Tohi he Tohi Tapu Numera 17—Eseta
Tagata Tohia: Moretikai
Tau Matakavi Tohia: Susana, Elama
Katoatoa he Tohia: k. 475 F.V.N.
Katoa he Magaaho: 493-k. 475 F.V.N.
KO E tala anei ki a Ahasueru, ko e patuiki ha Peresia, ne talahau he falu ko Xerxes I, ne hukui he fifine Iutaia ko Eseta, ko e kasini ha Moretikai, e hoana liuliu hana ko Vasati. Ko e tagata Akako ko Hamanu ne pulega ke tamate a Moretikai mo e tau Iutaia oti, ka kua fakatautau ni a ia ke he akau ne taute e ia, ka e holo atu a Moretikai ke eke mo alagavaka ne mua mo e fakahao e tau Iutaia.
2 Moli, kua ha ha ai falu ne manako ke talahau ko e tohi ha Eseta kua nakai omoomoi po ke aoga ka ko e tala tuai ne fulufuluola. Ne fakave e talahauaga ha lautolu he nakai ha ha i ai e higoa he Atua. Pete he moli kua nakai totoku fakahako e higoa he Atua, ka e i loto he tohi faka-Heperu ne kitia ke laga fa e tuaga kehekehe he tau matatohi pauaki he Tetarakaramatoni, ko e tau mataulu he tau kupu fa, ne fakaleo YHWH (faka-Heperu, יהוה), po ko Iehova. Ko e tau matatohi nei kua taute pauaki mo vala mahuiga lahi ke he tolu e tau menusikuripi Heperu ti kua fakamailoga foki i loto he Masora ke he tau matatohi kula. Pihia foki, he Eseta 7:5 kua ha ha ai e matatohi pauaki he fakapuloaaga faka-Atua “To eke moli e au.”—Kikite matahui tala (NW) ha Eseta 1:20; 5:4, 13; 7:7, pihia foki e 7:5.
3 Ke he fakamauaga katoa kua kitia moli ne talia mo e omaoma a Moretikai ke he fakatufono a Iehova. Ne fakaheu a ia ke tukutuku hifo ke he tagata ne liga ko e Amaleka; ne fifili he Atua ke fakamahaikava e tau Amaleka. (Eseta 3:1, 5; Teu. 25:19; 1 Samu. 15:3) Ko e talahauaga ha Moretikai ia Eseta 4:14 ne fakakite kua tatali a ia ki a Iehova ke laveaki a ia ti tua a ia ke he takitakiaga faka-Atua ke he tau mena oti ne tutupu. Ko e fakakanopogi ha Eseta, fakalataha mo e falu Iutaia, ke he tolu e aho ato finatu a ia ke he patuiki ne fakakite e falanaki ke he Atua. (Eseta 4:16) Ko e fakalago mai he Atua ke he tau mena tutupu ne fakakite foki kua moua e Eseta e fiafia ha Hege, ko e leveki he tau fifine, mo e ha ko e mohe alafia he patuiki he po ne fekau e ia ke tamai e tau fakamauaga fakatufono ti mailoga kua nakai fakaheke a Moretikai ma e tau gahua mitaki hana kua mole. (Eseta 2:8, 9; 6:1-3; fakatatai Tau Fakatai 21:1.) Nakai fakauaua e fakamauaga ke he liogi, “ko e tau kupu ke he tau fakakanopogi mo e tagi ha lautolu.”—Eseta 9:31.
4 Kua fakakite he tau fakamoliaga loga e fakamauaga ke tonutika mo e moli. Ne talia ai he tau tagata Iutaia, ne fakahigoa e tohi ko e Meghil·lahʹ, kakano “iko; tohi vakai.” Ne tuku ai e Esera i loto he kanona faka-Heperu, ko ia ni ka tiaki moli e tau tala fakavai. Ke he vaha nei, ne taute tumau he tau Iutaia e galue he Puro, po ke Lots, he fakamanatu e fakahaoaga lahi he vaha ha Eseta. Ne fakakite he tohi e tau mahani mo e tau aga mau he tau Peresia he puhala moui moli ti felauaki mo e tau mena iloa he fakamauaga tala tuai mo e tau mena moua he keli ke he kelekele. Ke fakatai ki ai, ne fakakite fakatonu he tohi a Eseta e puhala ne fakaheke he tau Peresia e tagata. (6:8) Ne fakakite fakamatafeiga he keli ke he kelekele e talahauaga itikuhila ke he fale he patuiki tuga ne talahau he tohi a Eseta.a—5:1, 2.
5 Ko e hakotika nei kua tohi hifo foki ni he fakamauaga, he fakaeneene ke fakahigoa e tau iki mo e tau fekafekau, ti fakahigoa foki e tau tama tane tokohogofulu ha Hamanu. Ko e laini ha Moretikai mo Eseta kua matutaki ki a Kuso he magafaoa ha Peniamina. (2:5-7) Ko e tau fakamoliaga kua taute ke he tau fakamauaga he fakatufono Peresia. (2:23; 6:1; 10:2) Ko e vagahau he tohi ko e faka-Heperu tuai, mo e loga e tau kupu mo e tau talahauaga Peresia mo e Aramaika ne lafi ki ai, ne tatai e tau puhala tohia mo e Nofoaga he Tau Patuiki, Esera, mo Nehemia, ati felautatai katoatoa ai ke he vaha ne tohia ai.
6 Kua manatu ai ko e tau mena tutupu ha Eseta kua taute he tau vaha ne malolo lahi e kautu Peresia mo e katoa ke kavi 18 e tau he pule a Ahasueru (Xerxes I). Ko e magaaho ia, hifo mai ke he kavi 475 F.V.N., kua fakakite mai he tau talahauaga he tohi Heleni, Peresia, mo Papelonia e tupumaiaga.b Ko Moretikai, ne kitia mata e tau mena ia mo e ko e tagata ne talahaua he fakamauaga, ne liga tohia e tohi; ti fakakite he tau fakamauaga fakamatafeiga ko e tagata tohia kua liga moui he vaha ne tutupu e tau mena nei he fale patuiki i Susana.c Pete he nakai totoku a ia ke he falu tohi he Tohi Tapu, kua nakai fakauaua ko Moretikai ko e tagata moli he fakamuaga tuai. Taha mena foki, ne moua e tohi matatohi-fakatino ne talahau e A. Ungnad ha Sihamani ke hagaao ki a Mardukâ (Moretikai?) ko e iki ne mua he fale i Susa (Susana) he magahala he pule ha Xerxes I.d Kua haia i Susana ne fakakatoatoa moli e Moretikai e fakamauaga he tau mena tutupu he tohi ha Eseta, kavi a ia ke 475 F.V.N.
KAKANO NE AOGA AI
16 He nakai fai tagata tohia Tohi Tapu foki ne fatiaki fakahako mai ia Eseta, ko e tohi kua felauaki katoatoa mo e falu Tohiaga Tapu omoomoi oti. Ko e moli, kua foaki mai falu a fakataiaga mitaki lahi he tau matapatu fakaakoaga he Tohi Tapu ne tohi fakamui i loto he tau Tohiaga Tapu Heleni Kerisiano, ti kua hagaao ke he tau tagata tapuaki ha Iehova he tau tau kehekehe he momoui. Ko e fakaakoaga ke he tau valakupu ne mui mai to nakai ni fakamoli e mena nei ka e to atihake e tua faka-Kerisiano: Eseta 4:5—Filipi 2:4; Eseta 9:22—Kalatia 2:10. Ko e tukupau ne taute ke he tau Iutaia, ne nakai omaoma a lautolu ke he tau matafakatufono he patuiki, kua tatai ke he tukupau ne taute ke he tau Kerisiano fakamua atu. (Eseta 3:8, 9; Gahua 16:21; 25:7) Ne fehagai fakamalolo e tau fekafekau moli ha Iehova ke he tau tukupau pihia mo e falanaki he liogi ke he malolo faka-Atua ke laveaki, tuga e fakataiaga mitaki lahi ha Moretikai, Eseta, mo e tau katofia Iutaia ha laua.—Eseta 4:16; 5:1, 2; 7:3-6; 8:3-6; 9:1, 2.
17 Ko e tau Kerisiano, kua nakai lata ia tautolu ke manatu kua kehe e tuaga ha tautolu mai he ha Moretikai mo Eseta. Kua nonofo foki a tautolu i lalo he “tau tui ne mua” he lalolagi kehe. Ko e manako ha tautolu ke eke mo tau tagata omaoma ke he fakatufono he ha motu ni ne nonofo ai a tautolu, ka e he magaaho taha, kua manako a tautolu ke fai veveheaga he vahaloto he ‘uta e tau mena a Kaisara ki a Kaisara mo e tau mena he Atua ke he Atua.’ (Roma 13:1; Luka 20:25) Ko e Alagavaka ne Mua ko Moretikai mo e Patuiki Fifine ko Eseta ne fakatoka e fakafifitakiaga mitaki he fakamoli mo e omaoma ke he tau feua fakalalolagi ha laua. (Eseta 2:21-23; 6:2, 3, 10; 8:1, 2; 10:2) Ka e, ne fakamalolo a Moretikai ke nakai omaoma ke he poaki fakapatuiki ke tukutukuhifo ki mua he tagata Akako, ko Hamanu. Mua atu foki, ne mailoga e ia ke taute e poaki ia ke moua aki e tonu mai he patuiki he magaaho ne pulega a Hamanu ke fakaotioti e tau Iutaia.—3:1-4; 5:9; 4:6-8.
18 Ko e tau fakamoliaga oti kua tuhi ke he tohi ha Eseta ko e vala he Tohi Tapu, ‘mai he agaga he Atua mo e aoga.’ Pete he nakai totoku fakahako e Atua po ke hana higoa, ne foaki mai ki a tautolu e tau fakafifitakiaga homo ue atu he tua. Ko Moretikai mo Eseta nakai ko e tau tagata noa he manamanatuaga he tau tagata talahau tala tuai, ka ko laua ko e tau fekafekau moli ha Iehova ko e Atua, ko e tau tagata ne mauokafua katoatoa ke he malolo ha Iehova ke fakamoui. Pete kua nonofo a laua i lalo he “tau tui ne mua” he motu kehe, ne fakaaoga e laua e tau puhala hako oti ke puipui e tau manako he tau tagata he Atua mo e tau tapuakiaga ha lautolu. Ko tautolu he vaha nei kua maeke ke muitua ke he tau fakafifitakiaga he ‘fakatonu atu mo e fakamoli ke he vagahau mitaki’ he Kautu he Atua he fakahaoaga.—Filipi 1:7.
[Tau Matahui Tala]
a Insight on the Scriptures, Vol. 1, lau 764; Vol. 2, lau 327-31.
b Insight on the Scriptures, Vol. 2, lau 613-16.
c Cyclopedia ha McClintock mo Strong, liu lomi he 1981, Vol. III, lau 310.
d A. Ungnad, “Keilinschriftliche Beiträge zum Buch Esra und Ester,” Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft, LVIII (1940-41), lau 240-4.