Aua Neke Hahamo a Mutolu mo Lautolu kua Nakai Tua
“Aua neke hahamo a mutolu mo e nakai tatai fakalataha mo lautolu kua nakai tua. . . . Po ke igatia fakalataha fefe a ia kua tua mo ia kua nakai tua?”—2 Korinito 6:14, 15.
1. Hoko mai fefe e taha matakainaga fifine ke mau mo e tagata nakai tua?
TAHA e Fakamoli a Iehova mai he lotouho he fahi lalo i Amelika ne mate e tane he pakia he motoka ke he falu a tau tau kua mole. “Ne ha ha ia au e malipilipi he magaaho fakamua,” he liu manatu e ia, “ka e fakamakamaka ni au ke ua eke e mena nei mo fakalavelave haku a fekafekauaga kia Iehova. Mole atu e ua e tau tau, kua kamata au ke fakaagitau ka agagai he tau faoa takitokoua he fakapotopotoaga. Ne nakai fa uiina tumau a au mo e haku a tama fifine ke he tau fakafiafiaaga fakamagafaoa. Ka mailoga e au e hoana mo e tane Kerisiano ka fefakakiteaki e fakaalofa ha laua, ko e une ki mua e manatu haku ko e tiaki he faoa a au. Ne nakai mailoga he taha e lolelole fakaagaga haku. Ti ko e magaaho ne ole he tagata lalolagi ne iloa e au he gahuaaga ke fakalataha ke he kaiaga afiafi, ne talia e au. Fakamua to iloa e au, kua manako loto au kia ia. Ko e fakahikuaga, kua lolelole lahi a au mo e lahi e matimati he nofo tokotaha ti talia e au ke mau mo ia.”
2. Ko e ha e manako ke fai hoana mo e fai tane ko e taha na mena a ia he mouiaga nei, mo e ko e heigoa he fakamauaga ne talaga pauaki ki ai?
2 E, ko e manako ke nonofo tokoua mo e taha kapitiga ko e mena maeke ke fai malolo lahi, ha ko e mena pihia ni e moui. Tuga he talahau e Iehova: “Kua nakai mitaki ke tokotaha e tagata, to eke e au māna e lagomatai [“hoa ne fetataiaki,” ke eke mo fakakatoatoaaga ia] kia ia.” (Kenese 2:18, New World Translation Reference Bible, matahui tala) Ko e fakamauaga ko e mena taute pauaki ke ha ha i ai e fetataaki, pipiaga fakalataha tukulagi he tane mo e hoana. Nakai ko Atamu ka ko Iehova ne pehe: “Ko e mena ia ke toka ai he tane hana matua tane mo e hana a matua fifine, ka e pipiki ke he hana hoana, ti eke ai a laua mo tino taha.” (Kenese 2:22-24; Fakatatai mo Mataio 19:4-6.) Liga manako e loto hau ke he taha hoa pihia.
3, 4. (a) Poaki fefe mai e Tohi Tapu ke nakai fakalataha mo lautolu ne nakai tua? (e) Gahua fefe e fakatonuaga ha Paulo ke he liliaga nakai tatai ma e fakamauaga? (i) Maama fefe he tau Kerisiano i Korinito e talahauaga “nakai tua”? (Kikite ke he matahui tala.)
3 Ne poaki mai he Tohi Tapu ke aua faka-lataha mo lautolu ne nakai tua. Tuga ne tohi mai e Paulo: “Aua neke hahamo a mutolu mo e nakai tatai fakalataha [“Aua neke tauloto mo e matakau kehekehe,” The Jerusalem Bible] mo lautolu ne nakai tua.a Po ke igatia fakalataha fefe a ia kua tua mo ia kua nakai tua.”b (2 Korinito 6:14, 15) Liga ha ha he loto ha Paulo e Fakatufono ha Mose ne nakai maeke ke pipi fakahahamo e povi mo e asini ke keli kelekele tokoua. (Teutaronome 22:10) Ne tote e asini ti nakai malolo lahi ti matematekelea ha koe nakai fetataiaki. Ko e fakamauaga kua tuga e liliaga ne pipi e tane mo e hoana fakalataha, ti ka mau e Kerisiano mo ia ne nakai tua to fua mai e liliaga nakai fetataiaki. (Mataio 19:6) Ko e liliaga pehe nai ne fa mahani ke lafi mai ki luga e matematekelea mo e fakaatukehe he fakamauaga.—Fakatatai mo e 1 Korinito 7:28.
4 Ka e taha e mena, tuga e hafagiaga he tala nei, ko e falu a Kerisiano ne fifili ke mau mo lautolu ne nakai tua. Ko e ha ne uka ai he falu ke mau “ni ki loto he Iki”?—1 Korinito 7:39, NW.
Ko e Ha ne Kumi Falu ki Tua
5. Fakamaama e kakano, ko e ha ne fakalataha e fakaalofa he falu mo lautolu ne nakai tua?
5 Nakai ko e tiaki pauaki e lautolu e poakiaga he Atua. Manamanatu la ke he tuaga he matakainaga fifine ne manako ke fai tane. Liga kua fia loto lahi a ia ke he tane Kerisiano, ka e nakai fai matakainaga tane kua lata ke he hana a tau kapitiga ne tua. Mailoga lahi foki e ia hana a tau tau he moui. Liga kua manako lahi a ia ke fai magafaoa. Ko e matakutaku ke fuakau tokotaha mo e manako ke fakaalofa mai he taha ne maeke ke mukamuka a ia ke maofe ke he kamatamata. Kaeke mogoia ke fakakite he tagata he lalolagi e fiafia kia ia, ti uka lahi ke totoko. To tuga ko e totonu mo e mahani molu a ia. To liga nakai ula a ia po ke fakaaoga e tau kupu kelea. Ti hoko mai e fakakakanoaga: ‘Ko e mua atu e mitaki hana ke he loga he tau matakainaga haku ne iloa!’ ‘Fiafia a ia ke kumikumi.’ ‘Iloa foki e au e falu a matakainaga fifine ne mau mo lautolu ne nakai tua ti eke a lautolu mo tau tagata tua ke he magaaho fakamui.’ ‘Ne ha ha i ai e falu a fakamauaga tane mo e hoana Kerisiano ne nakai kautu!’—Kikite e Ieremia 17:9.
6, 7. (a) Fakamaama fefe he taha matakainaga fifine nofo tokotaha hana a fakaatukehe? (e) Ko e heigoa e huhu kua aoga ke manamanatu a tautolu ki ai?
6 E, maeke mo mena fakaatukehe lahi ke he Kerisiano nofo tokotaha ne manako ke fai tane po ke fai hoana. Ne lahi e manamanatu fakatepetepe he falu. “Gahoa lahi e tau matakainaga tane kua lata,” he talahau he taha matakainaga fifine ne nofo tokotaha ke fakamaama aki e tuaga he hana a matakavi. “Tokologa lahi e tau matakainaga fifine ne nonofo takitokotaha. Ka kitia he matakainaga fifine e fuata hana ne fae mole, ko e fakahikuaga he hana a fifiliaga ko e nakai fai tane po ke mau ni he magaaho fakamua ka moua e ia.”
7 Ka e pete ia ni, ne mahino mitaki e poakiaga he Tohi Tapu. ‘Aua neke hahamo fakalataha mo lautolu kua nakai tua.’ (2 Korinito 6:14) Vale lahi ka, e poakiaga nei po ke nakai fai kakano?
Ko e Fakakiteaga he Levekiaga Fakaalofa he Atua
8. Fakakite fefe e Iehova ko e loto a ia ke mitaki a tautolu?
8 Hokulo e manamanatuaga a Iehova ke he ha tautolu a tau tuaga momoui fiafia tumau. Nakai kia, ko e tomo lahi kia ia ni, foaki hana a Tama mo “lukutoto ke hukui aki e tau tagata tokologa”? (Mataio 20:28) Nakai kia ko ia ‘kua fakaako mai ke he tau mena ke aoga ai’? (Isaia 48:17) Nakai kia mavehe mai a ia ‘to nakai tuku atu e ia a tautolu ke he kamatamata kua nakai fahia ai a tautolu’? (1 Korinito 10:13) Ne fai kakano mogoia e tala mai hana ke nakai fakalataha a tautolu mo lautolu ne nakai tua, ha kua ha ha he loto hana e mitaki ma tautolu! Manamanatu la ko e fakakite fefe he poakiaga nei hana a leveki fakaalofa ma tautolu.
9. (a) Ko e heigoa e poakiaga ha Paulo ke he Kerisiano ke aua neke taute ha fakafetuiaga mo ia ne nakai tua? (e) Ko e heigoa e kakano he kupu Heleni ne pehe “felauaki,” mo e fakakite fefe he mena nei e uka ka moua ka fakalataha e Kerisiano mo ia ne nakai tua?
9 Ko e fakamauaga ko e mena taute pauaki he Tufaga ke fakafetuiaga tata lahi ma e tau tagata, ko e tane mo e hoana “mo tino taha.” (Kenese 2:24) Ko e lotomatala nakai e Kerisiano ke taute e fakafetuiaga pihia mo e tagata nakai tua? Ne tali aki e Paulo e tau huhu kumikumi, igatia mo e tali kua fita he iloa ko e nakai: “Ha ko e mena fakalataha fefe e tututonu mo e mahani kelea? Ke fakafetui fefe e maama mo e pouli? Ke loto fakalataha [Heleni, sym·phoʹne·sis] fefe a Keriso mo Pelialo [Satani]? Po ke igatia fakalataha fefe a ia kua tua mo ia kua nakai tua?” (2 Korinito 6:14, 15) Ko e kakano he kupu Heleni sym·phoʹne·sis ko e “leo fakalataha” (mai he syn, ko e “fakalataha,” moe pho·neʹ, “e leo”). Tatai e kakano mo e tau kofe fakatagi ne felauaki mitaki e tau leo. Ne ha ha i ai e moli he nakai fai felauaki a Keriso mo e Satani. Tuga ni a ia, ke he liliaga nakai tatai, ne uka lahi e tane mo e hoana ke ‘felauaki e tau leo.’ Kua ti tuga e tau kofe fakatagi fetokoaki a laua, ka moua mai, lau e tau leo ka e nakai ko e leo mitaki he kofe.
10. Ko e heigoa e tau matapatu mena he mauaga fiafia, mo e ko e heigoa e tau fua mitaki ka tupu ka tatai e liliaga?
10 Maeke fefe mogoia he tagata fakaagaga ke moua e felauaki katoatoa mo e tagata he tino? (1 Korinito 2:14) Ka tatai e tau taofiaga, fakatufono, mo e tau foliaga, ko e tau mena ke moua he fakamauaga e fiafia. Ne nakai fai fakaveaga malolo ma e fakamauaga ka ko e tapuakiaga fakalataha ke he Tufuga. Ka tatai e liliaga ti fefakamaloloaki e tane mo e hoana ke he tapuakiaga. To kumi tokoua ke he tau Kupu Tohi Tapu ke fakamafola e tau kehekeheaga. Ti nakai kia mahino mitaki e talahauaga a Iehova ke nakai hahamo fakalataha mo lautolu ne nakai tua, ha ko e hana a manako ke fiafia a tautolu ke he liliaga he mauaga mo e hoa?
11. Ko e ha ne nakai maeke e tau Isaraela ke femauaki mo lautolu ne nakai tapuaki ke he Atua, mo e ko e heigoa e tau huhu hokulo ne laga mai ai?
11 Ko e omaoma ke he poakiaga he Tohi Tapu kua maeke ke fakaataina mai a tautolu he tau mamahi ne fa mahani ke moua ka fakalataha e Kerisiano mo ia ne nakai tua. Ne ha ha i ai, tuga a e, e hagahaga kelea ka liliu kehe e ia ne nakai tua e Kerisiano mai he fekafekau kia Iehova. Manamanatu la ke he poakiaga a Iehova ki Isaraela i tuai. Ne nakai maeke e tau maveheaga femauaki mo lautolu ne nakai tapuaki ke he Atua. Ko e ha? “Ha ko e mena uhu kehe ai e ia hau a tama tane ke ua mui mai a ia kia au,” he poaki e Iehova, “ka e fekafekau ai ke he tau atua kehe.” (Teutaronome 7:3, 4) Ka feleveia mo e tau totoko mai he hoa ne nakai tua, to tolomuli ke he puhala ne nakai lahi e totoko atu. To mukamuka lahi ke manamanatu, ‘To nakai hoko kia au!’ A ko e mena hoko e mena nei ke he tagata pulotu ko Solomona. To nakai kia hoko e mena taha nei kia koe?—1 Patuiki 11:1-6; Fakatatai mo 1 Patuiki 4:29, 30.
12. Maeke fefe he fakatufono he Atua, ne nakai maeke ke mau mo e tau motu kehe ke puipui e tau Isaraela? Fakamaama.
12 Pete ne nakai liliu kehe a ia ne tua mai he tapuakiaga moli, ka e ha ha i ai agaia ne tau mena vihi ne fa mahani mo e tau kaina mavehevehe. Liu manamanatu foki la, ke he fakatufono he Atua kia Isaraela. Ai kua ka talia he tama fifine Isaraela ke mau mo e tagata tane Kanana. Na kehe e tau aga feiloaaki he tane mo e hoana i Kanana, ti fakalilifu fefe he tane e fakatufono he hana a Atua? Tuga a nei, to fiafia nakai a ia ke nakai momohe mo ia ka gagao manava fifine, ke lata mo e fakatufono ha Mose?c (Levitika 18:19; 20:18; Fakatatai mo Levitika 18:27.) Ko e tala ke he tagata tane Isaraela ka mau mo e tama fifine Kanana, to lagomatai fefe e ia e tagata tane ke fenoga laga tolu ki Ierusalema he tau tau takitaha ke lata mo e tau galue he tau vaha? (Teutaronome 16:16) Ko e kitia mitaki, ko e fakatufono he Atua ne nakai maeke e tau mauaga pihia, ko e taute e ia mo puipuiaga ke he tau Isaraela.
13. Ko e ha e tagata he lalolagi ne nakai ha ha ia ia e loto manamanatu Kerisiano, ne fakaako mai he Tohi Tapu? (e) Ko e heigoa e tau kavega mo e tau mena vihi ne fa feleveia mo e tau magafaoa mavehevehe?
13 Ka e kua e vaha nei? Kua mamao ligo e tuaga he tau mahani he lalolagi mo e Tohi Tapu. Pete ne mea mo e mitaki e tau tagata he lalolagi, ne nakai ha ha ia lautolu e loto manamanatu Kerisiano ha ko e nakai fakaako a lautolu ke he Tohi Tapu. Ne nakai fakaako a lautolu ke he Tohi Tapu ke he tau tau loga, ke ‘fakafou e tau loto’ mo e ‘tuku kehe e tau mahani tuai.’ (Roma 12:2; Kolose 3:9) Ti ko e mena ia, ko e Kerisiano ne hahamo a ia fakalataha mo ia ne nakai tua kua fakaata ne ia a ia ke he tau mena fakamamahi loto mo e momoko. Ko e falu ne feleveia tumau mo e tau kamatamata ke fakalataha mo e tau mahani fakalialia po ke fakamanatu e tau aho okioki he lalolagi. Tagi e falu ha ko e matimati. Tuga he tohi he taha matakainaga fifine: “Ko e matimati ka logona e koe he mau mo e taha ne nakai fakaalofa kia Iehova ko e matimati nakai fai talahauaga. Nakai ha ha ia koe ha taha ke tutala tokoua e kupu moli, ha ko e mena uho a ia he hau a moui.”
14. (a) Ke he magafaoa mavehevehe, ko e ha ne uka ai ke feaki e tau fanau ke he “tau kupu akonaki mo e tau kupu fakamafana ha Iehova”? (e) Lauia fefe e tau fanau he tau magafaoa mavehevehe?
14 Ke he magafaoa mavehevehe, to uka lahi e feaki he tau fanau ke he “tau kupu akonaki mo e tau kupu fakamafana he Iki.” (Efeso 6:4) To maeke nakai ia ia ne nakai tua, ko e fakatai ai, ke fakaata e tau fanau ke o he tau fakafeleveiaaga po ke gahua ke he fekafekauaga he fonua? Ko e mahani kua mavehevehe e fakaalofa he tau fanau—fakaalofa a lautolu ke he tau mamatua ne ua, ka e taha ne matua ne fakaalofa ki a Iehova. Pehe e talahauaga he taha matakainaga fifine ne mau kia ia ne nakai tua: “Ne lahi e mamahi he loto haku he 20 e tau tau he mau haku. Ne tuputupu hake e tau tama tane haku mo e lalahi e go mo e loto fakaatukehe ti ke he mogonei ko e taha vala he lalolagi. Ne fa mahani e tama fifine haku ke momoko he lahi e fano kehe mo au ha ko e tonu he hana a matua tane ke ahiahi mai. Ko e tupu e tau mena vihi oti nei ni, ha ko e magaaho ne 18 ai au, ne fifili e au ke tiaki taha fakatufono ha Iehova.” Ko e heigoa e fakatufono ia? Aua neke hahamo fakalataha mo lautolu ne nakai tua!
15. Ko e ha ne akonaki mai a Iehova kia tautolu ke aua neke hahamo fakalataha a tautolu mo lautolu ne nakai tua?
15 Mahino e manako a Iehova ke fiafia e moui ha tautolu. Ko e hana a ole kia tautolu, fakalataha mo e poakiaga ke aua neke hahamo fakalataha mo lautolu ne nakai tua, ko e mena ni ke mitaki ai ni a tautolu. (Teutaronome 10:12, 13) Ke mau mo ia ne nakai tua ko e nakai fakanogonogo a ia ke he tau poakiaga he Tohi Tapu, lotomatala ne gahuahua, mo e tau mamahi ne famahani falu ki ai.
Tau Huhu ne fa Huhu Tumau
16, 17. (a) Ka nakai fakaeneene a tautolu, maeke fefe he loto ke fakalavelave e tau manamanatuaga mitaki? (e) Tiaki kia e fakatonuaga he Atua ha ko e falu a mena tutupu he mau e Kerisiano mo ia ne nakai tua ti ko e magaaho nei kua fekafekau tokoua kia Iehova? Fakamaama.
16 Ka e taha e mena, ka nakai fakaeneene a tautolu, to fakalavelave he loto e tau manamanatuaga mitaki. To liga kamata a tautolu ke manamanatu ko e fai kehe mai a tautolu mai ia lautolu ia. Manamanatu la ke he falu a huhu ne fa mafuta mai tumau.
17 Kae kua e falu a magaaho ne ko e matakainaga tane po ke fifine ne mau mo ia ne nakai tua, ti ko e magaaho nei kua fekafekau tokoua a laua kia Iehova? Ko e moumou agaia ni e tau fakatufono a Iehova. Fakakite mai kia, he fakahikuaga e tupumaiaga? Ne fakakite mai e manatu he Atua ki a lautolu ne tiaki hana fakatonuaga ke he mena ne tupu ke he tau Iutaia he magaaho ne liliu mai he paeaaga i Papelonia. Kia lautolu ne uta e tau hoana motu kehe, ne nakai ufiufi e laua ne tohi e Tohi Tapu ko Esera mo Nehemia ke fakakite e kelea he ha lautolu a tau gahua. Ne “hala” e tau Iutaia, ne taute e tau mena “kelea lahi oti,” mo e tupu mai e “hala.” (Esera 10:10-14; Nehemia 13:27) Taha mena foki ke manamanatu: Ka tiaki e tautolu e fakatonuaga he Atua, to pakia a tautolu fakaagaga, pitepite foki ha tautolu a tau manamanatuaga. Ne taha e matakainaga fifine ne liliuina e tane nakai tua ne pehe: ‘Ko e lauia agaia a au he tau pitepite he loto. Ne nakai maeke ia au ke tala atu e kelea lahi he haku a manamanatuaga ka tuhi mai e falu mo e pehe, “Ka e kautu a laua.” ’
18. Ko e heigoa e puhala he iloilo kaeke kua manako a koe ke he taha ne nakai la papatiso, mo e ko e heigoa hau ka fakakite?
18 Kae kua ka manako a koe ke he taha ne fae fakaako e Tohi Tapu mo e fakalataha ke he tau aoga, ka e nakai la papatiso? Fiafia lahi a tautolu ka fakakite pihia he taha e fiafia ke he kupu moli he Tohi Tapu. Ka e ko e huhu foki hanei: Kua lata nakai ia koe ke muitua ke he hau a tau manamanatuaga? Ko e moli, ko e puhala he iloilo ko e fakatali ke fai magaaho he mole e papatisoaga he hau a kapitiga mo e kitia e tupu mo e fakakite foki e agaga he Atua ato kapitiga fakamahani a mua. (Kalatia 5:22, 23) To nakai mukamuka ke taute e fakatonuaga nei, ka ko e muitua ki ai ko e fakakite e koe e omaoma ke he tau fakatufono he Tohi Tapu; to eke e mena nei mo fakaveaga he fiafia moli ma e fakamauaga. Ka manako fiafia moli e kapitiga hau kia koe mo e fakaalofa moli kia Iehova, to nakai fai fakauaua to maeke ia he tane (po ke fifine) ke fakatali ato hohoko tokoua a mua ke “loto ne Iki”—tukulele mo e papatiso—fakamua to kapitiga fakamahani. Manatu foki, ko e fakaalofa moli to nakai mamahi ha ko e loa he tau magaaho.—1 Korinito 7:39, NW; Kenese 29:20.
19. Ko e heigoa hau ka manatu ke he loto ka uka ia koe ke moua taha hoa mai ia lautolu ne tua ke mau ki ai?
19 Ka e i kua uka ia koe ke moua taha kua lata ke mau mai ia lautolu ne tua? “Kua 26 ia e tau haku, nofo tokotaha, mo e to taha e matimati,” he talahau he taha matakainaga fifine. Moli, to uka kia koe e nofo tokotaha, ka ko e tau mena vihi ne tupu mai ha ko e fakalataha mo e nakai tatai ke he mauaga, ne mua atu e uka! Ko e omaoma ke he fakatonuaga he Atua kua lata ke ha ha i ai e tua, fakauka, mo e fakamanavaloa ka e mailoga ko e mena iloa e Iehova mo e manako a ia ke moua e mitaki ma hau. (1 Peteru 5:6, 7) Kia tuku e mena nei ke he liogi, ti fakatali kia Iehova. (Salamo 55:22) Ke he lalolagi nei, ne nakai ha ha ia taha e moui makona katoatoa. To manako lahi e loto hau ke he taha hoa. Ko e falu, ne ha ha ia lautolu e tau matematekelea, ko e falu ne nakai maeke ke maulu ke he lalolagi nei. Ko e fakatokaaga fou he lalolagi ni ne tatali ka maeke ke fakamakona e “manako he tau mena momoui” oti.—Salamo 145:16.
20. Fakakite fefe he taha matakainaga fifine e hana a fakamakamaka, mo e ka fakamakamaka pihia, ko e heigoa hau a makona ka moua?
20 Ka ko e magaaho nei, fakamakamaka ke aua neke hahamo mo e nakai tatai fakalataha mo lautolu kua nakai tua. Ko e matakainaga fifine nofo tokotaha ne 36 e tau he moui ne talahau hana a fakamakamaka he puhala nei: “Ne liogi au ke he tau aho oti kia Iehova ke moua taha hoa ke mau. Ne nakai ha ha ia au ha manako ke kumi atu ki fafo he fakapotopotoaga a Iehova, ka e ha ha agaia ni e tau kamatamata. Ka ko e magaaho nei, ko e tauteute au ke gahua ke he tau mahani ke tolomaki ki mua e mitaki haku ti eke au mo taha fifine fakaagaga ka kumi e tane fakaagaga ki ai.” Pihia foki nakai hau a fakamakamaka? Kaeke kua pihia, maeke ia koe ke loto makona ha ko e fakamoli ke he Atua he fakafiliaga tapu mo e tonu.—Salamo 37:27, 28.
[Tau Matahui Tala]
a Ke he 1 Korinito 14:22, ne fakaaoga e Paulo e talahauaga “lautolu ne nakai tua” ke fakakehe mo “lautolu ne tua,” po ko lautolu ko e tau tagata ne kua papatiso. Ti maama he tau Korinito mogoia e matakupu “lautolu nakai tua” ko e hagao ki a lautolu e tau tagata ne nakai la papatiso.—Kikite foki a Gahua 8:13; 16:31-34; 18:8.
b Ke he fakamaamaaga fakalaulahi atu, liga talahau pehe e fakatufono ia: ‘Aua neke taute ha fakalatahaaga, ko e mena fakaku po ke tumau, mo lautolu ne nakai tua he neke takitaki atu ke moumou e tuaga Kerisiano po ke fakahagahaga kelea e tumau he Kerisiano fakamoli. Ko e ha e veveheaga nei? Ha ko e mena nakai fakalataha a ia ne nakai tua mo e tuaga he Kerisiano, manamanatuaga, po ke tau foliaga.’ ”—The Expositor’s Bible Commentary, Volume 10, lau tohi 359.
c Kikite ke he Ko e Kolo Toko (Peritania) ia Sepetema 15, 1972, tau lau tohi 575-6.
Maeke Nakai ia Koe ke Fakamaama?
◻ Poaki mai fefe he Tohi Tapu ke aua fakalataha tata lahi mo lautolu ne nakai tua?
◻ Ko e ha e falu a Kerisiano kua tukulele ne kumi ki fafo he fakapotopotoaga ke moua taha hoa ke mau?
◻ Fakakite fefe he poakiaga a Iehova hagao ke nakai hahamo mo e nakai tatai fakalataha mo lautolu kua nakai tua, e hana fakaalofa puipui ma tautolu?
◻ Ko e heigoa e tau huhu ke he mouaaga he hoa ne fa mahani tumau ke huhu mai, mo e tali fefe e koe e tau huhu ia?