Hawaii’s muzikale spiegel

Door Ontwaakt!-correspondent op Hawaii

SLUIT een ogenblik uw ogen en luister naar de lieflijke tonen van een Hawaiiaans lied, en voor uw geest zal het beeld verschijnen van een Zuidzee-eiland in een azuurblauwe zee, met wuivende palmbomen, witte koraalstranden, ruisende brandingsgolven en vriendelijke Polynesische mensen. Bij de geboren Hawaiiaan gaan de gedachten echter veel dieper. Zijn muziek is voor hem een spiegel van de geschiedenis van zijn eilanden.

De oude Hawaiiaan „zong” of liever, reciteerde op zangerige toon dingen die naar zijn mening op geen andere wijze goed konden worden overgebracht. Hij zong zijn gebeden, de serenades voor zijn geliefde en de wiegeliedjes voor zijn kinderen. Hij kende gezangen over dappere helden, oorlogstragedies en zelfs profetieën. Ja, voor bijna elke dagelijkse gebeurtenis bestond er wel een gezang. Door dergelijke recitatieven, zoals men ze zou kunnen noemen, of muzikale voordrachten, werden geschiedkundige en andere belangrijke gebeurtenissen in het geheugen gegrift en van geslacht op geslacht overgedragen. Hawaiiaanse opperhoofden hadden speciale voordrachtszangers in dienst om hun namen en de namen van hun voorouders te reciteren.

Hoe klonk die oude muziek? In elk geval volkomen anders dan de huidige Hawaiiaanse muziek, en voor het oor van een westerling waarschijnlijk zelfs tamelijk monotoon wegens het beperkte toongebied — vaak slechts bestaande uit twee of drie tonen.

De Hawaiiaan gebruikte het woord mele (letterlijk: „poëzie”) om naar deze voordrachtszang te verwijzen. Door buitenlandse invloeden en contacten is mele evenwel langzamerhand synoniem geworden met „lied”. Zodoende wordt er in Hawaiiaanse liederen nog altijd een vrijelijk gebruik gemaakt van de beeldrijke taal die zo bijzonder kenmerkend was voor de oude poëzie. Zo kunnen bijvoorbeeld liederen die schijnbaar handelen over, zeg, bloemen of plaatsen, in werkelijkheid betrekking hebben op personen en gevoelens.

Soorten van gezangen

Deze gezangen of gedichten kunnen in twee algemene hoofdgroepen worden verdeeld: „mele oli” (gezangen zonder begeleiding) en „mele hoela” (gezangen met ritmische begeleiding).

De gezangen zonder begeleiding bestonden uit balladen, gebeden, profetieën, klaagzangen en wat minder belangrijke wereldse liederen. Het zingen of voordragen van deze gezangen vereiste een groot longvolume, een natuurlijke stembekwaamheid en een uitstekende ademhalingstechniek om de ongewoon lange zinnen te kunnen aanhouden. De toonhoogte bleef doorgaans constant, behalve bij natuurlijke adempauzen en aan het eind van een zin, die meestal met een lichte triller werd afgesloten. De „mele oli”, of onbegeleide zang, wordt heden ten dage nog maar zelden gehoord; het ten gehore brengen ervan is een uitstervende kunst die nog maar door enkelen wordt beoefend.

De „mele hoela” daarentegen had als kenmerk een sterke ritmische „schwung”. Somtijds gebruikte de uitvoerende kunstenaar enkel zijn lichaam en handen bij het uitbeelden van een gedicht, andere keren echter weer een grote variatie van ritmische muziekinstrumenten. Deze ritmisch begeleide zang was de voorloper van de moderne hoela-hoela.

De oude hoela werd als zo’n verfijnde kunstvorm beschouwd dat er heel wat taboes aan verbonden waren, om haar tegen ontwijding te beschermen. Zij die lid wensten te worden van het hoela-gilde, moesten zich op een hoelaschool laten inschrijven, onder strenge bepalingen leven en een zware opleiding doormaken alvorens zij tot het gilde werden toegelaten.

Oude muziekinstrumenten

Enkele van de muziekinstrumenten van het oude Hawaii zijn tot op onze tijd in gebruik gebleven. Men kende slechts één belangrijk snaarinstrument — de „oekeke” — die echter wel in twee uitvoeringen voorkwam.

De lange oekeke bestond uit een vlakke strook buigzaam hout, overspannen door twee snaren van kokosvezel en verder uitgerust met schroeven om de snaren in de juiste toon te stemmen, met een interval van een seconde of een kwart. De andere had nog een derde snaar, gestemd op een terts. Bij beide typen bracht men de mond tegen de bovenkant van de snaren aan, terwijl men dan tijdens het zingen of neuriën de vingers over de snaren bewoog.

Een van de vreemdste instrumenten in het oude orkest was de neusfluit. Vervaardigd uit een bamboegeleding, had ze aan de ene kant een holte voor de neus en aan het andere einde twee vingergaten. Een ander vreemd blaasinstrument, dat iets weg had van een primitieve ocarina, bestond uit een pompoen met drie gaten; één gat was om tegen de neus te houden en de andere twee om met de vingers te worden bespeeld.

De afdeling slagwerk schitterde door variatie! Het aantal soorten slaginstrumenten, gemaakt van kokosdoppen, hout en kalebassen was oneindig. Gewoonlijk waren de uiteinden van deze instrumenten overtrokken met strak gespannen haaiehuid. Een bijzondere plaats onder dit slagwerk werd ingenomen door de ’pahoe’-trom, die tijdens de twaalfde en dertiende eeuw vanuit Tahiti was ingevoerd, en was gemaakt van een uitgeholde stam van een kokospalm of broodboom. Het onderstuk werd prachtig besneden en de bovenkant werd overtrokken met haaiehuid. Deze trom is naast de kleine kokosnotetrommel nog steeds in gebruik.

Hoe is echter deze unieke poëzie, met haar declamatorische zang, aparte dansvorm en beperkte toonbereik, geworden tot wat ze nu is: de melodieuze, lustig vloeiende muziek van het huidige Hawaii?

Invloed van buitenlandse muziek

De overgang van de oude naar de nieuwe muziek volgde weldra op de eerste bezoeken die Europeanen in 1778 aan deze eilanden brachten. In korte tijd veroorzaakten de bemanningen van walvisvaarders en groepen zendelingen grote veranderingen in de cultuur van Hawaii. De reizende zeelieden kwamen met een muzikaal repertoire even gevarieerd als hun nationaliteiten, en het duurde niet lang of de muziekminnende Hawaiiaan had hun liederen overgenomen en ze een plaats gegeven in zijn eigen liederenschat. Veel favoriete Zuidzeemuziek van thans is geboren uit de liedjes van deze eerste bezoekers.

Op hun beurt namen deze vreemdelingen weer veel oude Hawaiiaanse liederen over. Een van Hawaii’s „evergreens” bijvoorbeeld, Hole Waimea, is een oude mele die op moderne muziek is gezet. Ook het onvergetelijk mooie refrein Waipio, genaamd naar een liefelijk dal, is van oorsprong een zeer oud gezang.

In de jaren twintig van de vorige eeuw begonnen de zendelingen een alfabet op te stellen voor de ongeschreven Hawaiiaanse taal. Aldra voerden zij ook de 8-tonige toonladder in en begonnen hun gretige leerlingen kerkliederen en eenvoudige volksliederen te leren. Hoewel zelfs harmonie in het oude Hawaii een onbekend begrip was, kwam men toch snel tot goede resultaten. Hawaiianen zijn bijzonder vaardig in het zingen van de tenorstem, door veel componisten beschouwd als de moeilijkste stemsoort.

In de negentiende eeuw kwam de jonge Duitse musicus Henry Berger op uitnodiging van Kamehameha V naar Hawaii en werd de hofmusicus en muziekleraar voor de leden van de koninklijke familie. Hij is degene geweest die de nu wereldberoemde Royal Hawaiian Band heeft opgericht, welke Band tot op de dag van vandaag binnenkomende passagiersschepen geregeld met Hawaiiaanse zang en dans op de pier verwelkomt. Deze wenst de passagiers bij vertrek ook „Aloha” toe, wat vaarwel, welkom of liefde betekent.

Tijdens en na de dagen van Bergers invloed ontstond er een schat van karakteristieke Hawaiiaanse muziek, zoals wij die nu kennen. Verscheidene koninklijke personen in de dagen van Berger gaven er blijk van over grote muzikale gaven te beschikken; zo ook de laatste regerende vorstin van Hawaii, koningin Lilioukalani. Het geliefdste en meest bekende Hawaiiaanse lied, Aloha Oe, is door haar gecomponeerd.

De muziek van het lied is ontleend aan een oude ballade. Maar de heimweevolle lyriek wist Lilioukalani erin te brengen na in 1878 getuige te zijn geweest van een ontroerend afscheidstoneeltje tussen een jonge officier van het koninklijke leger en een inboorlingemeisje op de Maunawili ranch in Waimanalo, Oahu. Zij schreef zelf de muziek bij het lied, waarna Berger die arrangeerde en de Royal Hawaiian Band het lied onder zijn leiding in 1883 voor het eerst ten gehore bracht. Het verwierf onmiddellijk populariteit.

Moderne instrumenten en hun populariteit

In de tweede helft van de negentiende eeuw waren de Hawaiianen reeds buitengewoon verzot geworden op de gitaar. In 1886 werd bericht: „Zij bespelen haar als solo-instrument met een gevoeligheid en gratie die zeer wel bij hun fijnbesnaarde aard past.” Ook de viersnarige miniatuurgitaar, de oekelele, veroverde een plaats in de Hawaiiaanse harten toen een Portugese immigrant dit instrument in 1879 naar de eilanden bracht.

De Portugezen noemden de oekelele de „cavaquinhos”, hetgeen letterlijk „klein stukje hout” betekent. Maar wegens de levendige manier waarop hij werd bespeeld, veranderde de fantasierijke Hawaiiaan zijn naam weldra in oekelele, wat „springende vlo” betekent. Hoewel oorspronkelijk slechts bedoeld voor begeleiding, zijn er tegenwoordig een aantal werkelijke virtuozen op dit instrument, die hem solo bespelen en er alles op kunnen vertolken.

Eén instrument is echter zuiver een produkt van Hawaiiaanse bodem — de „steel guitar”. In de jaren negentig van de vorige eeuw was er een leerling van de Kamehameha-school, Joseph Kekuku genaamd, die tijdens het bespelen van een oude gitaar de achterkant van een kam tegen de snaren duwde terwijl hij ze beroerde en aldus voor de eerste maal het onbeschrijflijk mooie „steel guitar”-geluid hoorde, dat sindsdien karakteristiek is geworden voor Hawaii.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog raakte de Hawaiiaanse muziek over de hele wereld populair. Grammofoonplaten zijn voor Hawaii de beste reclame. Wie heeft nog nooit opnamen gehoord van Hawaiiaanse klassieken als Na Lei O Hawaii, Blue Hawaii, Little Grass Shack, Sweet Leilani, of de Hawaiian Wedding Song?

De geschiedenis van Hawaii — getuigend van grote daden, liefde voor de schepping en diepe gevoelens — is in de loop der eeuwen voor de wereld bewaard gebleven om er op muzikale wijze van te genieten. Muziekoverblijfselen uit een voorbij verleden vullen ons oor en laten een indruk achter die zich voortdurend zal hernieuwen, telkenmale als er Hawaiiaanse muziek wordt gespeeld.