Tohi he Tohi Tapu Numera 49​—Efeso

Tagata Tohia: Paulo

Matakavi Tohia: Roma

Katoatoa he Tohia: k. 60–61 V.N.

MANAMANATU ko koe he fale puipui. Ne nofo a koe i ai ha ko e favaleaga ke he gahua fakamakutu haau ko e misionare Kerisiano. Ha kua nakai maeke a koe mogonei ke fina atu ke aahi e tau fakapotopotoaga ke fakamalolō a lautolu, ko e heigoa haau ka taute? Maeke nakai ia koe ke tohitohi ki a lautolu kua eke mo tau Kerisiano ha ko e gahua fakamatala haau? Liga manamanatu nakai a lautolu kua fēfē a koe, ti liga lata nakai a lautolu ke moua taha fakamalolōaga? Kua lata mooli! Ti kamata agataha a koe ke tohitohi. Kua taute e koe e mena taha ia mogonei ne taute he aposetolo ko Paulo he magaaho ne tuku fakamua he fale puipui i Roma, kavi 59-61 V.N. Ne ole a ia ki a Kaisara, ti pete kua fakatali ke he fakahala haana mo e kua leoleo ki ai, ne fai atāina agaia a ia ke taute falu gahua. Ne tohia e Paulo e tohi haana “Ke he Tau Tagata Efeso” mai i Roma, liga he 60 po ke 61 V.N., ti fakafano atu ia Tuiko ne fakatauō mo Onesemo.—Efeso 6:21; Kolo. 4:7-9.

² Ne fakakite e Paulo ko ia e tagata tohia he kupu fakamuaaki haana mo e lagafā e hagaao po ke totoku ko ia “kua lili ha ko e Iki.” (Efeso 1:1; 3:1, 13; 4:1; 6:20) Kua teao e totokoaga nakai ko Paulo e tagata tohia. Ko e Chester Beatty Papyrus No. 2 (P⁴⁶), ne talitonu kua mai he kavi 200 V.N., ne 86 e lau mai he koteke ne toka ai e tau tohi a Paulo. Putoia ai ko e tohi ke he tau Efeso, ti fakakite kua tuku auloa mo e tau tohi haana he magahala ia.

³ Ne fakamooli he tau tagata tohia fakalotu he vahā fakamua ko Paulo ne tohia ti kua tohi “Ke he Tau Tagata Efeso.” Ma e fakatai, ko Irenaeus, he senetenari ke uaaki V.N., ne fatiaki pehē e Efeso 5:30: “Tuga ne talahau e Paulo kua fakamonuina he tohi ke he tau Efeso, ko tautolu, ko e tau maga haia he hana tino.” Ko Clement of Alexandria, he magahala taha ia, ne fatiaki e Efeso 5:21 he talahau: “Ti he tau tohi ke he tau Efeso ne tohia e ia, Kia omaoma a mutolu ko e taha kia taha mo e matakutaku ke he Atua.” Ko Origen, ne tohia he vala fakamua he senetenari ke toluaki V.N., ne fatiaki e Efeso 1:4 he pehē: “Ka ko e aposetolo foki he tohi ke he tau Efeso, ne fakaaoga e vagahau taha ia he magaaho ne pehē a ia, Ne fifili a tautolu ka e nakala fakavē e lalolagi.”a Ko Eusebius, ko e taha pulotu ke he fakamauaga tala tuai he tau Kerisiano fakamua atu (k. 260-342 V.N.), ne lafi e Efeso ke he kanona he Tohi Tapu, mo e laulahi he tau tagata tohia fakalotu he vahā fakamua atu ne hagaao ke he tohi Efeso ko e vala he tau Tohiaga Tapu ne omoomoi he agaaga.b

⁴ Ko e Chester Beatty Papyrus, ko e Vatican Manuscript No. 1209, mo e Sinaitic Manuscript ne tiaki e tau kupu “i Efeso” he veveheaga 1, kupu 1, ti nakai fakakite e matakavi ne tohi ki ai. Ko e mena tupu mooli nei, lafi kua nakai fai fakafeleveiaaga ke he tau tagata takitokotaha i Efeso (pete he gahua a Paulo i ai ke he tolu e tau), ne taute falu ke tuahā kua liga tohia e tohi he taha matakavi po ke liga ko e tohi uta viko ke he tau fakapotopotoaga i Asia Tote ti putoia a Efeso. Pete ia, kua fakaaoga he laulahi he tau menusikuripi ne toe e tau kupu “i Efeso,” ti tuga ne mailoga e tautolu i luga, kua talia he tau tagata tohi fakalotu he vahā fakamua ko e tohi ke he tau Efeso.

⁵ Kua lata ma e falu vala tala ke lagomatai a tautolu ke maama e kakano he tohi nei. He senetenari fakamua he Vahā Nei, ne talahaua a Efeso he taute taulaatua, taute mana, kitekite ke he tau aolagi, mo e tapuaki ke he atua fifine tupuloga ko Atemisi.c He takatakai he fakatino he atua fifine, ne fakatū ai e faituga homo ue atu ne talahau ko e taha he tau mena ofoofogia ne fitu he lalolagi i tuai. Hagaao ke he keli kelekele he matakavi ia he senetenari ke 19 aki, ne talaga e faituga he lapalapa ne 73 e mita he laulahi mo e 127 e mita he loa. Ko e faituga ne kavi 50 e mita he laulahi mo e 105 e mita he loa. Ne 100 e pou sesa, ne igatia mo e 17 e mita he tokoluga. Ne uufi e tua fale aki e tau lapa sesa tea lalahi. Ne pehē ko e auro, nakai ko e puga, ne taute aki e tau tutaki he tau poloka sesa. Ne futiaki he faituga e tau tagata kitekite mai he tau kalakala oti he lalolagi, ti totou teau afe e tau tagata ahiahi ne o atu ke he maaga he tau magahala faiagahau. Ko e tau tagata laku mena ario i Efeso ne mautū lahi e tau pisinisi he fakafua e tau fakatino ario ikiiki he faituga ha Atemisi ke he tau tagata o fenoga mo tau koloa tokiofa.

⁶ Ne aafe atu a Paulo ki Efeso he fenoga misionare haana ke uaaki he ahiahi fakakū ke fakamatala ti toka hifo a Akula mo Pisila i ai ke tutaki e gahua. (Gahua 18:18-21) Ne liu atu a ia he fenoga misionare haana ke toluaki ti nofo i ai ke he kavi tolu e tau, he fakamatala mo e fakaako e ‘Puhala’ ke he tokologa. (Gahua 19:8-10; 20:31) Ne gahua lahi a Paulo he nofo i Efeso. I loto he tohi haana ko e Daily Life in Bible Times, ne tohi e A. E. Bailey: “Ko e aga mau ha Paulo ke gahua he feua haana he hake mai e lā ato hoko ke he matahola 11 he pogipogi. (Gahua 20:34, 35) ko e tulā ia kua oti tuai e fakaako ha Turano; ti mai he matahola 11 a.m. ke he 4 p.m. ke fakamatala he fale tolo, fono mo e tau tagata lagomatai, . . . ti fakahikuaki ke fakamatala ke he taha fale mo e taha fale ne kamata mai he 4 p.m. ti hoko ke he po. (Gahua 20:20, 21, 31) Ne manamanatu ai ko e moua fēfē e ia e magaaho ke kai mo e mohe.”—1943, lau 308.

⁷ He puhala fakamatala makutu nei, ne fakatapakupaku e Paulo e fakaaoga he tau mena fakatai he tapuakiaga. Ne fakahogohogo manava he mena nei a lautolu ne talaga mo e fakafua ai, tuga e tagata laku mena ario ko Temetiu, ti he mumu lahi ne fakahiku ke fano kehe a Paulo he maaga.—Gahua 19:23–20:1.

⁸ Kua ha ha mogonei he fale puipui, ne manamanatu a Paulo ke he tau lekua ne fehagai mo e fakapotopotoaga Efeso, kua takatakai he tau tagata tapuaki pouliuli mo e haia i lalo he faituga ofoofogia ha Atemisi. Nakai taumaleku kua latatonu e tau Kerisiano fakauku nei ma e fakataiaga ne age e Paulo ki a lautolu mogonei, he fakakite ko lautolu e “faituga tapu,” ne nofo ai a Iehova ke he haana agaaga. (Efeso 2:21) Ha kua fakakite e “mena galo” ke he tau Efeso, hagaao ke he fakatokatokaaga he Atua (ko e puhala haana ne fakatokatoka e tau fekau he faoa haana) ka liuaki mai e ia e kaufakalataha mo e mafola puhala ia Iesu Keriso, ne nakai fakauaua kua fakaohooho mo e fakamafanatia lahi ki a lautolu. (1:9, 10) Ne peehi e Paulo ke kaufakalataha e tagata Iutaia mo e Tagata Motu Kehe ke he Keriso. Ne fakamalolō e ia ke lototaha, ke kaufakalataha. Ti, maeke ia tautolu mogonei ke loto fakaaue ke he kakano, aoga, mo e maaliali kua omoomoi he agaaga e tohi nei.

KAKANO NE AOGA AI

¹⁶ Ko e tohi ke he tau Efeso kua aamotia e tau faahi oti he moui he Kerisiano. He onoono ke he lekua fakatupetupe mo e matahavala nukua tupu ki mua he lalolagi he vahā nei, ko e fakatonuaga mitaki mo e lautonu ha Paulo kua aoga mooli ma lautolu ne manako ke momoui mahani Atua. Kua lata ke fēfē e tau mahani he tau fanau ke he tau matua ha lautolu, mo e tau matua ke he tau fanau? Ko e heigoa e tau matagahua he taane ke he hoana haana, mo e hoana ke he taane haana? Ko e heigoa kua lata ia lautolu takitokotaha he fakapotopotoaga ke taute ke fakatumau e kaufakalataha ke he fakaalofa mo e meā faka-Kerisiano i loto he lalolagi kelea? Kua lauia he tomatomaaga ha Paulo e tau hūhū oti nei, ti holo atu a ia ke fakakite e tau mena ne putoia he tapulu ke he tagata Kerisiano foou. He fakaako ke he Efeso, to maeke oti ke moua e loto fakaaue mooli ma e aga kua fiafia e Atua ki ai mo e kua “eke ke lata mo e Atua, ke he tututonu mo e mahani mitaki ke fakamoli ai.”—4:24-32; 6:1-4; 5:3-5, 15-20, 22-33.

¹⁷ Kua fakakite foki he tohi e kakano he tau matagahua mo e tau kotofaaga he fakapotopotoaga. Ko e mena nei ke “fakakatoatoa ai e mitaki he tau tagata tapu, ke eke ai e lautolu e tau gahua he tau fekafekau, kia ati hake ai e tino a Keriso,” he manako ke motua fakaagaaga. He kaufakalataha katoatoa mo e tau fakaholoaga nei he fakapotopotoaga, kua maeke he Kerisiano ke “fakaalofa, kia tutupu ai . . . ke he tau mena oti kana kia ia, ko e ulu ni, ko Keriso haia.”—4:12, 15.

¹⁸ Ko e tohi ke he tau Efeso kua aoga lahi mahaki ke he fakapotopotoaga fakamua atu he fakamatila e maamaaga ha lautolu ke he “tau kupu galo kia Keriso.” Kua fakamahino he mena nei to lafi ke he tau Iutaia talitonu e “tau motu kehe” ne kua ui mai ke eke mo “hakeaga fakalataha mo tino taha kia igatia fakalataha foki ke he hana mena kua talahaua mai kia Keriso ke he vagahau mitaki.” Ko e pa puipui, “ko e [F]akatufono haia e tau poakiaga,” ne vevehe aki e tagata Motu Kehe mai he tagata Iutaia ka kua utakehe tuai, ti ko e toto he Keriso mogonei, kua tamai fakalataha e tau tagata oti ne tapu mo e ko e faoa he Atua. Ko e mena nei kua kehe lahi mo e faituga pouliuli ha Atemisi, ne kua talaga fakalataha ai mo Keriso Iesu ko e fale ma e Atua ke nofo ai haana agaaga—ko e “faituga tapu [ha Iehova].”—3:4, 6; 2:15, 21.

¹⁹ Hagaao ke he “mena galo he hana finagalo,” ne vagahau foki a Paulo ke he “fakamaopoopo ai . . . e tau mena oti kia Keriso . . . ko e tau mena ha he lagi [lautolu kua fifili ke nonofo he Kautu he lagi] katoa mo e tau mena ha he lalolagi [lautolu ka momoui ke he lalolagi i lalo hifo he Kautu].” Ati kua fakamatalahi ai e finagalo mua ue atu he Atua ke tamai e mafola mo e kaufakalataha. He hagaao ke he mena nei ne liogi a Paulo ma e tau Efeso, ko lautolu kua fakamaama e tau loto, ke maeke ke maama katoatoa e amaamanakiaga nukua ui he Atua a lautolu mo e ke kitia “po ke heinoa foki e lahi ue atu he mena homo atu kua eke māna ke he tau tagata tapu.” Ne fakamalolō lahi mooli he tau kupu nei a lautolu he amaamanakiaga ha lautolu. Ti ko e tohi ke he tau Efeso ne omoomoi he agaaga kua fakatumau ke atihake e fakapotopotoaga he vahā nei, ‘ke he tau mena oti kia fakapuke a tautolu ke he puke katoa he Atua.’—1:9-11, 18; 3:19.

[Tau Matahui Tala]