17. Ko e heigoa e tuaga aoga lahi ke he tau tagata, ti ko e heigoa e tau kupu ka nakai leva ti manatu e tautolu?

¹⁷ Iloa mooli e tautolu kua nakaila oti ia e latau. Ti matutaki a tautolu ke fakamatala e tala mitaki kia lautolu foki ne totoko. (Mata. 24:14, 21) Ti kua hafagi e magaaho mitaki mogonei ki a lautolu ne totoko ke fakatokihala mo e moua e fakamouiaga ato fakakatoatoa e magaaho ia. Ko e fakatapuaga he higoa a Iehova kua mua atu e aoga ke he fakamouiaga he tagata. (Totou Esekielu 38:23.) Ka fakalataha e tau motu ke he laliaga he lalolagi katoa ne talahau tuai ke moumou e tau tagata he Atua, to manatu e tautolu e tau kupu he liogi he salamo: “Kia fakamā a, lautolu mo e hohopo e tau ate ha lautolu tukulagi, tukumuitea; kia mā a lautolu, mo e mahaikava ni.”—Sala. 83:17.

18, 19. (a) Ko e heigoa e mena ne tatali ki ai e tau tagata totoko malolō he pule katoatoa ha Iehova? (e) Lauia fēfē a koe ke he fakatapuaga fakahiku he pule katoatoa a Iehova hane hoko mai?

¹⁸ Ko e fakaotiaga fakamā hane tatali mai ki a lautolu ne fifili ke totoko ke he pule katoatoa ha Iehova. Ne fakakite he Kupu he Atua ko lautolu “kua nakai omaoma ke he vagahau mitaki”—ti ko e kakano nei to mamate a lautolu i Amaketo—he matematekelea “ke he mahaikava tukulagi.” (2 Tesa. 1:7-9) Ko e moumouaga ha lautolu ia mo e fakahaoaga ha lautolu kua tapuaki fakamooli ki a Iehova ko e kitiaaga maaliali ko Iehova ko e Atua tokotaha mooli. He lalolagi foou, to nakai nimo e kautūaga lahi ia. Ko lautolu ‘ka liu tutu mai he mamate, ko lautolu ne tututonu katoa mo lautolu ne hepehepe,’ to ako ke he tau gahua lalahi ha Iehova. (Gahua 24:15) He lalolagi foou, to mailoga e lautolu e kitiaaga maaliali he pulotu he moui i lalo hifo he pule katoatoa a Iehova. Ko e tau tagata loto holoilalo ne ha ha i ai mo lautolu ka kitia mafiti ko Iehova ko e Atua mooli tokotaha.

“Ko e Higoa Tapu mo e Mua Ue Atu Mooli Anei he Atua”

Ne talahau pihia a Nicholas ha Cusa he lauga haana he 1430.a Ko ia ko e tagata ne loga e mena ne fiafia ki ai, ne hagaaki a ia ke he tau mena tuga anei, he fakaakoaga ke he faka-Heleni, faka-Heperu, pulotu, fioloti, tau mata numera, mo e tau aolagi. He 22 e tau he moui, ne eke a ia mo ekekafo ke he tau matafakatufono he Katolika Roma. He 1448 ne kotofa a ia ke lagomatai e pope.

Kavi ke he 550 e tau kua mole, ne fakatū e Nicholas ha Cusa e kaina leveki fuakau i Kues, ne fakahigoa mogonei ko Bernkastel-Kues, ko e taone ne kavi ke he 130 e kilomita ke he faahi lalo ha Bonn, i Sihamani. Ko e fale taha nai mogonei kua toka ai e fale toka tohi i Cusa ne molea e 310 e menusikuripi i ai. Taha he tau mena ia ko e Codex Cusanus 220 ne ha ha i ai e lauga ha Cusa he 1430. I loto he lauga ia, In principio erat verbum (Ne ha ha ke he Kamataaga e Loko), ne fakaaoga e Nicholas ha Cusa e matatohi Latini Iehoua ma e Iehova.b He lau 56 ne toka ai e talahauaga nei hagaao ke he higoa he Atua: “Ko e mena foaki he Atua. Ko e Tetarakaramatoni, ko e higoa ne moua mai he fā e matatohi . . . Ko e higoa tapu mo e mua ue atu mooli anei he Atua.” Ne tatai e talahauaga a Nicholas ha Cusa mo e tala ne kitia e higoa he Atua ke he tau tohiaga fakamua he tau Tohiaga Tapu Heperu.—Esoto 6:3.

Ko e koteke nei mai he kamataaga he senetenari 15 aki ko e taha he tau tokumene ne tuai lahi ne tohi ai “Iehoua” he Tetarakaramatoni.” Ko e fakamauaga nei ne fakamooli foki e puhala ne tohi aki e higoa he Atua ko “Iehova” ke he loga e tau senetenari.