Hopo Fakafili e Tupumainoa

Kua taufetoko e tau tagata tua tupumainoa he magaaho nei ke liu ke kamatamata katoa e kamataaga he tau mena momoui

KIA manamanatu la ko e kaugahua fakafili a koe he taha hopoaga tagata holifono. Kua omonuo e tagata puipui ko e nakai agahala a ia, mo e o mai foki e tau tagata talahau fakamoliaga ke lalago a ia. He fanogonogo ke he ha lautolu a tau talahauaga, kua eke mogoia a koe ke mailoga ko e fekehekeheaki e tau tala he tau tagata talahau fakamoliaga. Ti ko e magaaho ne hea ai e tau tagata talahau fakamoliaga puipui ke liliu mai ke liu tali kupu kua hiki ha lautolu a tau tala. Ha ko e kaugahua fakafili, to manamanatu nakai a koe ke he talahauaga ha lautolu? To hagahaga nakai a koe ke fia fakamagalo e tagata tukumale? Kua ligaliga to nakai, ha kua ulu he tau mena nakai fetataiaki oti he puipuiaga e ha tuaga mitaki he tagata puipui.

Kua pihia e mena ne tupu ke he fakaakoaga fakataitai he tupumainoa. Kua o mai e tau tagata talahau fakamoliaga ke talahau e tau fakamaamaaga kehekehe ke he kamataaga he moui, ke puipui e tala fakataitai he tupumainoa. Ka e to kautu nakai ha lautolu a tau talahauaga ka hopo fakafili? Ko lautolu ne omoi hake e tala fakataitai, fetataiaki nakai e tau mena ne talahau?

Fepakaki e Tau Talahauaga

Kamata fefe e moui? Liga kua nakai fai huhu foki ne fakalagalaga lahi e tau tala noa mo e fakalagaina e taufetoko. Ka e, nakai ni ko e latau he tupumainoa mo e tufugatiaaga; kua fa feoka lahi e vahaloto ha lautolu ni ne tua ke he tupumainoa. Kua teitei oti e tau valavala tala he tupumainoa​—ko e tupu mai fefe, ne kamata i fe, ko hai po ke ko e heigoa ne kamata aki, mo e fiha e leva he tupu mai ai​—ke taulatau lahi ki ai.

Kua loga e tau tau ne pehe a lautolu ne tua tupumainoa ko e kamata e moui i loto he loloto vai mafana ko e “supo” mena momoui. Kua talitonu e falu he magaaho nei ko e ifo he tahi ne kua liga fakatupu mai e moui. Ko e tau luo vai vela he lalotoka moana e taha mena foki ne talahau ko e kamata mai e moui. Ne mao lahi e kupu he falu ko e hohoko mai e tau mena momoui he tau fetu hiku kikila ne to mai ke he lalolagi. Po kua liga talahau e falu, ko e tau palaneta ikiiki ne feoka mo e lalolagi ti ko e mena ne tupu kua hiki e pulagi, kua fakalagalaga hake e moui he tupu mai. “Fakaoka e taha palaneta lapatoa lahilahi ke he lalolagi,” he talahau he taha tagata kumikumi, “mo e to kitia moli e koe e tau mena fulufuluola ka tutupu.”

Ko e aga foki he kamataaga he moui ne kua liu ke onoono ki ai. “Ne nakai tutupu mai e moui i lalo he tau tutuaga maha, milino, tuga ne tuanoa ki ai he taha magaaho,” he talahau mai he Time mekasini, “ka e i lalo he lagi velagia he palaneta ne kua vetuvetu lahi he tau mouga pa mo e fakakelea he tau fetu komete [comet] mo e tau palaneta ikiiki.” Ma e moui ke tupu fakahaga mai he tau mena kua mua atu e mavehevehe, kua pehe e falu saienetisi he magaaho nei, liga kua tupu e fakaholoaga katoa he taha vaha ku lahi ne kua nakai manamanatu ki ai fakamua.

Kua kehe lahi foki e tau onoonoaga he tau tagata saienetisi ko e tu i fe e Atua​—“kaeke ko e moui a ia”​—he fakatino ia. Kua pehe e falu ne tupu fakahaga mai e moui mo e nakai fai mena e Tufuga ne taute, ka e pehe e falu ko e kamata he Atua e fakaholoaga mo e toka e tupumainoa ke fakaoti e vala ne toe.

He mole he kamata e moui, ne tupu mai fefe e tupumainoa? Kua eke foki i nai, e tau tala ke fepakaki. He tau 1958, he mole e senetenari ne lomi fakailoa e The Origin of Species, ne talahau he tagata tua tupumainoa ko Sir Julian Huxley: “Ko e kitiaaga lahi mahaki a Darwin, ko e matapatu mahani he fifiliaga he kau malolo, kua fakatu ai tuai ti mauokafua ko e hukui tahamaka ni he hikiaga muatua he tupumainoa.” He ua-fa e tau tau he mole ai, mogoia, ne tohi he tagata tua tupumainoa ko Michael Ruse: “Kua tupu e numela he tau tagata feua-pulotu-moui . . . kua taufetoko ko e ha fakaakoaga fakataitai he tupumainoa ne fakave ke he tau matapatu fakaakoaga a Darwin​—mua atu ke he fakaakoaga fakataitai ne kua onoono ke he fifiliaga kau malolo ko e kei he hikiaga he tupumainoa​—ko e mena fakaheheina kua nakai katoatoa.”

Ko e Time mekasini, he mogo ne pehe ko e “loga e tau mena moli mauokafua” kua toko hake e fakaakoaga fakataitai he tupumainoa, ka e pete ni ia kua tukumuli ni ke talia ko e vihu lahi e talanoa he tupumainoa mo e “loga e hepehepe mo e nakai hogeia e tau fakaakoaga fakataitai ne fepakaki ke fakapuke fefe e tau valavala ne galo.” Kua nakai talahau kua oti tuai e mena ia, ka kua hoha lahi e falu he tau tagata tua tupumainoa ke liu ke kumikumi katoatoa ke he kamataaga he moui.

Ti ko e mena ne talahau ke he tupumainoa​—mua atu ke he kamataaga he moui hagaao ke he tupumainoa​—ko e mena nakai fakave ke he tau tala fetataiaki. Kua kitia he saienetisi ko T. H. Janabi ko lautolu ne fakapuloa lahi e tupumainoa “kua fakatupu mai mo e kua loga e tau fakaako fakataitai hehe mai he tau tau ne tiaki mo e kua nakai maeke e tau saienetisi he magaaho nei ke fetaliaaki ke he taha fakaakoaga fakataitai.”

Kua fulufuluola lahi, ne amaamanaki a Charles Darwin ke fai feoka pihia. I loto he hafagiaga he tohi The Origin of Species, ne tohi e ia: “Kua iloa moli e au to nakai toe e ha mena ne kua fakatutala ki ai e tohi nei ke moua ha mena moli mo fakamoliaga, ti to mahani mau ai ke hohoko tumau ni ke he manatu fakahiku ne kua kehe muatua mai he mena ne kua manatu au ki ai.”

Kua moli, kua lagaki mai he tau talahauaga fekehekeheaki pihia e tau huhu ko e mena moli nakai e fakaakoaga fakataitai tupumainoa.

Ko e Fifiliaga Kia he Tagata Iloilo e Tupumainoa?

Mai he hana kamataaga, kua kitia he tohi Milestones of History, ko e fakaakoaga fakataitai tupumainoa “kua tokologa e tau tagata ne fiafia ki ai kakano ha kua tuga ko e mena fakasaiene moli lahi mai he fakaakoaga fakataitai he tufugatiaaga pauaki.”

Ke lafi ki ai, ko e tau talahauaga mao he falu ne tua tupumainoa kua maeke lahi ke fakamatakutaku tagata. Ke fakatai ki ai, ko e saienetisi ko H. S. Shelton ne talahau lahi ko e manamanatuaga he tufugatia pauaki ko e mena “goagoa lahi ke manamanatu fakalahi ki ai.” Ko e tagata feua-pulotu-moui ko Richard Dawkins ne talahau tea: “Kaeke ke feleveia a koe mo e taha tagata ne talahau ko e nakai talitonu ke he tupumainoa, ko e tagata ailoa mena, kua goagoa po ke heketia naia.” Kua tatai, ne pehe e Porofesa René Dubos: “Kua tokologa e tau tagata maama kua talia he magaaho nei ko e moli e tau mena oti he lagi likoliko​—mai he tau mena i luga he lagi ti hoko ke he tau tagata momoui​—kua tutupu hake mo e tupu fakahaga tumau mai he holoaga tupumainoa.”

Mai he tau talahauaga nei kua tuga ko e to mafiti e tau tagata oti ne lotomatala ke talia e tupumainoa. Ha ko e mena, ke taute pihia kua kakano ni ko e “maama” e taha ka e nakai ko e “goagoa.” Ka e taha e mena, na fai tagata tane mo e tau fifine foki ne kua lahi e fakaakoaga tokoluga ne nakai fakapuloa e fakaakoaga fakataitai he tupumainoa. “Kua kitia e au e tau saienetisi tokologa ne kua mahalohalo ni e tau loto ha lautolu,” he tohi e Francis Hitching he hana tohi The Neck of the Giraffe, “mo e fai foki ne hoko matua ke talahau ko e fakaakoaga fakataitai he tupumainoa a Darwin kua kitia tuai ko e fakaakoaga fakataitai nakai fakasaiene.”

Ko Chandra Wickramasinghe, ko e saienetisi talahaua lahi a Peritania, ne kua pihia foki e tuaga. “Kua nakai ha ha e ha fakamoliaga ma e tau matapatu fakaakoaga tupumainoa ha Darwin ne fa tua ki ai ko e moli,” he talahau e ia. “Ka ko e omoiaga malolo he kaufakalatahaaga ne lofia e lalolagi he tau 1860, mo e ke he haku manatu ko e mena kelea lahi ke he tau mena saiene ati hoko mai ki hinai.”

Ne kumikumi fakalahi a T. H. Janabi ke he tau tala ne tuku mai e lautolu ne tua tupumainoa. “Kua kitia e au kua kehe muatua e tutuaga mai he mena ne kua takitaki a mautolu ke talitonu ki ai,” he talahau e ia. “Kua gaogao lahi e tau fakamoliaga mo e nakai katoatoa ke toko hake e fakaakoaga fakataitai vihu pihia ke he kamataaga he moui.”

Ti kua nakai tuai lata ke poka fakakelea a lautolu ne nakai talia e fakaakoaga fakataitai tupumainoa tuga ko e “ailoa mena, kua goagoa po ke heketia naia.” Hagaao ke he tau manamanatu ne totoko ke he tupumainoa, kua eke foki e tagata tua tupumainoa malolo lahi ko George Gaylord Simpson ke talia: “Kua hehe moli ni ke eke teao e tau onoonoaga nei po ke fakafiufiu ki a lautolu. Ko lautolu ne totoko ke he tupumainoa ko e tau tagata iloilo mo e lotomatala tuai (mo e pihia agaia ni).”

Ko e Kakano ko e Tua

Kua manamanatu e falu ko e taofiaga ke he tupumainoa ko e mena fakave ke he tau mena moli, ka ko e taofiaga ke he tufugatia mo e mena fakave ke he tua. Kua moli kua nakai kitia he ha tagata e Atua. (Ioane 1:18; fakatatai 2 Korinito 5:7.) Ka e, ko e fakaakoaga fakataitai he tupumainoa kua nakai toka ai e mitaki ke he mena nei, ha ko e mena fakave ke he tau mena tutupu ne kua nakaila kitia mata he ha tagata po ke liu tupu foki.

Ke fakatai ki ai, kua nakaila kitia he ha saienetisi e ha faliuaga​—ne kua aoga foki​—ne kua fakatupu mai e taha vahega mena moui fou; ka e kua tua a lautolu ko e hohoko mai pihia e tau mena momoui fou. Kua nakaila kitia mata moli e lautolu e atu hau he ha faga mena moui kua amanaki ti tupu mai; ka e pehe tumau a lautolu ko e kamata mai pihia e moui.

Kua omoi ai he nakai fakamoliaga pihia a T. H. Janabi ke ui e fakaakoaga fakataitai he tupumainoa “ko e ‘tua’ teao.” Ne ui he physicist ko Fred Hoyle “ko e Evagelia ha Darwin ni.” Ka e kua uta matua he Dr. Evan Shute. “Kua tuaha au ko e nakai lahi e tau mena galo ka fakamaama mai e lautolu ne tua ke he tufugatiaaga noa mai ia ia ne tua lahi ke he tupumainoa,” he talahau e ia.

Kua talia e falu lukuluku feua. “He magaaho ne manamanatu au ke he aga he tagata,” he talia ai he tagata pulotu-lagi-likoliko ko Robert Jastrow, “ko e tupu maiaga he tagata kehe muatua nei mai he tau vai fiofio ne ha ha i loto he loloto vai mafana kua eke ni ke tuga e mana he fakamauaga he Tohi Tapu ke he kamataaga he tagata.”

Ti ko e ha, mogoia, ne kua tokologa agaia ai e tau tagata ne tiaki e manatu ko e mena tufugatia e moui?

[Fakatino he lau 3]

Kua maeke lahi e tau talahauaga mao he falu ke fakamatakutaku tagata