Tohi he Tohi Tapu Numera 60​—1 Peteru

Tagata Tohia: Peteru

Matakavi Tohia: Papelonia

Katoatoa he Tohia: k. 62–64 V.N.

TUGA ne fakakite he tau Kerisiano fakamua atu e mitaki he Atua, ne holo mitaki mo e malikiti hake e gahua hagaao ke he Kautu he matakavi katoa he Pule Atu Motu Roma. Pete ia, ne fai fekehekeheaki ne tupu mai ha ko e matakau makutu nei. Ke he taha mena, ne tupu mai e lotu ha lautolu i Ierusalema mo e he tau Iutaia, ti tuahā ai falu tagata ko e tau Iutaia makutu lahi ne manamanatu fakapolitika ne pehia he pule faka-Roma ti kua fakatupu lekua tumau ke he tau kovana he matakavi. Lafi ki ai, kua kehe e tau Kerisiano ha kua nakai talia e lautolu ke taute poa ke he pule atu motu po ke lafi mo e tau fakamanatuaga he tau lotu pouliuli he magahala ia. Ne vagahau fakakelea ki a lautolu ti loga e kamatamata ne feleveia mo lautolu ha ko e tua. He magaaho tonu, mo e fioia tuai ha ko e omoomoiaga faka-Atua, ne tohia e Peteru e tohi fakamua haana, he fakamalolō e tau Kerisiano ke tutū mauokafua mo e fakatonu ki a lautolu ke he tau mahani ha lautolu i lalo hifo ia Nero, ko e Kaisara he magahala ia. Ne moua e tohi nei he magaaho tonu ha kua nakai leva ti hoko e favale lahi.

² Ne fakakite ko Peteru ne tohia ha ko e tau kupu hafagi. Lafi ki ai, ko Irenaeus, Clement of Alexandria, Origen, mo Tertullian ne fatiaki oti mai he tohi, he fakahigoa ko Peteru e tagata tohia.a Ko e tonutika he tohi Fakamua Peteru kua fakamooli ai ke tuga ni e ha tohi ne omoomoi. Ne talahau e Eusebius ki a tautolu ko e tau ulumotua he lotu ne atāina ke fakaaoga e tohi; ne nakai fakauaua ke he tonutika he magahala haana (k. 260-k. 340 V.N.). Ko Ignatius, Hermas, mo Barnabas, he kamataaga he senetenari ke uaaki, ne hagaao oti ki ai.b Ko e tohi Fakamua Peteru kua lautatai mitaki mo e tau Tohiaga Tapu katoa ne omoomoi ti kua tuku mai e fekau malolō lahi ma e tau Iutaia mo lautolu ko e tau Kerisiano ne nakai ko e tau Iutaia ne nonofo ko e “tau tagata kehe kua paea fano i Pono, mo Kalatia, mo Kapatokia, mo Asia, mo Pitunia”—ko e tau matakavi i Asia Tote.—1 Pete. 1:1.

³ Magaaho fe ne tohia e tohi? Kua fakakite he aga he tohi kua moua e tau Kerisiano he tau kamatamata, mai he tau tagata pouliuli po ke mai he tau Iutaia ne nakai liliuina, ka kua nakaila hoko ia e favaleaga ha Nero ne tupu he 64 V.N. Ne fakamooli ai kua tohia e Peteru e tohi ato hoko e mena nei, liga he kavi 62 mo e 64 V.N. Ne kua fakamalolō e fakahikuaga nei ha kua ha ha agaia a Mareko mo Peteru. He magahala ne tuku fakamua a Paulo he fale puipui i Roma (k. 59-61 V.N.), ne haia agaia a Mareko mo Paulo ka kua tauteute ke fenoga atu ki Asia Tote; mo e ko e magaaho ne tuku a Paulo ke lagauaaki he fale puipui (k. 65 V.N.), ne kua amanaki a Mareko ke liu fakalataha foki mo Paulo i Roma. (1 Pete. 5:13; Kolo. 4:10; 2 Timo. 4:11) He vahāloto ia ne liga ko e magaaho mitaki ke fakalataha mo Peteru i Papelonia.

⁴ Tohia i fe e tohi Fakamua Peteru? Ne talia e tau tagata tuhituhi hagaao ke he Tohi Tapu ke he tonutika, fakakanona, tagata tohia, mo e magaaho ne liga tohia ai, ka kua kehekehe a lautolu ke he matakavi ne tohia. Hagaao ke he talahauaga ni ha Peteru, ne tohia e ia e tohi fakamua haana he nofo i Papelonia. (1 Pete. 5:13) Ka kua talahau falu ne tohia e ia mai i Roma, he pehē ko “Papelonia” ko e taha higoa galo ha Roma. Pete ia, ko e fakamooliaga, kua nakai lalago e ha onoonoaga pihia. Ne nakai fakakite i loto he Tohi Tapu kua hagaao pauaki a Papelonia ki a Roma. Ha kua fakamataulu e Peteru e tohi haana ki a lautolu ne nonofo he matakavi mooli ko Pono, Kalatia, Kapatokia, Asia, mo Pitunia, kua muitua fakahako ai ke he hagaaoaga haana ki a Papelonia ko e maaga mooli ne higoa pihia. (1:1) Ne fai kakano mitaki ma Peteru ke haia i Papelonia. Ne kua tuku age ki a ia e ‘vagahau mitaki ma lautolu kua peritome,’ ti kua lahi e puke tagata Iutaia i loto mo e he takatakaiaga he maaga Papelonia i tuai. (Kala. 2:7-9) He fakatutala e Encyclopaedia Judaica, ke he tauteaga he Babylonian Talmud, ne hagaao ai ke he “tau aoga tokoluga [faka-Iutaia] ha Papelonia” he magahala he Vahā Nei.c

⁵ Ko e tau Tohiaga Tapu, putoia e ua e tohi ne tohia e Peteru, ne nakai talahau ne fano a ia ki Roma. Ne talahau e Paulo ko ia i Roma ka e nakai talahau ko Peteru i ai. Pete kua 35 e higoa ne totoku e Paulo i loto he tohi haana ke he tau Roma mo e fakafano e tau ui fakafeleveia ke he 26 e higoa, ko e ha ne nakai totoku e ia e higoa a Peteru? Kakano ha kua nakai nofo a Peteru i ai he magaaho ia! (Roma 16:3-15) Ko e “Papeloni” ne tohi e Peteru e tohi fakamua haana mai ai kua maali ni ko e motu mooli ko Papelonia he kaukau Vailele Eufirate i Mesopotamia.

KAKANO NE AOGA AI

¹¹ Kua ha ha i loto he tohi fakamua a Peteru e tau fakatonuaga mitaki ma e tau leveki. He muitua ke he fakatonuaga ha Iesu ia Ioane 21:15-17 mo e ha Paulo ia Gahua 20:25-35, ne liu foki a Peteru fakakite e gahua he leveki kua tuga e gahua leveki manu, ke taute mo e nakai lotokai, fakamakai, mo e fiafia. Ko e leveki ko e tagata lagomatai leveki, ne fekafekau i lalo hifo he “leveki mamoe ne mua,” ko Iesu Keriso, ti fai fakalagoaga ki a ia ma e fuifui he Atua, ne kua lata ia ia ke manamanatu ke he tau manako ha lautolu ko ia ko e fakafifitakiaga ti fakatokolalo katoatoa.—5:2-4.

¹² Loga e tau vala he omaoma he Kerisiano ne kua lauia he tohi a Peteru, ti kua mitaki lahi e tau fakatonuaga ne foaki. Ia 1 Peteru 2:13-17 kua fakatonu ke he omaoma kua lata ke he tau pule, tuga e patuiki mo e tau kovana. Pete ia, ko e omaoma kua lata ni anei, ha kua taute ma e Iki mo e “matakutaku ke he Atua,” ha ko e tau fekafekau Kerisiano a tautolu. Ko e tau fekafekau kua fakamalolō ke omaoma ke he tau takitaki ha lautolu mo e fakauka kaeke ke matematekelea a lautolu ha “ko e loto manamanatu hifo ke he Atua.” Kua age foki ke he tau hoana e tomatomaaga aoga lahi ke omaoma ke he tau taane, putoia e tau taane ne nakai talitonu, ti fakakite pihia e lautolu he nonofo fakatekiteki mo e mahani fakalilifu ko e “koloa uho haia ki mua he Atua” ti maeke ke moua mai e tau taane ha lautolu ke talia e kupu mooli. Ke he mena nei ne fakaaoga e Peteru e fakataiaga he omaoma tua fakamooli ha Sara ki a Aperahamo ke omoi aki e manatu. (1 Pete. 2:17-20; 3:1-6; Kene. 18:12) Ko e tau taane mogoia, kua lata ia lautolu ke fakagahuahua e ulu pule ha lautolu ke he puhala manamanatu fakamitaki ke he ‘kapiniu kua mua he lolelole.’ He matakupu ia foki, ne tomatoma a Peteru: “Kia pihia a mutolu ko e tau fuata, kia omaoma a mutolu ke he tau patu.” Ti peehi e ia e lata ke moua e loto holoilalo, fakatokolalo, ko e aga faka-Kerisiano ne kua fakamalolō he tohi katoa haana.—1 Pete. 3:7-9; 5:5-7; 2:21-25.

¹³ He magaaho ne liu e tau kamatamata mo e tau favale vevela ke mafuta hake, ne foaki e Peteru e fakamafanaaga malolō, ti kua aoga mooli e tohi haana ki a lautolu oti ne fehagai mo e tau kamatamata pihia he vahā nei. Mailoga e puhala ne fakaaoga e ia e tau Tohiaga Tapu Heperu he fatiaki e tau kupu ha Iehova: “Kia tapu a mutolu, ha ko au nai kua tapu ni au.” (1 Pete. 1:16; Levi. 11:44) Ti ke he taha faahi kupu foki ne kua hokulo lahi e tau hagaaoaga ke he falu vala he tau Tohiaga Tapu omoomoi, ne fakakite e ia e puhala ne ati ai e fakapotopotoaga Kerisiano ko e fale he tau maka momoui fakaagaaga ne fakamau ke he Keriso. Ma e kakano fe? Ne tali e Peteru: “Ka ko mutolu, ko e hau fifili a mutolu, ko e tau patuiki mo e tau ekepoa, ko e motu tapu, mo e motu kua moua māna, kia fakakite atu e mutolu e mitaki hana ne ui a mutolu ke o mai he pouli ke he hana maama ke ofo lahi ai.” (1 Pete. 2:4-10; Isaia 28:16; Sala. 118:22; Isaia 8:14; Esoto 19:5, 6; Isaia 43:21; Hosea 1:10; 2:23) Ko e “tau ekepoa” nei, ko e fakatokaaga ekepoa he motu tapu katoa he Atua, ne tuku atu e Peteru e maveheaga he Kautu ko e “tufaaga nakai tuai popo, nakai fai kelea nakai tuai fifigo,” ko e “foufouiki lilifu nakai tuai popo,” ‘kua ui ke he monuina tukulagi ha ia Keriso Iesu.’ Ko e mena ia, ne fakamalolō fakalahi ki a lautolu nei ke fakatumau ke olioli ke maeke ia lautolu ke “fiafia mo e olioli lahi . . . ka fakakite mai hana lilifu.”—1 Pete. 1:4; 5:4, 10; 4:13.

[Tau Matahui Tala]