pehe ai kua mua atu e mitaki he mena ia ke he tau mena kua taute he lalolagi?

24 Ko e tau Kerisiano mooli kua fe uta aki mena fakaalofa a lautolu mo e fakafiafia auloa he tau katoa. (Luka 6:38) Ko e tau matua foki nakai fakatali a lautolu ke he tau aho fanau po ke Kerisimasi, ka e age mena fakaalofa a lautolu ke he tau fanau he tau magaaho kehekehe he tau. Kua eke e mena nei mo loga he tau magaaho fiafia ka e nakai ko e lagataha po ke lagaua. Kua mua atu ia, kua iloa he tau fanau ko e tau mamatua ha lautolu ne foaki age e tau mena fakaalofa, kua taute ai pihia ha ko e fakaalofa ki a lautolu. Kua eke e mena nei tuga mo e simeni he fakaveaga he fakaalofa ke he vahaloto he tau mamatua mo e tau fanau. Fakalahi atu ki ai, ko e tau fanau kua nakai fakamafana ki a lautolu ke aua neke nakai fakaaue ke he tau tagata po ke Atua, he neke manatu a lautolu pehe kua lata ki a lautolu ke moua e tau mena fakaalofa ke he tau aho ni kua fifili.—Kolose 3:14.

25. Ha kua iloa e mena mooli ke he tau mahani hula tuai ko e heigoa e mena kua fakatokanoa mai ai a tautolu, ti ko e heigoa e fakatuaga kua kitia ai?

25 Ko e iloaaga he mena mooli ke he tupuaga he tau fakaakoaga pouliuli ke he tau mahani talahaua to eke ia mo mena mitaki lahi ke tokanoa mai he tau mena ia. To nakai liu logona e tautolu e fakamamafa ke mumui ke he tau gahua kua eke mo kavega, ke he tau tupe po ke falu a mena pihia, ki a lautolu e tau tagata he lalolagi. Ti ko e, mena, kua mua he aoga, ko e iloa ha tautolu he mena mooli kua moua ai e tautolu e fakaataaga ke tutuli e puhala kua fiafia ki ai a Iehova, ke moua ai foki e tautolu e moui tukulagi ke he haana fakatokaaga foou ha i ai e tututonu.—Ioane 8:32; Roma 6:21, 22.

[Tau Matahui Tala]

a The Encyclopædia Britannica, 1910, ko e tohi Vol. VIII, lau tohi 828.

b The Two Babylons, lau tohi 107, 108.

c Kikite ke he liluiaga Tohi Tapu he vaha nei he Gahua 12:4 po ke The Westminster Dictionary of the Bible, lau tohi 145.

d The Catholic Encyclopedia, 1908, Vol. III, lau tohi 724.

e The World Book Encyclopedia, 1996, Vol. 3, lau tohi 416.

f Encyclopœdia of Religion and Ethics, ha James Hastings, Vol. III, tau lau tohi 608, 609.

g The Encyclopedia Americana, 1956, Vol. VI, lau tohi 622.

    Tau Tohi Faka-Niue (1982-2025)
    Saini ki Fafo
    Saini ki Loto
    • Faka-Niue
    • Tufa
    • Tau Manako
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Tau Kupu Fakaaoga
    • Fakavēaga Fakatagata
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Saini ki Loto
    Tufa