Fakamafanaaga ma Lautolu ne Pehia

KUA kitia nakai e koe he hau a moui katoa e falu kupu ne fa tohi lagaloga he tau mataulu tala he tau nusipepa? Kua fiu nakai a koe he totou e tau kupu tuga e felakutaki, matahavala, moumouaga fakalutukia, hoge, mo e matematekelea? Ka e taha e kupu, ne kitia lahi ko e fa galo mai he tau hokotakiaga tala. Ti ko e kupu foki ne kua lata lahi mahaki mo e tau tagata. Ko e kupu ia ko e “fakamafanaaga.”

Ko e kakano he “fakamafanaaga” ko e “ke foaki atu e fakamaloloaga mo e amaamanakiaga ki ai” mo e “ke uta kehe e momoko po ke lekua he” taha tagata. Ka onoono ke he tau mena matematekelea oti ne hohoko he senetenari ke 20 aki, kua lata lahi ni ke fai amaamanakiaga mo e ke uta kehe e momoko. Moli, kua ha ha ai falu ia tautolu he vaha nei ne moua lahi e tau mena tokotoko mitaki he moui ne kua nakai eke e tau tupuna ha tautolu ke manamanatu ki ai. Kua pihia lahi ai kakano ha ko e tolomakiaga mena fakasaiene. Ka e kua nakai fakamafana mai he tau iloilo saiene mo e tau puhala makaka matini a tautolu kakano he nakai uta kehe e tau mena oti ne fakatupu e tau mena matematekelea ke he tau tagata. Ko e heigoa e tau mena ia?

Kua loga e tau senetenari ne mole atu ne talahau he tagata pulotu ko Solomona e taha ute he matematekelea he magaaho ne pehe a ia: “Kua pule ai e taha tagata ke he taha, ke kelea ai e ia ni.” (Fakamatalaaga 8:9) Kua nakai maeke e iloilo saiene mo e tau puhala makaka matini ke fakamaliu e hagahaga lahi he tagata ke fia pule lahi ke he taha tagata. Ko e vaha he senetenari ke 20 aki, ne fakahiku ai e mena nei ke tutupu mai he tau motu e tau pule kelea ne fakapehia lahi mo e tau felakutaki matakutakuina lahi he vahaloto he tau motu.

Tali mai he tau 1914 kua molea e taha teau miliona tagata ne kua mamate ha ko e felakutaki. Manamanatu la ke he ita he tagata ne fakakite mai he numela nei​—kua miliona e tau magafaoa maanu ne kua lata ke fakamafanatia. Mo e tamai he tau felakutaki e falu vahega matematekelea ne kehe mai he tamateaga favale lahi. Ko e magaaho ne oti e felakutaki ke ua aki he lalolagi, kua molea e 12 e miliona tagata ne fehola ke fakamumuli i Europa. Ko e tau tau e kua mole, kua molea e taha mo e hafa e miliona tagata ne fehola mai he tau matakavi felakutaki he Fahi Uta i Toga a Asia. Kua molea e ua miliona tagata ne taute he felakutaki i Palakana ke fehola kehe mai he tau kaina ha lautolu​—kua tokologa ne fehola mai he “kelipopoaga fakamatakau.”

Kua lata moli e tau tagata fehola ke fakamumuli mo e fakamafanaaga, mua atu a lautolu ne tiaki e tau kaina mo e tau taoga ni kua maeke ia lautolu ke lapolapo, ti nakai iloa ke o ki fe po ke heigoa ne ha ha i mua ia lautolu mo e tau magafaoa ha lautolu. Ko e tau tagata pihia ne ha ha ai he tau tagata ne mua atu e matematekelea he pehiaaga; kua lata a lautolu ke fakamafana.

Kua ha ha ai he tau matakavi mafola lahi he lalolagi, e tau miliona tagata ne kua fakatupa moli ke he fakatokaaga he puhala tupe he lalolagi. Moli, kua muhu koloa tino e falu tagata. Ka ko e laulahi, kua eke ni ke taufetului he tau aho oti ke moua e tau tupe ke lata mo e moui. Kua tokologa ne kumi ke moua e tau kaina kua lata. Kua tupu tolomaki e numela ha lautolu ne nakai fai gahua. “Ko e lalolagi,” he talahau tuai he nusipepa Aferika, “kua haga atu ke he magaaho kelea lahi he mua atu e nakai fai gahua ne nakai fai tataiaga fakamua, he loga lahi he 1.3 piliona tagata ka kumi gahua he tau 2020.” Kua moli kua lata a lautolu ne pehia he puhala fakafuaaga he tupe mo e “fakamaloloaga mo e amaamanakiaga”​—he fakamafanaaga.

Ko e mena ne taute ha ko e tau tutuaga hogeia, kua fuluhi atu e falu ke he moui holifono. Kua moli, kua taute ni he mena nei e tau mena uka ma e tau tagata ne matekelea ai he tau mena ia, mo e taute foki he tau mahani holifono lahi ke lafi ki luga ke he fakapehiaaga. Ko e magaaho ku kua mole kua totou pehe e mataulu tala he The Star, ko e nusipepa i Johannesburg, Aferika Toga: “Ko e moui he aho he ‘motu ne kua mua atu e kelipopo tagata he lalolagi.’” Kua fakamaama mai he tala e aga lahi he aho i ai mo e he tau kalakala a Johannesburg. Ko e aho ia, fa e tagata ne kelipopo mo e valu ne galo e tau peleo motoka he kaiha. Kua hogofulu ma fitu e hohopo kaiha kaina ne hokotaki mai he taha matakavi tokotoko mitaki i tua. Ke lafi ki ai, kua loga e tau kaiha nikiti kanavaakau. Hagaao ke he nusipepa, kua ui he tau leoleo e mena nei ko e aho “milino.” Kua maama lahi ai mogoia, he logona lahi he tau matakainaga he tau tagata ne kelipopo he taha mo lautolu ne lauia he matahavala hopo fale mo e kua kaiha e motoka e pehiaaga. Kua lata a lautolu mo e fakamaloloaga mo e amaamanakiaga​—he fakamafanaaga.

Ke he falu motu, kua ha ha i ai e tau mamatua ne sela e tau fanau ha lautolu mo tau tagata fakataka. Kua taha e motu Asia ne o lahi e tau tagata o fenoga kitekite he “tau fenoga ma e mahani fakatane mo e fifine” kua hokotaki mai ko e ua e miliona tagata fakataka, tokologa ne kua fakatau po ke tapaki fofo ka e fanau ikiiki agaia. Kua fai tagata foki kia ne mua atu e pehiaaga mai he tau timotua matematekelea nei? Ko e tutala ke he fakafuaaga fakateteki nei, ne talahau he mekasini Time e hokotakiaga ke he fono he tau 1991 he tau fakatokatokaaga he tau fifine he Fahi Uta i Toga a Asia. Kua fuafua ai i ai ko e “30 e miliona fifine he lalolagi katoa ne kua sela tali mai he loto uho he atu tau 1970.”

Kua moli, nakai ko e sela ni hokoia mo tagata fakataka ne fakamatekelea e tau fanau. Kua tupu tolomaki e numela ne kua ekefakakelea ke he fahi tino po ke fakapilo pulenoa foki he ha lautolu ni a tau kaina, he tau mamatua mo e tau matakainaga tino. Kua liga to fua ai he tau fanau pihia e tau pitepite he tau logonaaga ke he vaha leva. Kua moli lahi, ko e tau timotua matematekelea lahi he favale he pehiaaga, kua lata ni a lautolu mo e fakamafanaaga.

Ko e Tagata Kumikumi i Tuai ke he Pehiaaga

Kua ofomate lahi e Patuiki ko Solomona he laulahi e fakapehiaaga he favale he tagata. Ne tohi e ia: “Ti liu manatu ai au ke he tau mahani favale oti kua eke i lalo he lā; kitiala foki e tau hihina mata ha lautolu ne pehia he favale, kua nakai ha ha i ai taha foki ke fakamafana a lautolu; ne lima malolo foki a lautolu ne favale kia lautolu; ka e nakai ha ha i ai taha ke fakamafana a lautolu.”​—Fakamatalaaga 4:1.

Kaeke kua mailoga he patuiki pulotu he 3,000 tau tau he vaha ia, kua lata lahi mahaki a lautolu ne pehia ke fai tagata ne fakamafana atu, ati ko e heigoa mogoia hana ka talahau he vaha nei? Ka e pete ni, iloa e Solomona kua nakai fai tagata nakai mitaki katoatoa, fakalataha mo ia foki, kua maeke ke foaki e fakamafanaaga kua lata lahi mo e tau tagata. Kua lata lahi mo e tagata mua ue atu ke uta kehe katoatoa e malolo he tau tagata fakapehia. Kua ha ha i ai nakai taha ne pihia?

I loto he Tohi Tapu, ne tala e Salamo 72 ki a ia ko e fakamafana mua ue atu ma e tau tagata oti. Ne tohi he Patuiki ko Tavita, ko e matua tane a Solomona e salamo. Kua totou ai pehe e vala he mataulu tala: “Ko e Salamo ma Solomona.” Kua kitia moli, ko e mena tohia he patuiki fuakau ko Tavita hagaao ki a Ia ka moua hana nofoaiki. Ko Ia nei, hagaao ke he salamo, ka fakahoko mo e mautumau e okiokiaga mai he pehiaaga. “Ko e hana vaha ke tupuolamoui ai e tau tagata tututonu; to monuina lahi ai, ato nakai fai mahina. To pule foki a ia ke kamata ke he taha tahi ato hoko ke he taha tahi; ke . . . hoko ke he tau kala he lalolagi.”​—Salamo 72:7, 8.

Kua liga, ko e magaaho ne tohi e Tavita e tau kupu nei, ko e manamanatu a ia ke he hana tama tane ko Solomona. Ka e iloa e Solomona ko e nakai ha ha ia ia e malolo ke fekafekau ke he tau tagata oti ke he puhala ne fakamaama mai he salamo. Kua maeke ni hokoia a ia ke fakamoli ke he puhala tote e tau kupu he salamo mo e ke he motu na Isaraela, nakai ma e mitaki he lalolagi katoa. Kua kitia moli ai, ko e tuhi e perofetaaga nei he salamo mai he agaga tapu ke he taha ne mua ue atu ia Solomona. Ko hai a ia? Ko ia naia ko Iesu Keriso.

Ko e magaaho ne fakailoa he agelu e fanauaga a Iesu ne pehe a ia: “To foaki atu he Iki ko e Atua kia ia e nofoaiki a Tavita hana matua.” (Luka 1:32) Ko e taha mena foki, ne pehe a Iesu hagaao ki a ia ni ko e “ha hinai taha kua mua kia Solomona.” (Luka 11:31) Tali mai he fakaliu tu mai a Iesu ke he fahi matau he Atua, kua nofo a ia he lagi, he matakavi kua maeke ia ia ke fakamoli e tau kupu he Salamo 72. Ke lafi ki ai, kua moua tuai e ia e malolo mo e pule mai he Atua ke papaki e hahamo favale he tau tagata fakapehia. (Salamo 2:7-9; Tanielu 2:44) Ti ko Iesu a ia ka fakamoli e tau kupu he Salamo 72.

Nakai Leva To Fakaoti e Fakapehiaaga

Ko e heigoa e kakano he mena nei? Ko e kakano to nakai leva to fakamoli ai e tokanoaaga mai he tau vahega favale oti kana he tagata fakapehia. Ko e matematekelea mo e fakapehiaaga mua ue atu ne kua kitia mata he vaha he senetenari ke 20 aki nei ko e mena talahau tuai e Iesu ko e vala he fakamailoga ka fakakite ai e “fakaotiaga he lalolagi.” (Mataio 24:3) Mai he falu mena foki, ne talahau tuai e ia: “To laga e taha motu ke he taha motu, ko e taha kautu ke he taha kautu.” (Mataio 24:7) Ko e vala ia he perofetaaga ne kamata e fakamoliaga he magahala ne tupu ai e felakutaki fakamua he lalolagi he tau 1914. “Nukua tupu lahi e mahani hepehepe,” ne lafi atu ai e Iesu, to “momoko foki e tau loto he tau tagata tokologa.” (Mataio 24:12) Kua fakatupu mai ai he mahani hepehepe mo e nakai fakaalofa e atu hau mahani kelea mo e fakapehia. Ha ko e mena ia, fakalata kua tata tuai e magaaho ma Iesu Keriso ke fakalavelave atu ha ko e Patuiki fou he lalolagi. (Mataio 24:32-34) Ti ko e heigoa e kakano he mena ia ma e tau tagata pehia ne tua ki a Iesu Keriso mo e onoono ki a ia ko e Fakamafana ne kotofa he Atua ma e tau tagata?

Ma e tali ke he huhu ia, kia totou la e tautolu e falu kupu foki ia Salamo 72 ne fakamoli ai ia Keriso Iesu: “Ha ko e mena laveaki e ia a ia ne nofogati he hana kalaga mai; katoa mo ia kua matematekelea, mo ia kua nakai fai lagomatai. To fakaalofa a ia kia ia kua lolelole, mo ia kua nofogati; to fakamoui e ia a lautolu kua nonofogati. To laveaki e ia a lautolu mai he favale mo e mahani kelea; ko e mena uho foki ha lautolu a tau toto kia ia.” (Salamo 72:12-14) Ti ko e Patuiki ne kotofa he Atua, ko Iesu Keriso, ka taute tonu ai ke nakai eke a taha ke matematekelea kakano ha ko e fakapehiaaga. Kua ha ha ia ia e malolo ke fakaoti e tau vahega mena nakai tonu oti.

‘Kua mitaki lahi e mena ia ke he haku a logonaaga,’ ka liga talahau he taha tagata, ‘ka e kua e magaaho nei? Kua fai fakamafanaaga nakai ma lautolu ne matematekelea he magaaho nei?’ Ko e moli hanai, kua fai fakamafanaaga ma lautolu ne pehia. Ko e tau tala he tau lau tohi 22-32 he mekasini nei ka fakakite kua fita he moua he tau miliona tagata e fakamafanaaga ne moua mai he fakagahua e fakafetuiaga tata mo e Atua moli, ko Iehova, mo e hana Tama fakahele, ko Iesu Keriso. Kua maeke he fakafetuiaga pihia ke fakamafanatia a tautolu he vaha fakapehia nei mo e maeke ke takitaki e tagata ke he moui tukulagi ne tokanoa mai he pehiaaga. Ne pehe a Iesu he liogi ke he Atua: “Ko e moui tukulagi foki hanai, kia iloa e lautolu a koe, ko e Atua moli tokotaha ni, katoa mo ia ne fakafano mai e koe, ko Iesu Keriso haia.”​—Ioane 17:3.

[Fakatino he lau 4, 5]

To nakai fai tagata ke favale ke he taha i loto he lalolagi fou he Atua