Tohi he Tohi Tapu Numera 15​—Esera

Tagata Tohia: Esera

Matakavi Tohia: Ierusalema

Katoatoa he Tohia: k. 460 F.V.N.

Katoa he Magaaho: 537–k. 467 F.V.N.

KO E fakahikuaga he moumouaga ha Ierusalema ne fakaperofeta ke 70 e tau i lalo ha Papelonia kua tata mai. Moli, kua talahaua a Papelonia he nakai fakatokanoa e tau tagata ne tapaki e ia, ka ko e tau kupu a Iehova to mua ue atu e malolo ke he malolo ha Papelonia. Ko e fakatokanoaaga he tau tagata ha Iehova kua kitia ai. Ko e faituga a Iehova ne moumou to liu atihake, mo e fatapoa ha Iehova to liu taute e tau poa he fakafeiloaga. To liu a Ierusalema ke iloa e kalaga mo e fakaheke he tau tagata tapuaki moli ha Iehova. Ne fita he perofeta e Ieremia e loa he moumouaga, mo e perofeta e Isaia e puhala ka fakatokanoa mai e tau tagata ne tapaki. Kua fita he fakahigoa foki e Isaia a Kuresa ko e Peresia ko e ‘leveki mamoe ha Iehova,’ ka fakaveli a Papelonia fakatokoluga mai he tuaga hana ko e pule malolo ke toluaki he lalolagi he fakamauaga tuai he Tohi Tapu.—Isaia 44:28; 45:1, 2; Iere. 25:12.

² Ne hokotia e matematekelea ki a Papelonia he po ia Oketopa 5, 539 F.V.N. (kalena Gregorian), he magaaho ne inu fiafia e patuiki Papelonia ko Pelesara mo e tau iki hana ke he tau atua temoni ha lautolu. Lafi ke he mahani fakalialia pouliuli ha lautolu, ne fakaaoga e lautolu e tau kapiniu tapu he faituga a Iehova mo tau kapiniu ne konahia ai a lautolu! Kua latatonu ha ia ha kua haia a Kuresa i fafo he tau kaupa ha Papelonia he po ia ke fakamoli e perofetaaga!

³ Ko e tau 539 F.V.N. nei ko e aho aoga lahi mahaki, ko e aho ka liga fakalautatai e fakamauaga tala tuai he lalolagi mo e Tohi Tapu. Magahala he tau fakamua ne pule a ia i Papelonia, ne “fakamatala ai e [Kuresa] ke he hana kautu oti,” he fekau e tau Iutaia ke o hake ki Ierusalema ke liu atihake e fale a Iehova. Ko e poakiaga nei kua taute moli he matahiku he 538 F.V.N. po ke mataulu he 537 F.V.N.a Ne liliu e tau tagata tua fakamoli ne tokogahoa fenoga atu ki Ierusalema ke ati e fatapoa mo e foaki e tau poa fakamua he ‘mahina fitu’ (Tishri, ne tatai ki a Sepetema-Oketopa) he tau 537 F.V.N.—ko e 70 e tau ke he mahina he mole e moumou e Nepukanesa a Iuta mo Ierusalema.—Esera 1:1-3; 3:1-6.

⁴ Fakafouaga! Kua foaki he mena nei e fakatokaaga he tohi a Esera. Ko e tagata ne fakaaoga he tala he veveheaga 7 kupu 27 ke he veveheaga 9 ne kitia maali ai ko e tagata tohia ko Esera. Ko e “tohikupu iloilo foki a ia ke he fakatufono a Mose” mo e tagata tua fakamoli ne “taute e Esera hana loto ke kumi ke he fakatufono a Iehova mo e eke ai, mo e fakaako atu ai,” kua latatonu lahi a Esera ke tohi hifo e fakamauaga tala tuai nei, tuga ne fakamau hifo e ia e Nofoaga he Tau Patuiki. (Esera 7:6, 10) Ha ko e tohi ha Esera ko e matutakiaga he Nofoaga he Tau Patuiki, ne mailoga lahi ai ke tohia he magaaho taha, kavi he 460 F.V.N. Ne kaputia 70 e tau, mai he magaaho ne moumou mo e mavehevehe e motu he tau Iutaia ne fakamailoga ko e “fanau he mate” ke he mau katoatoa he faituga ke uaaki mo e fakameaaga he tau ekepoa he mole e liu a Esera ki Ierusalema.—Esera 1:1; 7:7; 10:17; Sala. 102:20, matahui tala NW.

⁵ Ko e kakano he higoa faka-Heperu Esera ko e “Lagomatai.” Ko e taha ni e tohi ha Esera mo Nehemia mai he kamataaga. (Nehe. 3:32, matahui tala NW.) Magaaho fakamui ne vevehe he tau Iutaia e tohi vakai nei mo e fakahigoa ko e tohi Fakamua mo e Ua ha Esera. Ne ui he tau Tohi Tapu Heperu fou e tau tohi ua nei ko Esera mo Nehemia, pihia foki ke he falu a Tohi Tapu fou. Tau vala he tohi ha Esera (4:8 ke he 6:18 mo e 7:12-26) ne tohia ke he faka-Aramaika mo e vala ne toe ke he faka-Heperu, ha kua iloilo a Esera ke he tau vagahau ua ia.

⁶ He vaha nei ko e laulahi he tau tohikupu kua talia e tonutika he tohi a Esera. Hagaao ke he fakakanona ha Esera, ne tohia e W. F. Albright he tohi hana The Bible After Twenty Years of Archaeology: “Kua fakakite he vala tala mai he kumikumiaga ke he kelekele e makaka moli he tau Tohi ha Ieremia mo Esekielu, ha Esera mo Nehemia ke mua ue atu; kua fakakite e lautolu e fakatino moli he tau mena ne tutupu, ti pihia ke he puhala ne fakapapahi mai ai.”

⁷ Pete ko e tohi a Esera ne nakai fatiaki fakahako po ke hagaao fakahako ki ai e tau tagata tohia he Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, kua nakai fakauaua ke he tokaaga hana i loto he kanona he Tohi Tapu. Ne fakamau hifo e tau fakafehagai ha Iehova mo e tau Iutaia ke hoko ke he magaaho ne fakaputuputu e ketaloko faka-Heperu, ne lahi e gahua ha Esera ki ai, hagaao ke he aga faka-Iutaia tuai. Mua atu foki, ne fakatokoluga he tohi ha Esera e tau perofetaaga oti hagaao ke he fakafouaga ati kitia ai ko e vala uho lahi he fakamauaga faka-Atua, ne fakalautatai katoatoa ki ai. Lafi ki ai, kua fakalilifu ai e tapuaki mea mo e fakaheke e higoa ne mua ha Iehova ko e Atua.

KAKANO NE AOGA AI

¹⁴ Kua aoga e tohi ha Esera tali mai he magaaho fakamua, he fakakite e tonutika katoa he fakamoli e tau perofetaaga a Iehova. Ko Ieremia, ne talahau tuai e moumouaga ha Ierusalema, ne talahau tuai foki e fakafouaga hana he mole e 70 tau. (Iere. 29:10) Ke he magaaho tonu, ne fakakite e Iehova e fakaalofa-totonu hana he liuaki hana tau tagata, ko lautolu ne tua fakamoli ne toe, ke he Motu he Maveheaga ke matutaki e tapuakiaga moli.

¹⁵ Ne liu foki e faituga ne fakafou ke fakaheke e tapuakiaga ha Iehova ke he tau tagata hana, ti kua eke ai mo fakamoliaga kua homo ue atu he fakamonuina mo e fakaalofa noa a Iehova ma lautolu ne fuluhi ki a ia mo e manako ke he tapuakiaga moli. Pete kua noa mo e lilifu he faituga a Solomona, kua fakamoli ai e kakano ne lata mo e finagalo faka-Atua. Kua nakai fulufuluola foki e tau koloa i ai. Kua temotemoai foki ke he tau koloa uho fakaagaga, ti nakai ha ha i ai, he falu a mena, e puha he maveheaga.b Mo e nakai tatai e fakaulu he faituga ha Serupapelu ke he fakaulu he faituga he vaha ha Solomona. Ko e tau poa he tau povi mo e tau mamoe kua nakai hokotia ke he taha e pasene he tau poa he faituga ha Solomona. Ne nakai fakapuke he lilifu tuga e aolu e fale fakamui, ke tuga e fale fakamua, ti nakai hifo mai e afi ia Iehova ke tugi e tau poa huhunu. Ka ko e tau faituga ua, kua taute e kakano aoga he fakaheke e tapuakiaga a Iehova, ko e Atua moli.

¹⁶ Ko e faituga ne ta e Serupapelu, ko e faituga utafano ne ta e Mose, mo e tau faituga ne ta e Solomona mo Herota, mo e tau talagaaga, ko e fakataiaga, po ke fakatino. Ne hukui he tau fale nei e ‘fale uta fano moli ne fakatu e Iehova, ka e nakai ko e tagata.’ (Hepe. 8:2) Ko e faituga fakaagaga nei ko e fakaholoaga ke foaki e tapuakiaga ki a Iehova he fakave ke he poa lukutoto he Keriso. (Hepe. 9:2-10, 23) Ko e faituga fakaagaga lahi ha Iehova kua mua ue atu e lilifu ti mitaki katoatoa e fulufuluola mo e homo ue atu; ko e kikila hana kua maali tumau ke mua atu ke he ha mena ne talaga fakatino.

¹⁷ Ko e tohi ha Esera kua toka ai e tau fakaakoaga ne uho lahi mahaki ma e tau Kerisiano he vaha nei. Kua totou e tautolu i ai ne hagaao ke he tau tagata ha Iehova ne foaki fakamakai ma e gahua hana. (Esera 2:68; 2 Kori. 9:7) Kua fakamalolo ai a tautolu he ako hagaao ke he foakiaga tukulagi ha Iehova mo e hana fakamonuina ke he tau toloaga tagata ma e fakahekeaga hana. (Esera 6:16, 22) Kua kitia e tautolu e fakafifitakiaga mitaki he tau Netinimo mo e falu tagata motu kehe ne talitonu, he fakatauo a lautolu mo e tokogahoa ke foaki mo e lalago loto katoa e tapuakiaga a Iehova. (2:43, 55) Kikite foki ke he tokihala fakatokolalo he tau tagata he magaaho ne fakatonu age ke he puhala hehe ha lautolu he femauaki mo e tau motu takatakai mahani pouliuli. (10:2-4) Kua takitaki atu e tau feoakiaga kelea ke he ita faka-Atua. (9:14, 15) Ko e fiafia he fakamakutu ma e gahua hana ka tamai hana a taliaaga mo e fakamonuina.—6:14, 21, 22.

¹⁸ Pete he nakai liu ha patuiki ke nofo he nofoaga patuiki ha Iehova i Ierusalema, ne omoi he fakafouaga e amaamanakiaga to tamai e Iehova he magaaho kotofa e hana Patuiki ne mavehe he laini ha Tavita. Ko e motu ne fakafou kua ha ha mogonei he tuaga ke puipui e tau talahauaga tapu mo e tapuakiaga he Atua ato hoko e magaaho ke hau e Mesia. Kaeke nakai talia mo e tua e tokogahoa nei ke liliu ke he motu ha lautolu, to hau e Mesia ki a hai? Kitia moli ai, ko e tau mena tutupu he tohi ha Esera ko e vala aoga he fakamauaga tuai ne takitaki atu ke he hauaga he Mesia mo e Patuiki! Kua mua atu ai e aoga lahi ma e fakaakoaga ha tautolu he vaha nei.

[Tau Matahui Tala]