Lupalupa e Maama he Vaha Aposetolo

“Kua [“lupalupa hake,” NW] e maama mo e tagata tututonu, kua gana foki e fiafia mo lautolu kua loto fakamoli.”​—SALAMO 97:11.

1. Kua tatai fefe e Tau Fakamoli a Iehova he vaha nei mo e tau Kerisiano fakamua?

KUA fakaaue lahi ha a tautolu, ko e tau Kerisiano moli, ke he tau kupu ia Salamo 97:11! ‘Kua lupalupa hake e maama’ ma tautolu. Kua moli, kitia he falu ia tautolu e tau lupalupa kikila a Iehova mai he loga e tau hogofulu tau. Fakamanatu oti he mena nei ki a tautolu a Tau Fakatai 4:18, ne totou pehe: “Ka ko e puhala he tau tagata tututonu, kua lata ia mo e maama he aho, kua tupu tolomaki atu hana maama ke hoko ke he tupoula.” Ha kua mua ha tautolu a fakaaue ke he tau Tohiaga Tapu mai he tau mahani toka tuai, kua eke a tautolu ko e Tau Fakamoli a Iehova ke tuga e tau Kerisiano fakamua. Kua kitia maaliali ha lautolu a tau aga mai he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano mo e mai he tau tohi tohitohi i ai, ne kua tohia mai he omoiaga he agaga tapu he Atua.

2. Ko e heigoa ne fakalataha he tau lupalupa fakamua he maama ne moua he tau tutaki a Iesu?

² Mai he tau lupalupa fakapa he maama ne moua he tau tutaki fakamua a Iesu Keriso e tau mena ne kua hagaao ke he Mesia. Ne tala age a Aneterea ke he hana lafu matakainaga ko Peteru Simona: “Kua moua tuai e mautolu e Mesia.” (Ioane 1:41) He taha magaaho fakamui, ne taute he Matua i luga he lagi e aposetolo ko Peteru ke talahau e fakamoliaga ke he mena ia, he magaaho ne pehe a ia ki a Iesu Keriso: “Ko koe ko e Keriso, ko e Tama he Atua moui.”​—Mataio 16:16, 17; Ioane 6:68, 69.

Maama ke he Gahua Fakamatala ha Lautolu

3, 4. He mole e liu tu mai hana, ko e heigoa e fakamaamaaga ne foaki age e Iesu ke he hana tau tutaki hagaao ke he gahua ha lautolu he vaha i mua?

³ He mole hana liu tu mai, ne foaki age e Iesu Keriso e tau lupalupa he maama hagaao ke he matagahua kua lago ke he tau tutaki oti hana. Liga lahi ko e 500 he tau tutaki ne fakapotopoto i Kalilaia ne pehe a ia ki ai: “Hanei, kia o atu a a mutolu ke eke e tau motu oti kana mo tutaki, ti papatiso atu a lautolu ke he higoa he Matua, mo e Tama, mo e Agaga Tapu; Ti fakaako atu a mutolu kia lautolu kia omaoma ke he tau mena oti ne tala atu e au kia mutolu; kitiala, to fakalataha au mo mutolu ke he tau aho oti, ato hoko ni ke he fakaotiaga he lalolagi.” (Mataio 28:19, 20; 1 Korinito 15:6) He mole ai, kua lata oti e tau tutaki a Keriso ke eke mo tau tagata fakamatala, mo e nakai kaupa ha lautolu a gahua fakamatala ke he “tau mamoe galo he faoa a Isaraela.” (Mataio 10:6) Kua nakai lata foki a lautolu ke taute e papatisoaga a Ioane ko e mena fakatai ke he fakatokihala ke he fakamagaloaga he tau agahala. Ka e kehe, kua lata a lautolu ke papatiso e tau tagata “ke he higoa he Matua, mo e Tama, mo e Agaga Tapu.”

⁴ Ato haele hake a Iesu ke he lagi, ne huhu hana tau aposetolo 11 mahani fakamoli: “Ko e Iki na e, ko e vaha nai kia ke liu fakafou mai ai e koe e kautu kia Isaraela?” Kua kehe he nakai tali e huhu ia, ka e foaki age e Iesu falu he tau fakaakoaga foki hagaao ke he gahua fakamatala ha lautolu he pehe: “To moua e mutolu e malolo, ka haele hifo e Agaga Tapu ki luga ia mutolu; to eke foki a mutolu mo tau talahau haku ki Ierusalema, mo Iutaia oti ni, mo Samaria, ke hoko ni ke he fakaotiaga he lalolagi.” Fakamua to hoko ke he magaaho ia, ko e tau fakamoli ni a Iehova a lautolu, ka e he magaaho nei kua eke foki a lautolu mo tau fakamoli a Keriso.​—Gahua 1:6-8.

5, 6. Ko e heigoa e lupalupa he maama ne moua he tau tutaki a Iesu he Penetekoso?

⁵ He hogofulu ni e tau aho he mole ai, kua kikila lahi ha e lupalupa he maama ne moua he tau tutaki a Iesu! He aho Penetekoso he tau 33 V.N., kua eke laia ke maama lahi e lautolu e kakano he Ioelu 2:28, 29: “To liligi hifo e au [Iehova] haku Agaga ki luga he tau tagata oti; ti perofeta ai ha mutolu a tau tama tane, mo e ha mutolu a tau tama fifine, to miti ha mutolu a tau patu, to kitia he tau fuata ha mutolu e tau fakakiteaga; To liligi hifo foki e au haku Agaga ke he tau fekafekau mo e tau fekafekau fifine ke he aho ia.” Kua kitia he tau tutaki a Iesu e agaga tapu, mai he tau alelo afi, ne nonofo i luga he tau ulu ha lautolu oti​—kavi ke 120 he tau tagata tane lalahi mo e tau fifine​—ne fakapotopoto i Ierusalema.​—Gahua 1:12-15; 2:1-4.

⁶ Kua pihia foki he aho Penetekoso, kua maama laia he tau tutaki ko e hagaao e tau kupu ia Salamo 16:10 ki a Iesu Keriso ne liu tu mai. Kua pehe e salamo: “Ha ko e mena nakai toka atu e koe [ko e Atua ko Iehova] au ki seoli, ti nakai tuku atu e koe hau a tagata tapu ke hoko ki ai e popo.” Kua mailoga ai he tau tutaki, nakai hagaao e tau kupu ia ke he Patuiki ko Tavita, ha ko e mena ha ha agaia hana tukuaga ti hoko atu ke he magaaho ia ha lautolu. Kua nakai ofo ai ha kua kavi ke he 3,000 a lautolu ne logona e fakamaamaaga ke he maama fou nei, ti kua iloa tonu kua lata a lautolu ke papatiso he aho ia ni!​—Gahua 2:14-41.

7. Ko e heigoa e maama kikila lahi ne moua he aposetolo ko Peteru he magaaho ne ahi atu a ia ke he takitaki kautau Roma ko Konelio?

⁷ Mai he tau senetenari loga, ne maama lahi he tau Isaraela e mena ne tala age he Atua hagaao ki a lautolu: “Kua iloa e au a mutolu hoko mutolu he tau magafaoa oti he lalolagi.” (Amosa 3:2) Ti kua kikila lahi moli e lupalupa he maama ne moua he aposetolo ko Peteru mo lautolu ne o fakalataha mo ia ke he fale he takitaki kautau Roma ko Konelio he magaaho ne haele hifo fakapa e agaga tapu ki luga he tau Tagata Motu Kehe nakai peritome ne tali tonu. Kua talahaua e mena nei ha ko e magaaho na nei ne age mua e agaga tapu ka e nakaila papatiso. Ti kua lata tuai ni ke pihia. Kakano, ha ko e mena to maeke fefe ia Peteru ke iloa tonu kua lata e tau Tagata Motu Kehe nakai peritome ia ke papatiso. He maama lahi e kakano he mana nei, ne huhu a Peteru: “To maeke kia ia taha ke hataki atu e vai, ke aua neke papatiso aki a lautolu [tau Tagata Motu Kehe] nai, kua moua e Agaga Tapu tuga na tautolu?” Kua moli, kua nakai maeke ia taha ke nakai talia, mo e kua hoko ai e papatiso he tau Tagata Motu Kehe nei.​—Gahua 10:44-48; fakatatai Gahua 8:14-17.

Oti Nakai Liu Peritome

8. Uka he ha e falu he tau Kerisiano fakamua ke tiaki e peritome?

⁸ Kua liu foki ke lupa kikila lahi e kupu moli mai he huhu hagaao ke he peritome. Kua kamata e mahani peritome he tau 1919 F.V.N. mai he maveheaga a Iehova mo Aperahamo. He poaki e Atua ki a Aperahamo ke peritome a ia mo e tau tagata tane oti he loto kaina hana. (Kenese 17:9-14, 23-27) Kua eke ai e peritome mo fakamailoga he tau hologa a Aperahamo. Mo e hula lahi ha a lautolu ha ko e mena taute mau nei! Ko e fua, kua eke ai tuai e talahauaga “nakai peritome” mo kupu ekefakakelea. (Isaia 52:1; 1 Samuela 17:26, 27) Ti kua mukamuka lahi ke kitia ko e ha ai ne manako e falu he tau Kerisiano Iutaia fakamua ke tapiki mau ke he fakataiaga nei. Kua lahi e tutalaaga he falu ha lautolu mo Paulo mo Panapa hagaao ke he mena nei. Ke fakamitaki ai, kua o atu a Paulo mo e falu ki Ierusalema ke kumi lagomatai mai he kau fakatufono Kerisiano.​—Gahua 15:1, 2.

9. Ko e heigoa e lupalupa he maama ne fakakite ke he kau fakatufono fakamua, ne fakamau he Gah veveheaga 15 a Gahua?

⁹ He tuaga nei, nakai puhala mai he taha mana pauaki e maama ne moua he tau Kerisiano ia fakamua, ko e nakai tuai lata e peritome ke taute he tau fekafekau a Iehova. Ka e, moua e lautolu e tupu tolomaki he maama ia he kumikumi ke he tau Tohiaga Tapu, mo e falanaki ke he agaga tapu ke moua ai e takitakiaga, mo e he logona e tau mena tutupu ha Peteru mo Paulo hagaao ke he liliuina he tau Tagata Motu Kehe nakai peritome. (Gahua 15:6-21) Kua hoko atu e fifiliaga mai he tohi ne totou pehe e taha vala: “Ha ko e mena kua mitaki ke he Agaga Tapu mo mautolu nai, aua neke tuku atu taha kavega kia mutolu, ko e tau mena nai hokoia ke lata; Kia fakamamao a mutolu mo e tau mena kua ekepoa ai ke he tau tupua, mo e toto, mo e tau mena fofota, mo e feuaki.” (Gahua 15:28, 29) Kua tokanoa mai ai e tau Kerisiano he poakiaga ke he peritome mo e falu mena kua lata ke he Matafakatufono a Mose. Ha kua pihia, maeke ia Paulo ke tala age ke he tau Kerisiano Kalatia: “Ke he tokanoaaga ne fakatoka noa mai ai e Keriso a tautolu.”​—Kalatia 5:1.

Maama i Loto he Tau Evagelia

10. Ko e heigoa e falu he tau lupalupa he maama ne fakakite mai he Evagelia a Mataio?

¹⁰ Kua nakai fakauaua ko e toka ai he Evagelia a Mataio, ne tohi he kavi he tau 41 V.N., e tau lupalupa loga he maama ne kua aoga ki a lautolu ne totou ai. Gahoa lahi e tau Kerisiano he senetenari fakamua ne logona tonu he tau teliga ha lautolu a Iesu he fakamaama hana tau fakaakoaga. Ka e mua atu ko e Evagelia a Mataio ne pehi lahi e matapatu tala he fakamatalaaga a Iesu ke he Kautu. Kua malolo lahi ha a Iesu he pehi e aoga lahi ke hako e omoiaga he loto! Kua mahomo lahi ha e lupalupa he maama he hana Lauga he Mouga, he hana tau tala fakatai (tuga e tau mena ne fakamau he Mat veveheaga 13), mo e he hana perofetaaga lahi mahaki he tau Mat veveheaga 24 mo e 25! Ko e tau mena oti nei kua fakakite age he fakamauaga he Evagelia a Mataio ke he tau Kerisiano fakamua, he teitei ke valu ni e tau he mole e Penetekoso he tau 33 V.N.

11. Ko e heigoa kua maeke ke talahau hagaao ke he tau mena i loto he tau Evagelia a Luka mo Mareko?

¹¹ Teitei ke 15 e tau tau fakamui, ti tohia e Luka hana Evagelia. Pete ni kua loga lahi e tau mena i ai ne tatai mo e fakamauaga a Mataio, 59 e pasene he falu mena kehekehe ne lafi ki ai. Ono e tau mana a Iesu ne fakamau e Luka mo e molea atu ka fakalahiua e tau tala fakatai Hana ne nakai talahau he falu ne tohia Evagelia. Kua kitia moli ko e gahoa ni e tau tau he mole ai, ti tohia e Mareko hana Evagelia, kua pehi lahi e tala ki a Iesu Keriso ko e tagata tane gahua malolo, ko e tagata taute mana. Pete ko e talahau lahi e Mareko e tau mena tutupu ne fita he fakamau e Mataio mo Luka, kua taha e tala fakatai ne fakamau ni e ia ne nakai tohia e laua. He tala fakatai ia, kua fakatai e Iesu e Kautu he Atua ke he tega ne gotogoto, kua tupu ti tokoluga lahi, mo e fano fakahaga ke fai fua.a​—Mareko 4:26-29.

12. Laulahi foki fefe e fakamaamatia ne foaki mai he Evagelia a Ioane?

¹² Kua ha ha i ai foki e Evagelia a Ioane, ne tohi he 30 e tau tau ne mole he tohia e Mareko hana fakamauaga. Kua kikila lahi ha e maama ne tuku atu e Ioane ke he fekafekauaga a Iesu, mua atu he puhala mai he tau fakamaamaaga loga ke he moui Hana fakamua ato eke mo tagata! Ko Ioane ni hokoia ne foaki mai e fakamauaga tala ke he liu tu mai a Lasaro, mo e ko ia ni hokoia ne foaki loga mai e tau talahauaga mitaki a Iesu ki a tautolu hagaao ke he hana tau aposetolo fakamoli mo e hana liogi fakamafanatia loto he po ne afo a ia, ne fakamau ai he tau Ioa veveheaga 13 ke he 17. Kua moli, mena fa pehe mai ko e 92 e pasene he Evagelia a Ioane ne mua ue atu e kehe.

Lupalupa Mai e Maama he Tau Tohi a Paulo

13. Ko e ha ne manamanatu ai e falu ke he tohi a Paulo ke he tau Roma ko e Evagelia?

¹³ Ko e aposetolo ko Paulo ne fakaaoga lahi ke uta e tau lupalupa he kupu moli ke he tau Kerisiano ne nonofo he vaha aposetolo. Tuga a nai, kua ha ha i ai e tau tohi a Paulo ke he tau Roma, ne tohi he matakavi he tau 56 V.N.​—magahala taha ia ni ne tohi e Luka hana Evagelia. He tohi nei ne pehi lahi e Paulo e mena moli ko e tututonu ni ha ko e fua he mahani totonu-noa he Atua mo e he tua ki a Iesu Keriso. Ko e pehiaga a Paulo ke he vala nei he tala mitaki ne eke ai falu ke manamanatu ko e Evagelia ke lima aki e hana tohi ke he tau Roma.

14-16. (a) He hana tohi fakamua ke he tau Kerisiano i Korinito, ko e heigoa e maama ne fakakite e Paulo ke he mena kua lata ke fefakalatahaaki? (e) Ko e heigoa foki e maama hagaao ke he mahani ne kua toka he Korinito Fakamua?

¹⁴ Tohi a Paulo hagaao ke he falu mena pauaki ne kua lekua ai e tau Kerisiano i Korinito. He tohi hana ke he tau Korinito kua lahi e fakatonuaga i ai ne kua aoga lahi ke he tau Kerisiano ati hoko mai ke he vaha nei ha tautolu. Ke kamata aki, kua lata a ia ke fakamaama ke he tau Korinito e mena hehe kua taute e lautolu he mui lahi ke he vahega hufeilo aga fakatagata he falu tagata ne fili pauaki. Kua fakahako he aposetolo ha lautolu a manamanatuaga, he tala age fakahako ki a lautolu: “Ko e tau matakainaga na e, kua ole atu au kia mutolu ke he higoa he Iki ha tautolu ko Iesu Keriso, kia taha ha mutolu a tau kupu oti kana, neke tupu ai e tau veveheaga kia mutolu; ka kia fakalataha a mutolu ke he loto taha mo e manatu taha.”​—1 Korinito 1:10-15.

¹⁵ Kua toka holo e mahani kelea muikau i loto he fakapotopotoaga Kerisiano i Korinito. Kua ha ha i ai e tagata tane ne kaiha e hoana he matua tane hana, mo e taute mau ai ‘e feuaki kua nakai talahaua foki ke he tau motu kehe.’ Kua tohia fakalapalapa e Paulo: “Hanai, kia tuku kehe e mutolu e tagata mahani kelea nā ia mutolu.” (1 Korinito 5:1, 11-13) Ko e mena fou a ia ke he fakapotopotoaga Kerisiano​—ko e fakaoti e fakalatahaaga. Ka e kua lata foki ke fai fakamaamaaga ke he fakapotopotoaga Korinito ha ko e mena moli nei, ko e falu faoa i ai kua uta e tau matakainaga fakaagaga ha lautolu ke he tau hopoaga he lalolagi ke fakamitaki e tau lekua. Kua akonaki lahi e Paulo a lautolu he taute e mena nei.​—1 Korinito 6:5-8.

¹⁶ Ka e fai mena agaia ne malaia ai e fakapotopotoaga Korinito ko e mena hagaao ke he fakafetuiaga he mahani fakatane mo e fifine. He veveheaga 7 ia 1 Korinito, ne fakakite age e Paulo ha kua kaputia e mahani kelea fakatane mo e fifine, kua mitaki ai ma e tau tagata tane oti ke fai hoana mo e tau fifine oti ke fai tane. Fakakite foki e Paulo pete ni kua maeke e tau tagata nonofo noa ke fekafekau ki a Iehova mo e tote lahi e tau mena fakalavelave, nakai uhoaki e tau tagata oti ke moua e mena fakaalofa he nofo noa. Mo e kaeke ke mate e tane he fifine, kua ataina tuai a ia ke liu ke mau foki ka e “kia lata mo e Iki.”​—1 Korinito 7:39.

17. Ko e heigoa e maama ne fakakite mai e Paulo ke he fakaakoaga he liu tu mai?

¹⁷ Kua homo lahi ha e tau maama lupalupa ne kua fakaaoga he Iki a Paulo ke fakamaama mai e liu tu mai! Ko e faga tino fefe ka fakatu mai ai e tau Kerisiano fakauku? “Ne gana ko e tino kua omaoma ke he tino, to fakatu mai foki ko e tino kua omaoma ke he agaga,” he tohia e Paulo. To nakai fai tino kakano ka tahake ke he lagi, ha ko e mena “nakai maeke ke uta e kautu he Atua ma lautolu ha he tino kakano mo e toto.” Lafi atu a Paulo to nakai momohe oti a lautolu ne fakauku ke he mate, ka e he magahala he ha ha hinei a Iesu to eke agataha ni a lautolu ke liu tu mai ke he moui nakai maeke ke mate he mole ai he mate.​—1 Korinito 15:43-53.

18. Ko e heigoa e maama hagaao ke he vaha i mua ne toka he tohi fakamua a Paulo ke he tau Tesalonia?

¹⁸ He hana tohi ke he tau Kerisiano i Tesalonia, kua fakaaoga ai a Paulo ke fakakite e maama ke he vaha i mua. Ko e aho a Iehova to hoko mai ni tuga e tagata kaiha he po. Ne fakamaama mai foki e Paulo: “Ha ko e mena ka pehe a lautolu, Kua mafola, kua nakai haofia, ti hokotia fakalutukia ai a lautolu he mahaikava, tuga ne mamahi fanau ke he fifine kua fatu, ti nakai fakai ke hao a lautolu.”​—1 Tesalonia 5:2, 3.

19, 20. Ko e heigoa e tau lupalupa he maama ne moua he tau Kerisiano i Ierusalema mo Iutaia mai he tohi a Paulo ke he tau Heperu?

¹⁹ He tohi ai hana tohi ke he tau Heperu, ne matutaki atu e Paulo e lupalupa he maama ke he tau Kerisiano fakamua i Ierusalema mo Iutaia. Kua malolo lahi ha e fakakiteaga ne taute e ia ke he mua ue atu he fakatokaaga tapuaki faka-Kerisiano mai he fakatokaaga tapuaki mai ia Mose! Ka e kehe he nakai muitua ke he Matafakatufono ne fakailoa mai he tau agelu, kua tua e tau Kerisiano ke he fakamouiaga ne talahau fakamua he Tama he Atua, ne kua mua atu mai he tau agelu uta fekau ia. (Heperu 2:2-4) Ko e tagata fekafekau ni a Mose he fale he Atua. Ka e pule a Iesu Keriso ke he fale katoa. Ko e ekepoa ne mua a Keriso ke he mahani a Mekisateko, kua ha ha he tuaga ne kua mua ue atu mai he ekepoa he ohi a Arona. Kua fakakite mai foki e Paulo, nakai maeke e tau Isaraela ke huhu atu ke he okiokiaga he Atua kakano he nakai tua mo e nakai omaoma, ka e huhu atu e tau Kerisiano ki ai kakano ha ko e ha lautolu a mahani fakamoli mo e omaoma.​—Heperu 3:1–​4:11.

²⁰ Kua mua ue atu foki e maveheaga fou mai he maveheaga he Matafakatufono. Tuga kua fita he perofeta mai he 600 e tau tau fakamua ia Ieremia 31:31-34, kua tohia e matafakatufono he Atua he tau loto ha lautolu he maveheaga fou mo e olioli ai he fakamagalo moli e tau agahala. He nakai ha ha ia lautolu e ekepoa ne mua kua lata ke foaki hake e tau poa he tau tau oti ma e tau agahala ni hana mo e he tau tagata, kua ha ha he tau Kerisiano e Ekepoa ne Mua ko Iesu Keriso, ne nakai fai hala mo e kua fita he foaki lagataha e poa ma e hala. Kua nakai hu atu ke he mena tapu ne ­taute he tau lima ke foaki hana poa, ne hu a ia ke he lagi, ke tu ki mua he peresona ni a Iehova. Ke lafi ki ai, kua nakai maeke he tau poa manu he maveheaga he Matafakatufono mai ia Mose ke uta kehe katoatoa e tau agahala, po ke kua nakai foaki e tau mena ia he tau tau oti. Ka ko e poa a Keriso, ne tuku atu lagataha, kua uta kehe e tau agahala. Kua tuku atu he tau mena oti nei e maama ke he faituga agaga lahi mahaki, he lotopa ne kua fekafekau a lautolu ne fakauku ne toe agaia mo e “falu mamoe” he vaha nei.​—Ioane 10:16; Heperu 9:24-28.

21. Ko e heigoa ne fakakite mai he tutalaaga nei ke he fakakatoatoaaga he Salamo 97:11 mo e Tau Fakatai 4:18 he vaha aposetolo?

²¹ Kua nakai lahi e vala pepa ke talahau lahi e tau fakafifitakiaga, tuga e lupalupa he maama ne toka he tau tohi he aposetolo ko Peteru mo e he tau tutaki ko Iakopo mo Iuta. Ka e kua loga lahi e tau mena fakamua ke fakakite moli ko e mahomo atu e fakakatoatoaaga ha Salamo 97:11 mo e Tau Fakatai 4:18 he vaha aposetolo. Kua kamata ai ke tupu tolomaki e kupu moli mai he tau faga mena fakatai mo e tau mena atagia ke he fakakatoatoaaga mo e tau mena moli.​—Kalatia 3:23-25; 4:21-26.

22. Ko e heigoa ne tupu he mole he mamate e tau aposetolo, mo e heigoa ka fakakite mai he tala ka mui mai?

²² He mole he mamate e tau aposetolo a Iesu kua tupu lahi ai e tiaki taofiaga tuga ne talahau tuai mai, ti ataata tote e maama he kupu moli. (2 Tesalonia 2:1-11) Kua moli ai e maveheaga a Iesu, he loga e tau senetenari ne momole ne liu mai ai e Iki mo e moua e “fekafekau loto matala mo e fakamoli” hane foaki age ke he “tau fekafekau” ha lautolu e tau mena kai he tau magaaho tonu. Ko e fua, ne kotofa e Iesu Keriso e fekafekau ia “ke pule ke he hana tau mena oti.” (Mataio 24:45-47) Ko e heigoa e lupalupa he maama ne mui mai? To fakatutala ke he mena nei e tala ne mui mai.

[Tau Matahui Tala]

Manatu Nakai e Koe?

◻ Fakakite mai he tau kupu Tohi Tapu fe ko e mena holo ki mua e maama ke he kupu moli?

◻ Ko e heigoa falu lupalupa he maama ne fakamau he tohi a Gahua?

◻ Ko e maama fe ne moua mai he tau Evagelia?

◻ Ko e lupalupa he maama ke he heigoa ne toka he tohi a Paulo?