ha ko e mena hoko ke he aho ke logona ai ke he hana [Tama he Atua] leo a lautolu katoa ha he tau tukuaga, mo e o mai ai. Ko lautolu ne mahani mitaki, to tutu mai ke he moui; ka ko lautolu ne mahani kelea, to tutu mai ke he fakahala.”​—Ioane 5:28, 29.

15. Ko e heigoa e fakamoliaga ne moua e Paulo mo Anania ke he liu tumai a Iesu?

¹⁵ Tuga kua fita he talahau, ne tua e aposetolo ko Paulo ke he liu tu mai. He fakave ke he heigoa? Ha ko ia he vaha fakamua ko e tagata talahaua kelea ko Saulo, ko e tagata favale ke he tau Kerisiano. Kua fakamatakutaku he hana higoa mo e hana tau mahani e tau tagata tua. Nakai kia moli, ko ia ne talia e pinimaka he Kerisiano ko Setefano ne mate ma e tua? (Gahua 8:1; 9:1, 2, 26) Ka e, ke he puhala tu ki Tamaseko ne ­taute e Keriso ne liu tu mai a Saulo ke loto matala, he taute a ia ke matapouli fakaku. Kua logona e Saulo e leo ne pehe ki a ia: “Saulo, Saulo na e, ko e heigoa e mena ne favale mai ai a koe kia au? Ati tala age ai a ia, Ko e Iki na e, ko hai kia a koe? Ati tala age ai e Iki, Ko au ko Iesu kua favale mai a koe ki ai.” Ko Keriso taha ia ni ne liu tu mai, ne tala age ki a Anania ne nofo i Tamaseko, ke fano ke he fale ne liogi a Saulo mo e liu fakaala hana tau mata. He iloa ai fakatagata, kua fai kakano mitaki a Saulo mo Anania ke tua ke he liu tu mai.​—Gahua 9:4, 5, 10-12.

16, 17. (a) Iloa fefe e tautolu ko e nakai tua a Paulo ke he manamanatuaga Heleni ko e aga tuai ni e solu he tagata ke nakai maeke ke mate? (e) Ko e heigoa e amaamanakiaga mauokafua ne foaki mai he Tohi Tapu? (Heperu 6:17-20)

¹⁶ Kia mailoga la e puhala ne tali e Saulo, ko e aposetolo ko Paulo, ko e Kerisiano kua matematekelea, mo e kua uta ai a ia ki mua he Kavana ko Feliki. Kua totou e tautolu ia Gahua 24:15: “Ha ha ia au e amaamanaki ke he Atua, . . . ke liu foki tutu mai a lautolu kua mamate, ko lautolu ne tututonu katoa mo lautolu ne hepehepe.” Kua kitia maaliali, kua nakai tua a Paulo ke he manamanatuaga pouliuli Heleni ko e aga tuai ni e solu nakai maeke ke mate he tagata kua holo atu ke he taha moui he lalolagi tala fakalata po ke lalo fonua. Ne tali tonu a ia mo e fakaako atu e tua ke he liu tu mai. Ti ko e kakano he mena ia to moua he falu e mena fakaalofa ke he moui nakai maeke ke mate he eke mo tau mena momoui agaga i luga he lagi ne fakalataha mo Keriso mo e ma e laulahi to liliu mai ke he moui he lalolagi mitaki katoatoa.​—Luka 23:43; 1 Korinito 15:20-22, 53, 54; Fakakiteaga 7:4, 9, 17; 14:1, 3.

¹⁷ Ti kua foaki mai ai he Tohi Tapu ki a tautolu e maveheaga maaliali mo e amaamanakiaga mauokafua, kakano ha ko e liu tu mai, to liliu e tau tagata tokologa ke kitia ke he lalolagi nei ha lautolu a tau fakahele ka e i lalo he tau tutuaga kua kehe lahi.​—2 Peteru 3:13; Fakakiteaga 21:1-4.

Tau Lagomatai Aoga ma Lautolu ne Maanu

18. (a) Ko e heigoa e kanavaakau aoga lahi ne fakatoka mai he tau Fonoaga “Matakutaku Mahani Atua”? (Kikite ke he puha.) (e) Ko e heigoa e tau huhu he magaaho nei kua lata ke tali?

¹⁸ He magaaho nei kua ha ha ia tautolu ha tautolu a tau manatu tuai mo e ha tautolu a maanu. Ti ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke taute ke fahia mai he magaaho uka nei he mauku? Ko e heigoa kua maeke he falu ke taute ke lagomatai a lautolu ne maanu? Ke lafi ki ai, ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke taute ke lagomatai a lautolu ne loto fakamoli ne feleveia mo tautolu he fekafekauaga he fonua, ne nakai fai amaamanakiaga moli mo e kua maanu foki? Mo e heigoa foki e fakamafanaaga kua maeke ia tautolu ke moua mai he Tohi Tapu hagaao ke he tau fakahele ha tautolu ne kua momohe ke he mate? Ko e tala ne mui mai ka foaki mai e tau kupu lagomatai.

Fakamafana Mai ‘e Atua he Tau Fakamafanaaga Oti’

“Kia fakaaue ke he Atua, ko e Matua he Iki ha tautolu ko Iesu Keriso, ko e Matua hana e fakaalofa hofihofi, ko e Atua foki hana e tau fakamafanaaga oti, Ko ia kua fakamafana mai a mautolu ke he ha mautolu a tau matematekelea oti.”​—2 KORINITO 1:3, 4.

1, 2. Ko e faga fakamafanaaga fefe kua lata mo e tau tagata maanu?

KUA lata mo e tau tagata maanu e fakamafanaaga moli​—nakai ko e tau talahauaga pau mo e mena tuai. Kua logona oti e tautolu e talahauaga ‘to galo ai ni e mamahi he tau aho i mua,’ ka e he fou agaia he mauku, ko hai foki e tagata ka fakamafanatia he tau manatu ia? Iloa he tau Kerisiano kua mavehe e Atua ke he liu tu mai, ka e nakai puipui he mena ia e hukia lahi mahaki he tau loto he amanaki ti galogia. Mo e moli ka galo hau a tama, nakai hukui he fanau ne momoui agaia e tama fakahele ne mate.

² He tau magaaho ka mate taha, kua lagomatai lahi he tau fakamafanaaga moli a tautolu, ko e fakamafanaaga ne fakave lahi ke he tau maveheaga he Atua. Kua lata foki a tautolu mo e fakaalofa hofihofi. Kua moli lahi e mena nei ke he tau tagata i Ruanata, mua atu ke he teau he tau magafaoa he Tau Fakamoli a Iehova i ai ne mamate ha lautolu a tau fakahele he kelipopoaga faka-Tiapolo ke tatafi kehe e tau matakau ikiiki. Ti ko hai kua maeke e tau tagata oti ne maanu ke moua mai e fakamafanaaga?

Iehova​—Ko e Atua he Fakamafanaaga

3. Fakatoka fefe e Iehova e fakafifitakiaga ke he foaki fakamafanaaga?

³ Ko Iehova ne fakatoka e fakafifitakiaga he foaki mai ki a tautolu oti kana e fakamafanaaga. Kua fakafano mai ni e ia hana Tama fuataha, ko Iesu Keriso, ke he lalolagi ke foaki mai ki a tautolu e fakamafanaaga mo e amaamanakiaga tukulagi. Kua fakaako e Iesu: “Nukua pihia e fakaalofa mai he Atua ke he lalolagi, kua ta mai ai hana Tama fuataha, kia nakai mate taha ne tua kia ia, ka kia moua e ia e moui tukulagi.” (Ioane 3:16) Ne tala age foki a ia ke he hana tau tutaki: “Nakai mua ni e fakaalofa he taha ke he fakaalofa nai, kia tuku atu e taha hana moui ke hukui aki hana tau kapitiga.” (Ioane 15:13) He taha magaaho foki ne pehe a ia ko e: “Tama he tagata nakai hau a ia kia fekafekau mai e tau tagata kia ia, ka kia fekafekau atu a ia, kia foaki atu foki hana moui mo lukutoto ke hukui aki e tau tagata tokologa.” (Mataio 20:28) Mo e talahau e Paulo: “Ka kua fakakite mai he Atua hana fakaalofa kia tautolu he matulei e Keriso ke hukui aki a tautolu, ka ko e tau tagata hala agaia a tautolu.” (Roma 5:8) Kua maeke ia tautolu ke kitia mai he tau mena nai mo e tau kupu tohi tapu loga foki e fakaalofa he Atua mo Iesu Keriso.

4. Kua mua atu he ha e kaitalofa he aposetolo ko Paulo ki a Iehova?

⁴ Kua mua atu he iloa he aposetolo ko Paulo e mahani totonu noa a Iehova. Ha ko e mena hamutia mai a ia he tuaga mate fakaagaga, mai he tagata mahani favale lahi ke he tau tutaki a Keriso ti kua eke mogonai ko e Kerisiano matematekelea a ia ni. (Efeso 2:1-5) Kua fakamaama mai e mena ne tupu ki a ia: “Ha ko au, ko e muikau au he tau aposetolo; kua nakai aoga au ke talahaua ko e aposetolo, ha ko e mena ne favale au ke he ekalesia he Atua. Ko e fakaalofa noa he Atua kua pehenei ai au; ti nakai moua teao e au hana fakaalofa noa ia, ka kua mua haku a tau gahua kia lautolu oti; ka e nakai ko au, ka ko e fakaalofa noa he Atua ha ha ia au.”​—1 Korinito 15:9, 10.

5. Ko e heigoa ne tohi e Paulo hagaao ke he fakamafanaaga mai he Atua?

⁵ Kua lata tonu ai mogoia, he tohia e Paulo: “Kia fakaaue ke he Atua, ko e Matua he Iki ha tautolu ko Iesu Keriso, ko e Matua hana e fakaalofa hofihofi, ko e Atua foki hana e tau fakamafanaaga oti, Ko ia kua fakamafana mai a mautolu ke he ha mautolu a tau matematekelea oti, kia maeke ia mautolu ke fakamafana age kia lautolu ha i ai ha matematekelea ke he fakamafanaaga kua fakamafanatia ai he Atua a mautolu. Ha ko e mena, tuga he fakalahi mai kia mautolu e tau mamahi ha ko Keriso, ti pihia foki he fakalahi mai ha mautolu a fakamafanatia mai ia Keriso. Kaeke kua matematekelea a mautolu, kua pihia ha ko e fakamafanaaga mo e fakamouiaga ha mutolu, ha ne gahua ni mo e fakauka ke he tau mena mamahi ia kua mamahi ai a mautolu; kaeke ke fakamafanatia a mautolu, ti pihia ha ko e fakamafanaaga mo e fakamouiaga ha mutolu.”​—2 Korinito 1:3-7.

6. Fakahaha ke he heigoa e kupu Heleni ne liliu “fakamafanaaga”?

⁶ Kua omoomoi ha e tau kupu ia! Ko e kupu Heleni nai ne liliu “fakamafanaaga” mena matutaki ke he “uiina ke fano ke he tapa he taha.” Ti ko e mena ia ko e “tu he tapa he tagata ke fakamafana a ia ka hoko e tau kamatamata lahi ki a ia.” (A Linguistic Key to the Greek New Testament) Taha e tagata fakaako tokoluga ke he Tohi Tapu ne tohia: “Ko e kupu . . . kua lahi tumau moli e kakano mai he fakaalofa mafanafana hokoia. . . . Ko e fakamafanaaga Kerisiano ko e fakamafanaaga kua foaki mai e fakamaloloaga, ko e fakamafanaaga ne kua maeke ai e tagata ke fahia ke kautu mai he tau mena uka oti he moui ne hoko ki a ia.” Kua fakalataha foki ki ai e tau kupu fakamafanatia ne kua fakave ke he maveheaga mo e amaamanakiaga mauokafua​—ke he liu tu mai ha lautolu ne mamate.

Iesu mo Paulo​—Tau Tagata Fakamafana Fakaalofa Hohofi

7. Fakamafanatia atu fefe a Paulo ke he hana tau matakainaga Kerisiano?

⁷ Ko e fakafifitakiaga homo lahi ha a Paulo ke he foakiaga fakamafanaaga! Kua maeke a ia ke tohia ke he tau matakainaga i Tesalonia: “Ka kua mahani molu a mautolu he nofo ai a mautolu ia mutolu, tuga ne fifine fakahuhu tama kua leveki fakamitaki hana ni a fanau. Ne hofihofi pihia ha mautolu a fakaalofa kia mutolu, ne fiafia a mautolu ke ta atu kia mutolu, nakai kuenaia e vagahau mitaki he Atua, ka e katoa foki mo e moui ha mautolu, ha kua ofania e mautolu a mutolu. Tuga ne iloa foki e mutolu, ne mahani a mautolu kia mutolu takitokotaha tuga ne matua tane ke he hana fanau, he tomatoma atu a mautolu kia mutolu, mo e fakamafana atu, mo e talahau atu kia mutolu.” Ke tuga e tau mamatua fakaalofa ne manamanatu lahi, kua maeke ia tautolu oti ke fakakite e aga mafanatia mo e loto maama ke he falu he ha lautolu a tau magaaho matematekelea. ​—1 Tesalonia 2:7, 8, 11.

8. Fakamafana he ha he fakaakoaga a Iesu a lautolu ne maanu?

⁸ He fakakite e fakaalofa mo e mahani totonu pihia, ko e mena fifitaki ni a Paulo ke he hana Fakafifitakiaga lahi mahaki, ko Iesu. Kia manatu e uiina fakaalofa hohofi ne tuku mai e Iesu ke he tau tagata oti kana ne fakamau ia Mataio 11:28-30: “Kia o mai a mutolu kia au, ko mutolu oti ne matematekelea mo e pehia he tau kavega; ko au foki ke okioki ai a mutolu. Kia hahamo e mutolu e lakau hahamo haku, mo e fifitaki mai a mutolu kia au; ha ko au ni ko e totonu mo e loto holoilalo; ti moua ai e mutolu e okiokiaga mo e tau agaga ha mutolu. Ha ko e mena maeke vave haku a lakau hahamo he uta, ko e haku a kavega foki, ko e mena mama a ia.” E, kua ati hake e fakaakoaga a Iesu kakano he tuku mai e amaamanakiaga mo e maveheaga​—ko e maveheaga ke he liu tu mai. Ko e amaamanakiaga mo e maveheaga a nai ne foaki atu e mautolu ke he tau tagata, ke tuga a nai, he magaaho ka toka e mautolu mo lautolu e porosua Ka Mate a Ia ne Ofania e Koe. Maeke he amaamanakiaga nei ke lagomatai a tautolu oti, pihia foki kaeke kua leva he maanu a tautolu.

Puhala ke Fakamafana a Lautolu ne Maanu

9. Ko e ha kua nakai lata a tautolu ke fakatepetepe ke he tau tagata ne maanu?

⁹ Nakai fakakaupa e maanu ke he falu magaaho ku ni he mole e mate he taha fakahele. Kua fua he falu tagata e kavega mamafa he ha lautolu a maanu ke he moui katoa ha lautolu, mua atu ki a lautolu ne mamate e tau tama. Kua taha e kau tokoua Kerisiano mahani fakamoli i Sepania ne mate ha laua a tama tane ne 11 e tau he moui, he tau 1963, ha ko e gagao meningitis. Ke hoko mai ke he magaaho nei, fa mokulu agaia ha laua a tau hihina mata ka tala ke he ha laua a Paquito. Kua eke e tau fakamanatuaga, tau ata, tau mena tokiofa, ke liuaki mai e tau manatu momoko tuai. Ha kua pihia, kua lata a tautolu ke nakai fakatepetepe mo e manamanatu kua lata tuai a lautolu ke oti e maanu he magaaho nei. Kua talahau tonu he pule faka-ekekafo: “Ko e hikihikifano he mahani fakaagitau mo e logonaaga, ko e mena liga to ha ha tumau ke he loga e tau tau.” Kia manatu, mogoia, ke tuga he mau tumau e tau pite matamotu matolu he tau tino ha tautolu he moui katoa, to pihia foki e tau pite loga he logonaaga.

10. Ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke lagomatai a lautolu ne maanu?

¹⁰ Ko e heigoa e falu mena aoga kua maeke a tautolu ke taute ke fakamafana a lautolu ne maanu he fakapotopotoaga Kerisiano? Mai he loto fakamoli katoa liga to pehe a tautolu ke he taha matakainaga tane po ke matakainaga fifine ne lata ke fai fakamafanaaga, “Ka fai mena kua maeke ia au ke taute ke lagomatai, fakailoa mai ki a au.” Ka e fa laga fiha moli e magaaho ka ui mai e tagata mauku ki a tautolu ke talahau, “Kua manatu tuai e au e taha mena kua maeke ia koe ke taute ke lagomatai au”? Kua kitia maali tuai, lata a tautolu ke fakamakaukau ke taute ha mena kua lata ke fakamafana a ia ne mauku. Ti ko e heigoa mogoia e tau mena aoga kua maeke ia tautolu ke taute? Hanai e tau kupu lagomatai gahoa.

11. Maeke fefe he fanogonogo a tautolu ke fakamafana e falu?

¹¹ Fanogonogo: Taha e mena kua maeke lahi ia koe ke lagomatai ko e fakalataha ke he hana mamahi ne mauku he fanogonogo. Maeke ia koe ke huhu, “Loto nakai a koe ke tala ki ai?” Ti toka e tagata ke fifili. Manatu he taha Kerisiano e magaaho ne mate hana matua tane: “Kua lagomatai lahi moli ki a au he magaaho ne huhu e falu ko e heigoa ne tupu mo e fanogonogo moli ki ai.” Tuga he fakatonu mai e Iakopo, ke mafiti ke fanogonogo. (Iakopo 1:19) Fanogonogo fakaeneene mo e fakaalofa ki ai. “Kia tagi foki a mutolu fakalataha mo lautolu kua tagi,” he tala mai he Tohi Tapu ia Roma 12:15. Kia manatu ne tagi auloa a Iesu mo Mareta mo Maria.​—Ioane 11:35.

12. Ko e heigoa e tau faga fakamaloloaga kua maeke ia tautolu ke foaki atu ki a lautolu ne maanu?

¹² Kia fakamalolo atu: Kia manatu liga tokihala e tagata mauku he magaaho fakamua, he manamanatu kua liga lata foki a ia ke lahi e mena ne taute. Fakamalolo ke he tagata liga koenaia e tau mena kua fita he taute e ia (po ke talahau ha mena ne iloa e koe kua moli mo e mitaki). Fakamalolo atu ki a ia ko e mena ne logona e ia kua nakai kehe mai he tau tagata oti. Tala age ki a ia e falu ne iloa e koe ne fahia ke kautu mai he mena galogia pihia. Ke he falu kupu, kia mukamuka ke mailoga hana aga mo e fakaalofa ki a ia. Kua maeke ha tautolu a tau lagomatai fakaalofa ke logona lahi e ia! Kua tohia e Solomona: “Ko e tau kupu kua vagahau mo e lata ai kua tuga ne tau fua moli auro.”​—Tau Fakatai 16:24; 25:11; 1 Tesalonia 5:11, 14.

13. Ka fakaata e tautolu a tautolu, maeke fefe he mena ia ke lagomatai?

¹³ Kia ata: Kia fakaata e koe a koe nakai ni he tau aho gahoa fakamua ka ha ha agaia e tau kapitiga mo e tau matakainaga ka e ke he tau mahina loga ka mole ai kaeke kua lata, he magaaho ka liliu e falu ke he tau momoui ha lautolu. Kua maeke e tau vaha maanu ke kehekehe lahi, ko e mena uta ni ke he tagata. Kakano lahi ha tautolu a manamanatu mo e momoko Kerisiano he tau magaaho kua lata ai. Kua pehe e Tohi Tapu “ha ha i ai taha kua ofania mai kua mua he pipiki mai a ia ke he matakainaga.” Ti ko e talahauaga, “Ko e kapitiga moli ni e kapitiga ka hoko e matematekelea,” ko e mena moli kua lata a tautolu ke taute mau.​—Tau Fakatai 18:24; fakatatai Gahua 28:15.

14. Ko e heigoa kua maeke ia tautolu ke tutala ki ai ke fakamafana a ia ne mauku?

¹⁴ Tala ke he tau mahani mitaki he tagata ne mate: Ko e taha lagomatai lahi a nei ka hako e magaaho ka tutala ki ai. Tutala ke he tau tala fuluola ne manatu e koe ke he tagata ia. Kia nakai matakutaku ke fakaaoga e higoa he tagata mate. Ua mahani tuga ko e mena nakai moui he taha magaaho po ke nakai fai higoa e tagata fakahele ne mate. Kua fakamafanatia lahi ke iloa e mena ne talahau he tohi fakailoa he Har­vard Medical School: “Kua eke e tuluiaga ke