Ierusalema—“Ko e Māga Haia he Patuiki To Atu”
“Aua neke omonuo . . . [ki a] Ierusalema, ha ko e māga haia he Patuiki to atu.”—MATAIO 5:34, 35.
1, 2. Liga ko e heigoa ka fakagogoa aki e falu hagaao ki Ierusalema?
IERUSALEMA—kua fakamalolo he higoa ia e tau loto he tau tagata he tau lotu kehekehe. Moli ni, kua nakai maeke he taha ia tautolu ke nimo e maga tuai nei, ha kua tumau ke totoku mai he nusi. Ka e momoko ni, ha kua fakakite mai he tau hokotaki loga kua nakai mafola tumau a Ierusalema.
2 Ti liga fakagogoa he mena nei e falu ne totou e Tohi Tapu. Ha ko e higoa ku ha Ierusalema he vaha i tuai ko Salema, kakano “mafola.” (Kenese 14:18; Salamo 76:2; Heperu 7:1, 2) Ti, liga manamanatu a koe, ‘Ko e ha ne ai mafola ai e maaga mo e higoa pehenei he tau tau loga e kua mole?’
3. Moua mai i fe e tautolu e tau fakamauaga tonu hagaao ki Ierusalema?
3 Ke tali e huhu ia, kua lata ia tautolu ke liliu matua atu ke he fakamauaga tala tuai mo e kumikumi atu hagaao ki Ierusalema he vaha i tuai. Ka e liga manamanatu e falu, ‘Ai fai magaaho a mautolu ke kumikumi ke he fakamauaga tala mai i tuai.’ Pete ni ia, kua aoga ai ki a tautolu oti kana ke iloa tonu e fakamauaga tala tuai a Ierusalema. Ne fakakite mai he tau kupu nei he Tohi Tapu ko e ha: “Ko e tau mena oti ne tohi mai i tuai, ne tohi ia, ke fakaako ai a tautolu; kia moua ai e tautolu e amaamanaki ha ko e fakauka mo e fakamafanatia mai he tau Tohi.” (Roma 15:4) Ke iloa e Tohi Tapu hagaao ki Ierusalema ka foaki ki a tautolu e mafanatia—haia, fakalataha mo e amaamanaki ke he mafola, nakai ni he maaga ia ka e he lalolagi katoa.
Ko e Tuaga he “Nofoaiki a Iehova”
4, 5. Ne lagomatai fefe e Tavita a Ierusalema ke taute e matagahua uho he finagalo he Atua?
4 He senetenari F.V.N. ke 11 aki, kua mahuiga a Ierusalema he lalolagi katoa ko e maaga lahi he motu haohao mitaki mo e mafola. Ne fakauku ai e Iehova ko e Atua e fuata tane ko Tavita mo patuiki ke he motu tuai ia—Isaraela. Mo e tuaga he fakatufono i Ierusalema, ne nonofo ai a Tavita mo e hana matohiaga “ke he nofoaiki he kautu a Iehova,” po ke “nofoaiki a Iehova.”—1 Nofoaga he Tau Patuiki 28:5; 29:23.
5 Ko e tagata matakutaku Atua ko Tavita—ko e Isaraela he magafaoa a Iuta—ne tapaki a Ierusalema mai he tau Iepusi tapuaki tupua. Haia ni he matiketike tote ko Siona e maaga he mogo ia, ne kua tatai ni e kakano mo Ierusalema. Fai magaaho, ne hiki e Tavita e puha he maveheaga he Atua katoa mo Isaraela ki Ierusalema, ne tuku ai he fale la. He tau tau fakamua atu, na vagahau mai e Atua ke he hana perofeta ko Mose he aolu i luga he Puha tapu ia. (Esoto 25:1, 21, 22; Levitika 16:2; 1 Nofoaga he Tau Patuiki 15:1-3) Kua fakatino he Puha e ha ha i ai he Atua, ha ko Iehova ko e Patuiki moli a Isaraela. Ti ka fakafahi ua e kakano ia, liga pehe foki ni kua pule a Iehova ko e Atua mai he maaga ko Ierusalema.
6. Ko e heigoa e maveheaga ne taute e Iehova hagaao ki a Tavita mo Ierusalema?
6 Ne mavehe age a Iehova ki a Tavita to nakai fakaoti e kautu he fale patuiki hana ne hukui e Siona, po ko Ierusalema. Kakano he mena nei, to hoko mai he matohiaga ha Tavita e tonutika ke pule tukumalagi ko Ia ne Fakauku he Atua—ko e Mesia, po ke Keriso.a (Salamo 132:11-14; Luka 1:31-33) Kua fakakite foki he Tohi Tapu, ko e hakega tukulagi nei ke he “nofoaiki a Iehova” ka pule ke he tau motu oti kana, nakai ni ki Ierusalema.—Salamo 2:6-8; Tanielu 7:13, 14.
7. Fakatokoluga fefe he Patuiki ko Tavita e tapuakiaga mea?
7 Ne nakai kautu e laliaga ke uta kehe a ia ne fakauku he Atua, ko e Patuiki ko Tavita. Ti fakatokolalo ai e tau motu ne fi mai, mo e fakalaulahi muatua atu e katofia he Motu he Maveheaga ke he mena ne kotofa he Atua. Ati fakaaoga e Tavita e tuaga nei ke fakatokoluga e tapuakiaga mea. Mo e loga e tau salamo a Tavita ne fakaheke ki a Iehova ko e Patuiki moli i Siona.—2 Samuela 8:1-15; Salamo 9:1, 11; 24:1, 3, 7-10; 65:1, 2; 68:1, 24, 29; 110:1, 2; 122:1-4.
8, 9. Tupu fefe e tapuaki moli i Ierusalema i lalo he pule he Patuiki ko Solomona?
8 He magahala pule he tama a Tavita ko Solomona, ne hokotia ke he tapunu muatua e tapuakiaga a Iehova. Ne fakalaulahi atu e Solomona a Ierusalema ke he fahi tokelau ke hoko ke he matiketike ko Moria (haia ai e Dome of the Rock he vaha nei). I luga nei, ne kotofa ai a ia ke ta e faituga fulufuluola ke he lilifu a Iehova. Ati tuku ai e puha he maveheaga i loto he Tapu Mua Ue Atu he faituga ia.—1 Tau Patuiki 6:1-38.
9 Ne olioli he motu ko Isaraela e mafola he lago mo e loto katoa atu a lautolu ke he tapuakiaga a Iehova, haia he lotouho i Ierusalema. Kua fulufuluola e puhala ne fakamaama he Tohiaga Tapu e tuaga nei: “Ne tokologa a Iuta mo Isaraela tuga ne oneone he mataafaga he tokologa kua kai a lautolu, mo e inu, mo e olioli. . . . Ti ha ha ia [Solomona] e mafola ke he tau fahi oti ne agaagai kia ia. Ti nonofo mo e mafola a Iuta mo Isaraela; ko e takitaha mo e nofo ki lalo hana vine, mo e nofo ki lalo hana mati.”—1 Tau Patuiki 4:20, 24, 25.
10, 11. Fakamoli fefe he kumikumi ke he kelekele e mena ne talahau he Tohi Tapu, hagaao ki Ierusalema he magaaho ne pule ai a Solomona?
10 Kua fakamoli he tau mena moua he kumikumi ke he kelekele e fakamauaga pule mahuiga nei ha Solomona. Ne talahau mai e Porofesa Yohanan Aharoni i loto he hana tohi Archaeology of the Land of Israel: “Ko e tau koloa ne tafe mai he tau fahi oti ke he fale patuiki, mo e ko e tupu olaola he fakatukoloa . . . kua kitia ai e hiki mafiti mo e talahaua ke he tau puhala muhukoloa fakamotu oti. . . . Ko e hiki ke muhukoloa fakamotu . . . kua nakai ni kitia ke he tau koloa uho ka e mua atu foki ke he tau laku kelekele. . . . Ko e mitaki he tau kapiniu kelekele kua mua atu ni e talahaua.”
11 Ne pihia foki he tohi e Jerry M. Landay: “I lalo ia Solomona, kua mahomo atu e muhukoloa fakamotu i Isaraela he tolugofulu ni e tau tau mai he ua teau tau kua mole. Moua e mautolu e tau mena toe ia Solomona ko e tau fale mahaki foili, tau maaga lalahi mo e tau kaupa mamahaki, ko e ta fakahaga tumau he tau fale mo e tau nonofoaga putuputui fulufuluola ha lautolu ne mautu, ko e mahomo atu ki mua he tau puhala iloilo he tagata eke kapiniu kelekele mo e hana puhala gahua. Moua foki e mautolu e tau mena toe hifo he tau mena fakamanaia ne ta mai he tau matakavi mamao, tau fakamailoga he tau tukoloa malolo mo e fakafua he lalolagi katoa.”—The House of David.
Mai he Mafola ke he Moumouaga
12, 13. Ko e ha ne nakai fakatumau ai ke fakatokoluga e tapuaki moli i Ierusalema?
12 Ko e tu mafola mo e monuina ha Ierusalema, ko e maaga ne toka ai e haeleaga tapu a Iehova, ko e mena latatonu ma e liogi. Ne tohia e Tavita: ‘Ole atu ā mutolu kia mafola a Ierusalema; to mafola a lautolu kua fakaalofa kia koe. Kia ha i ai e mafola ki loto hāu a tau pa, ko e monuina ki loto hāu a tau fale iki. Ha ko e haku a tau matakainaga mo e haku a tau kapitiga kua pehe atu ai au, Kia ha ha ia koe e mafola.’ (Salamo 122:6-8) Pete ni kua kotofa a Solomona ke ta e faituga mahaki foili he maaga tu mafola ia, ne fakahiku ni a ia ke mau e tau hoana pouliuli. He tau tau fuakau hana, ne fakataki e lautolu a ia ke fakatokoluga e tapuakiaga he tau atua fakavai he vaha ia. Ati hufia ai e motu katoa ha ko e mahani kelea nei, he uta kehe mai i ai mo e he tau tagata e mafola moli.—1 Tau Patuiki 11:1-8; 14:21-24.
13 He mogo fakamua ne pule ai e tama ha Solomona ko Rehopoama, ne tokohogofulu e magafaoa ne totoko mo e fakatu e kautu he fahi tokelau a Isaraela. Ti, ha ko e tapuaki tupua ha lautolu, ne fakaata he Atua e kautu ia ke fakaotioti he tau Asuria. (1 Tau Patuiki 12:16-30) Kua fakatumau ai e kautu magafaoa-ua ha Iuta ke he fahi toga i Ierusalema. Ka e fai magaaho ni ne tiaki foki e lautolu e tapuaki mea, ati fakaata ai he Atua e maaga ai fanogonogo ia ke moumou he tau Papelonia he 607 F.V.N. Ne nonofo pagota ai e tau Iutaia uta fakapaea ke 70 e tau tau i Papelonia. Ti ko e fakaalofa hofihofi ni he Atua ne fakaata ai a lautolu ke liliu ki Ierusalema mo e liu fakatu e tapuaki moli.—2 Nofoaga he Tau Patuiki 36:15-21.
14, 15. Liu moua fefe e Ierusalema e matagahua uho he mole e fakapaea i Papelonia, ti ko e heigoa ne hiki?
14 He 70 e tau tau he mole e moumouaga, liga kua maluia ai he tau pupu e tau fale malona. Kua malona e tau kaupa ha Ierusalema, haia ai foki e tau ava lalahi he mena ne tutu fakamua ai e tau pa mo e tau kolo malolo. Pete ia, kua fakamalolo e tau Iutaia ne liliu. Ne ta e lautolu e fatapoa he mena ne tu fakamua e faituga mo e foaki ai e tau poa he tau aho takitaha ki a Iehova.
15 Kua mitaki e kamataaga nei, ka ko Ierusalema fakafou ia to nakai liu foki ke eke mo maaga lahi he kautu, ne ha i ai e matohiaga he Patuiki ko Tavita he nofoaiki. Ka e, kua pule ni e kavana ne kotofa he tau tagata ke he tau Iutaia, ne moumou a Papelonia ti lata ai ke totogi e tau tukuhau ke he tau iki a Peresia. (Nehemia 9:34-37) Pete ni kua “taholi” ai, ko Ierusalema ko e maaga fiafia pauaki agaia a Iehova ko e Atua ki ai. (Luka 21:24) Ha ko e lotouho he tapuakiaga mea, kua fakakite ai e tonutika he Atua ke pule ke he lalolagi katoa he puhala he matohiaga he Patuiki ko Tavita.
Totoko e Tau Katofia he Tau Lotu Fakavai
16. Ko e ha ne tiaki he tau Iutaia ne liliu mai i Papelonia ke fakafou a Ierusalema?
16 Nakai leva ne fakatoka he tau Iutaia ne liliu mai ki Ierusalema he fakapaea e fakaveaga he faituga fou. Ka kua fakafano he tau katofia he tau lotu fakavai e tohi pikopiko ke he Patuiki Peresia ko Aretaseta, he talahau to totoko age e tau Iutaia. Ha ko e mena ia, ne fakaoti ai e Aretaseta e ta fale i Ierusalema. Manamanatu la koe, ane mai ke nofo a koe he maaga he magaaho ia, liga tuaha a koe ko e heigoa ka tupu ki ai he vaha anoiha. Ka ko e mena ne tupu, ne tiaki he tau Iutaia e ta faituga mo e mamata lahi atu ni ke he ha lautolu a tau tutuliaga velevelemena.—Esera 4:11-24; Hakai 1:2-6.
17, 18. Ko e puhala fe ne fakaaoga e Iehova ke liu ati hake a Ierusalema?
17 Ti liga ke 17 e tau tau he liliu a lautolu, ne fakatu hake he Atua e tau perofeta ko Hakai mo Sakaria ke fakahako e tau manamanatuaga he hana tau tagata. Kua tokihala ai, ne liliu e tau Iutaia ke ta e faituga. Ka kua eke ai a Tariu mo patuiki i Peresia he magaaho ia. Ne fakamoli ai e ia e poakiaga he Patuiki ko Kuresa ke liu ta e faituga i Ierusalema. Ne fakafano e Tariu e tohi ke he tau katofia ha Iutaia, he poaki ki a lautolu ‘kia fakamamao a lautolu mo Ierusalema’ mo e ke lagomatai fakatupe mai he tukuhau he patuiki ke mau ai e fale he ta.—Esera 6:1-13.
18 Ati oti ai e faituga he ta he tau Iutaia he tau ke 22 aki he liliu mai a lautolu. Kitia ai e koe, ko e taha magaaho anei ke fiafia mo e olioli lahi ki ai. Ka e, kua malona tiaki agaia a Ierusalema mo e hana tau kaupa. Ne liu feati hake e maaga he “vaha a Nehemia ko e iki ne pule, mo Esera ko e ekepoa ko e tohikupu.” (Nehemia 12:26, 27) Fai fakamoliaga ai, he matahiku he senetenari F.V.N. ke lima aki, kua liu tu a Ierusalema ko e maaga lahi he lalolagi he vaha i tuai.
Kua Kitia ai e Mesia!
19. Fakailoa fefe he Mesia e tuaga hokoia ni ha Ierusalema?
19 Kia lalaka atu ai a tautolu mai he falu a senetenari ke he taha mena lahi ne tupu he lalolagi, ko e fanauaga ha Iesu Keriso. Ne tala age e agelu a Iehova ko e Atua ke he matua fifine taopou ha Iesu: “To foaki atu he Iki ko e Atua kia ia e nofoaiki a Tavita hana matua; . . . ko e hana kautu foki nakai fai fakaotiaga ia.” (Luka 1:32, 33) Levaleva ai, ne foaki e Iesu hana Lauga talahaua he Mouga. Ne foaki e ia e fakamaloloaga mo e tau fakatonutonu ke he tau mena loga. Tuga anei, ne ole a ia ke he tau tagata fanogonogo ke fakamoli e tau omonuo ha lautolu ke he Atua ka e fakaeneene neke uta fakateaga e omonuo ia. Ne talahau e Iesu: “Kua fanogonogo foki a mutolu ne tala hau mai kia lautolu ke he vaha i tuai, Aua neke omonuo pikopiko a koe, ka kia ta atu e koe ke he Iki e tau mena ne omonuo ai a koe. Ka e tala atu e au kia mutolu, aua neke omonuo ni; aua neke omonuo ke he lagi, ha ko e nofoaiki haia he Atua. Po ke lalolagi, ha ko e hana tuagave a ia; po ko Ierusalema, ha ko e māga haia he Patuiki to atu.” (Mataio 5:33-35) Kua tonuhia ai ke mailoga e Iesu e tuaga hokoia ni ha Ierusalema—ne olioli ai e Ierusalema ke he tau senetenari. E, ko e “māga haia he Patuiki to atu,” ko Iehova ko e Atua.
20, 21. Ko e heigoa e hiki lahi ne tupu ke he tau manamanatuaga he tokologa ne nonofo i Ierusalema?
20 Kua tata tuai ke he matahiku he hana moui fakalalolagi, ne foaki e Iesu a ia ni ke he tau tagata i Ierusalema ko e ha lautolu ni a Patuiki. He tali atu ke he magaaho fiafia lahi ia, ne tokologa ne tagi olioli: “Kia monuina a ia kua haele mai ke he higoa he Iki. Kia monuina e kautu he matua ha tautolu ko Tavita.”—Mareko 11:1-10; Ioane 12:12-15.
21 Ka e, nakala tu e fahi tapu, ne fakaata he tau tagata e tau takitaki lotu a Ierusalema ke aaka atu a lautolu ki a Iesu. Ne hataki age a ia ki a lautolu, to uta kehe mai he maaga ko Ierusalema mo e he motu katoa foki e tuaga fiafia ha lautolu ki mua he Atua. (Mataio 21:23, 33-45; 22:1-7) Tuga anei, ne fakapuloa age a Iesu: “Ierusalema na e, Ierusalema na e, ko koe ne kelipopo e tau perofeta, mo e taulitimaka a lautolu ne fakafano atu kia koe, kua lagaloga he manako au ke fakapotopoto hau a tau fanau, tuga ne moa kua fakapulupulu hana tau punua ki lalo hifo he hana tau tapakau; ka e nakai mafai a mutolu! Kitiala kua toka atu kia mutolu ha mutolu a fale kua moumou.” (Mataio 23:37, 38) He Paseka he 33 V.N., ne tamate fakakikiveka e lautolu a Iesu i fafo i Ierusalema. Ka e pete ni he pihia, ne liu fakatu mai e Iehova a Ia ne Fakauku mo e fakatokoluga a ia aki e moui agaga nakai ke mate ki luga i Siona he lagi, ko e fakahikuaga kua aoga lahi ma tautolu oti kana.—Gahua 2:32-36.
22. He mole e matulei a Iesu, ko e heigoa e talahauaga ne ha ha he loga he tau fakamoliaga ki Ierusalema?
22 Mai he magaaho ia, ko e tau perofetaaga nakai la fakamoli hagaao ki Siona, po ko Ierusalema, kua maama ai ke hagaaki ke he tau fakaholoaga he lagi po ke ke he tau tutaki fakauku ha Iesu. (Salamo 2:6-8; 110:1-4; Isaia 2:2-4; 65:17, 18; Sakaria 12:3; 14:12, 16, 17) Ko e tau hagaaoaga loga ki a “Ierusalema” po ko “Siona” ne tohi he mole e matulei a Iesu, kua maali ai ke haga atu ke he fakataiaga mo e nakai hagaaki ke he maaga po ke matakavi moli. (Kalatia 4:26; Heperu 12:22; 1 Peteru 2:6; Fakakiteaga 3:12; 14:1; 21:2, 10) He 70 V.N., ko e fakamoliaga fakahiku he mahala a Ierusalema ke eke mo “māga haia he Patuiki to atu” kua fakahoko he mogo ne moumou ai he tau kau Roma, tuga ni he perofeta e Tanielu mo Iesu Keriso. (Tanielu 9:26; Luka 19:41-44) Ti kua nakai talahau tuai foki he tau tagata tohia Tohi Tapu po ko Iesu ni e liu fakafou ha Ierusalema he lalolagi, ke moua e fiafia pauaki a Iehova ko e Atua ne olioli ai e lautolu he taha vaha.—Kalatia 4:25; Heperu 13:14.
Tau Kitiaaga Tuai he Mafola Tukulagi
23. Ko e ha kua lata agaia a tautolu ke iloa a Ierusalema?
23 He liu kikite atu ke he fakamauaga tala tuai he vaha fakamua a Ierusalema, kua nakai ke fakatikai he taha tagata e moui ni he maaga ke he kakano he hana higoa—ko e “Motu [po ke, Fakaveaga] he Mafola Fakafahiua”—he magahala he pule tu mafola he Patuiki ko Solomona. Ka ko e amaamanakiaga ni a ia ke he mafola mo e monuina ka nakai leva ti olioli ai he tau tagata ne fakaalofa ke he Atua, ka moui ai he lalolagi fakafaliu ke he parataiso.—Luka 23:43.
24. Ko e heigoa kua ako e tautolu mai he tau tutuaga ne ha i ai he magaaho ne pule a Solomona?
24 Ne fakakite mai he Salamo ke 72 aki e tau tutuaga ne ha i ai he magahala he pule he Patuiki ko Solomona. Ka ko e lologo fulufuluola ia ko e perofetaaga he tau fakamonuina ma e tau tagata i lalo he pule he Mesia mai he lagi, ko Iesu Keriso. Ne uhu lologo e salamo hagaao ki a ia: ‘Ko e hana vaha ke tupuolamoui ai e tau tagata tututonu; to mafola lahi ai, ato nakai fai mahina. Ko e mena laveaki e ia a ia ne nofogati he hana kalaga mai; katoa mo ia kua matematekelea, mo ia kua nakai fai lagomatai. To fakaalofa a ia kia ia kua lolelole, mo ia kua nofogati; to fakamoui e ia a lautolu kua nonofogati. To laveaki e ia a lautolu mai he favale mo e mahani kelea; ko e mena uho foki ha lautolu a tau toto kia ia. To ha i ai e puke aloalolima he tau saito ke he motu, ki luga he fuga mouga.’—Salamo 72:7, 8, 12-14, 16.
25. Ko e ha kua lata ia tautolu ke ako atu foki hagaao ki Ierusalema?
25 Kua foaki mai he tau kupu ia e mafanatia mo e amaamanakiaga ma lautolu ne fakaalofa ke he Atua i Ierusalema po ke ha mena ni he lalolagi! To fakalataha foki a koe ki a lautolu ka olioli e mafola he lalolagi katoa i lalo he Kautu faka-Mesia he Atua. To lagomatai he iloilo ke he fakamauaga tuai ha Ierusalema a tautolu ke maama e kakano he Atua ma e tagata. To fakamahino atu e tau vala tala ne mumui mai ke he tau mena tutupu he tau tau hogofulu ke fitu mo e valu aki, he mole e liliu e tau Iutaia mai he fakapaea i Papelonia. Ati foaki ai he mena nei e mafanatia ki a lautolu oti ne manako ke tapuaki fakamitaki ki a Iehova ko e Atua, ko e Patuiki To Atu.
[Matahui Tala]
a Ko e tau matahigoa “Mesia” (moua mai he kupu Heperu) mo e “Keriso” (mai he kupu Heleni) kua kakano ko “Ia ne Fakauku.”
Manatu Nakai e Koe?
◻ Hoko mai fefe a Ierusalema ke eke mo matakavi he “nofoaiki a Iehova”?
◻ Ko e heigoa e matagahua lahi ne taute e Solomona ke fakatolomaki e tapuaki moli?
◻ Iloa fefe e tautolu kua nakai liu a Ierusalema ke eke mo lotouho he tapuakiaga a Iehova?
◻ Ko e ha kua makai a tautolu ke ako atu foki hagaao ki Ierusalema?
[Fakatino he lau 8]
Kua tu e Maaga a Tavita he fahi toga, ka e fakalaulahi atu e Solomona e maaga ke he fahi tokelau ti ta ai e faituga
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Fakatino Credit Line he lau 6]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.