Tohi he Tohi Tapu Numera 56​—Tito

Tagata Tohia: Paulo

Matakavi Tohia: Maketonia (?)

Katoatoa he Tohia: k. 61–64 V.N.

“KO PAULO, ko e fekafekau he Atua, mo e aposetolo a Iesu Keriso . . . kia Tito, ko e tama moli haku ke he tua ne fakalapalapa ai.” (Tito 1:1, 4) Ko e kamataaga a ia he tohi ha Paulo ke he tagata ne gahua fakalataha mo ia mo e leva e lafi mo ia ko Tito, ne toka e Paulo he motu ko Kereta ke fakatokatoka fakamitaki e tau fakapotopotoaga. Ne lahi e gahua kua fakatoka ma Tito. Ko e motu nei, ne talahau ko e nofoaga i tuai he “matua he tau atua mo e tau tagata,” ne puna mai e talahauaga, “ki Kereta e tagata Kereta,” ne kakano “ke fakavaia e tagata taute lagatau.”a Kua talahaua e pikopiko he tau tagata i ai, ati fatiaki foki e Paulo e perofetaaga ni ha lautolu he pehē: “Ko e tau tagata Kereta, ko e tau tagata fa pikopiko mau a lautolu, ko e tau manu favale kelea, kua loto lahi ke he kai mena, to teva.” (1:12) Ne fakamaama pehēnei foki e tau tagata Kereta he vahā ha Paulo: “Ko e aga he tau tagata kua hikihiki fano, nakai fakamooli, mo e taufetoko; ne lotokai, mahani fakateteki, fakavai, mo e konahia, mo e nakai fai fakakaupāaga; mo e tau Iutaia ne nonofo mo lautolu kua kelea muitui e tau mahani ke mua hake ke he tau tagata he motu.”b Ko e takatakaiaga pihia foki ne kua moua mai ai e tau fakapotopotoaga i Kereta; ati latatonu pauaki ma lautolu ne talitonu ke ‘tiaki e tau mahani hepehepe, katoa mo e tau manako lahi he lalolagi, ka kia nonofo fakalatalata mo e tututonu katoa mo e mahani Atua,’ he akonaki e Paulo.—2:12.

² Ne tote e talahauaga he tohi a Tito ke he fakafetuiaga ha Paulo mo Tito. Ka kua loga e vala tala ne maeke ke moua mai he falu tohi ha Paulo ne hagaao ki a Tito. Ko Tito ko e tagata Heleni, ne fa fakatauō mo Paulo ti liga lagataha e hake a ia mo Paulo ki Ierusalema. (Kala. 2:1-5) Ne hagaao a Paulo ki a ia ‘kua fakalataha mo au, kua gahua fakalataha foki a maua.’ Ko Tito ne fakafano e Paulo ki Korinito he oti e tohia e ia e tohi fakamua haana ke he tau Korinito mai i Efeso. He nofo i Korinito, ne fai vala a Tito he okoaga ne taute ma e tau matakainaga i Ierusalema, ti liu a ia he magaaho fakamui he fekau e Paulo ke fakaoti e okoaga. Ko e liu atu haana ki Korinito he mole e feleveia mo Paulo i Maketonia ne fakaaoga ke ta atu e tohi ke uaaki mai ia Paulo ke he tau Korinito.—2 Kori. 8:16-24; 2:13; 7:5-7.

³ He mole e fakatoka mai a Paulo he tuku fakamua he fale puipui i Roma, ne liu foki a ia lafi mo Timoteo mo Tito he tau tau fakahiku he fekafekauaga haana. Ne liga kua putoia ai e fekafekauaga i Kereta, Heleni, mo Maketonia. Fakahiku ai, ne talahau kua fano a Paulo ki Nikopoli, he faahi tokelau ki lalo ha Heleni, ne maaliali kua tapaki a ia i ai mo e uta ki Roma ke tuku fakahiku he fale puipui mo e tamate. Ko e magaaho ne ahiahi atu ki Kereta ne toka e Paulo a Tito i ai ke “fakahakohako e . . . tau mena ne toe, mo e kotofa e tau patu ke he taha māga mo e taha māga,” ke tatai mo e tau fakatonuaga ne age e ia ki a Tito. Ne liga tohia e tohi ha Paulo he nakai leva e mole e toka e ia a Tito i Kereta, liga mai i Maketonia. (Tito 1:5; 3:12; 1 Timo. 1:3; 2 Timo. 4:13, 20) Ne hihiga ke tatai e kakano mo e kakano he tohi Fakamua Timoteo, ne tohi ke fakamalolō e tagata ne gahua fakalataha mo Paulo mo e foaki ki a ia e lalagoaga malolō ke he tau kotofaaga haana.

⁴ Ne liga tohia e Paulo e tohi he vahāloto he tuku fakamua mo e tuku ke uaaki a ia he fale puipui i Roma, po ke kavi 61 ke he 64 V.N. Ko e loga he tau fakamooliaga ke he tonutika he tohi a Tito kua tatai ni mo e tau tohi he magahala ia ki a Timoteo, ko e tau tohi tolu ia he Tohi Tapu ne fa totoku ko e “tau tohi fakalotu” ha Paulo. Ne tatai e puhala ne tohi ai. Ko Irenaeus mo Origen ne fatiaki tokoua mai ia Tito, mo e loga e tagata tohia talahaua i tuai ne fai fakamooliaga foki ke he fakakanona he tohi. Ne moua ai i loto he Sinaitic mo e Alexandrine Manuscripts. Kua ha ha ke he John Rylands Library e vala he vakai, P³², ko e lau koteke mai he kavi he senetenari ke toluaki V.N. ne toka ai e Tito 1:11-15 mo e 2:3-8.c Ne nakai fakauaua ko e tohi ko e vala tonutika he tau Tohiaga Tapu omoomoi.

KAKANO NE AOGA AI

⁸ Ne nonofo e tau Kerisiano Kereta he takatakaiaga ne pikopiko, matahavala, mo e lotokai. Ti kua lata nakai a lautolu ke fakatauō mo e moto tagata? Po kua lata ia lautolu ke taute e tau lakaaga malolō ke vevehe kehe katoatoa mai a lautolu ke fekafekau ko e tau tagata tapu ki a Iehova ko e Atua? He tala age puhala ia Tito ke he tau Kereta kua lata ke “foli a lautolu . . . ke fakamahani ke he tau gahua mitaki,” he talahau e Paulo: “Kua mitaki e tau mena ia, to aoga ke he tau tagata.” Kua ‘mitaki mo e aoga’ foki he vahā nei, ke he lalolagi ne kua tomo hifo ke he hagahaga kelea he tau gahua nakai fakamooli mo e pikopiko, ti kua lata e tau Kerisiano mooli ke “fakamahani ke he tau gahua mitaki,” ke fua mai e fekafekauaga ke he Atua. (3:8, 14) Ko e vihiatia katoatoa ha Paulo ke he mahani feuaki mo e mahani kelea ne fakahagahaga kelea e tau fakapotopotoaga i Kereta kua eke mo hatakiaga ma tautolu mogonei he magahala he ‘fakaalofa noa he Atua kua akonaki mai ai kia tautolu, kia tiaki e tautolu e tau mahani hepehepe, katoa mo e tau manako lahi he lalolagi, ka kia nonofo fakalatalata a tautolu mo e tututonu katoa mo e mahani Atua ke he mouiaga nai.’ Kua lata e tau Kerisiano ke “nonofo tauteute foki a lautolu ke he tau gahua mitaki oti kana” he fakakite e omaoma ke he tau fakatufono mo e fakatumau e loto manamanatu mitaki.—2:11, 12; 3:1.

⁹ Kua lautatai e Tito 1:5-9 mo e 1 Timoteo 3:2-7 he fakakite e mena kua lata mo e agaaga tapu ma e tau leveki. Kua peehi he mena nei ma e leveki ke “taofi mau ke he kupu moli” mo e eke mo faiaoga ke he fakapotopotoaga. Kua aoga mooli ha e mena nei ke tamai oti ke moua e motua fakaagaaga! Ko e mena ia, ati kua lata e mena nei ke hako e fakaakoaga tuga ne peehi tumau mai he tohi ki a Tito. Ne tomatoma e Paulo a Tito ‘kia vagahau atu ke he tau mena kua lata mo e kupu fakaako kua tonu.’ Ko e tau fifine motua kia eke mo “tau akoako [po ke, faiaoga] ke he tau mena mitaki,” mo e kua lata e tau fekafekau ke ‘fakalilifu ai e tau kupu he Atua, ha lautolu a Fakamoui ke he tau mena oti.’ (Tito 1:9; 2:1, 3, 10) He peehi e lata ha Tito ko e leveki ke mauokafua mo e nakai matakutaku ke he haana fakaako atu, ne pehē a Paulo: “Kia tala atu e koe e tau mena na mo e tomatoma atu ai, mo e akonaki atu mo e pule ni.” Ke lata mo lautolu ne liuliu, ne talahau e ia: “Kia akonaki fakalahi ai e koe a lautolu kia malolo ai a lautolu ke he tua.” Ti ko e tohi ha Paulo ki a Tito kua pauaki he “aoga ni ke fakaako ai, ke fakatonu ai, ke akonaki ai, ke fakailoilo ai foki ke he tututonu.”—Tito 2:15; 1:13; 2 Timo. 3:16.

¹⁰ Kua omoomoi he tohi ki a Tito e loto fakaaue ha tautolu ma e fakaalofa noa he Atua mo e fakamalolō a tautolu ke fuluhi mai he lalolagi ne nakai mahani Atua he “fakatalitali ke he amaamanaki ke monuina ai, mo e fakakiteaga he lilifu he Atua kua mua, mo e Fakamoui ha tautolu ko Iesu Keriso haia.” Ka taute pihia, ko lautolu ne talahaua tututonu ha ko Keriso Iesu to liga maeke ke ‘eke mo tau hakeaga ke lata mo e amaamanaki ke he moui tukulagi’ he Kautu he Atua.—Tito 2:13; 3:7.

[Tau Matahui Tala]