Vanwaar de terugkeer van „te genezen” ziekten?
EEN woning is net grondig schoongemaakt. Maar naarmate de dagen, weken en maanden verstrijken, doen vuil en stof geleidelijk weer hun intrede. Eén grondige schoonmaakbeurt is dus niet voldoende. Voortdurend onderhoud is noodzakelijk.
Het heeft er enige tijd op geleken dat malaria, t.b.c. (tuberculose) en syfilis grondig door de moderne geneeskunde waren opgeruimd. Maar het noodzakelijke onderhoud door wetenschappelijk onderzoek en behandeling werd te vaak verwaarloosd. Nu zijn „vuil en stof” weer terug. „Wereldwijd is de malariasituatie ernstig en wordt ze erger”, zegt dr. Hirosji Nakadjima van de WHO (Wereldgezondheidsorganisatie). „Mensen moeten beseffen dat t.b.c. terug is — in alle hevigheid”, waarschuwt de tuberculosespecialist dr. Lee Reichman. En in The New York Times werd aan het begin van dit decennium bekendgemaakt: „Het aantal nieuwe gevallen van syfilis is sinds 1949 nog niet zo hoog geweest.”
Malaria — Een bedreiging voor bijna de halve wereld
Nu, bijna veertig jaar nadat malaria zo goed als uitgeroeid werd verklaard, vormt ze een ernstige bedreiging in Afghanistan, Brazilië, China, India, Indonesië, Kambodja, Sri Lanka, Thailand, Vietnam en verscheidene delen van Afrika. „Per minuut sterven er twee kinderen aan de infectieziekte”, bericht de Franse krant Le Figaro. De jaarlijkse tol aan doden bedraagt twee miljoen — veel meer dan het aantal AIDS-slachtoffers.
Tegen de 270 miljoen mensen zijn besmet met de malariaparasiet, maar 2,2 miljard worden geacht dat risico te lopen. „Hoe komt het dat malaria, eens uitgeroeid of grotendeels onder controle voor negentig procent van de wereldbevolking, nu voor meer dan veertig procent van ons een bedreiging vormt?”, vraagt Phyllida Brown in New Scientist. De oorzaken zijn talrijk.
Ontbossing en kolonisatie. De vestiging in van muskieten vergeven regenwoudgebieden heeft in Brazilië een uitbarsting van malaria teweeggebracht. „Het ging daarbij om een invasie in het woongebied van de muskiet”, aldus de immunoloog Claudio Ribeiro. De kolonisten, zo zegt hij, „hadden geen ervaring met malaria en geen weerstand tegen de ziekte”.
Immigratie. Vluchtelingen uit Myanmar stromen, op zoek naar een baan, naar de edelsteenmijnen van Borai, een kleine stad in Thailand. „Doordat zij voortdurend verhuizen, is malariabestrijding nagenoeg onmogelijk”, bericht Newsweek. Maandelijks worden zo’n 10.000 gevallen van malaria geregistreerd — alleen onder de mijnwerkers!
Toerisme. Velen die door malaria geteisterde gebieden bezoeken, komen besmet terug. Zo werden in 1991 ongeveer 1000 gevallen geconstateerd in de Verenigde Staten en 10.000 in Europa. Jaarlijks komen honderden toeristen en overzeese arbeiders besmet naar Canada terug. Een tragisch geval was dat van twee kinderen die vlak nadat het gezin uit Afrika terug was koorts kregen. De dokter was niet op malaria bedacht. „Tegen de tijd dat de ouders hen naar het ziekenhuis brachten, was het te laat”, bericht The Globe and Mail uit Toronto. „Zij stierven met een tussenpoos van enkele uren.”
Resistente stammen. De WHO bericht dat resistente malariastammen zich over heel tropisch Afrika verbreid hebben. In Zuidoost-Azië, aldus Newsweek, „groeit de resistentie zo snel dat tegen sommige stammen spoedig wel eens niets meer te doen zou kunnen zijn”.
Gebrek aan middelen. Op sommige plaatsen missen klinieken de apparatuur voor een eenvoudige test, een zogenoemd bloeduitstrijkpreparaat. Op andere plaatsen is een groot deel van het gezondheidsbudget nodig voor andere urgente zaken, met als gevolg dat er een tekort is aan insekticiden en medicijnen. Soms is het een kwestie van winst. „Er zit geen geld in tropische ziekten,” geeft New Scientist toe, „omdat degenen die ze oplopen zich over het algemeen geen medicijnen kunnen veroorloven.”
Tuberculose — Een oude moordenaar met nieuwe streken
Streptomycine, het middel dat beloofde tuberculose onder controle te krijgen, deed in 1947 zijn intrede. Destijds dacht men dat tuberculose eens en voor al uitgebannen zou worden. Maar in sommige gebieden is men ruw wakker geschud: het aantal gevallen van t.b.c. is de laatste jaren opvallend toegenomen. „In armoedekernen in Amerika”, zo schrijft The Washington Post, „zijn de t.b.c.-cijfers beroerder dan die van de armste Afrikaanse landen ten zuiden van de Sahara.” In Ivoorkust doet zich, om de woorden van een dagblad te gebruiken, „een meedogenloze heropleving van tuberculose” voor.
Dr. Michael Iseman verzucht: „Wij wisten hoe wij de ziekte moesten genezen. Het was binnen bereik. Maar wij hebben ons werk niet afgemaakt.” Wat heeft de strijd tegen tuberculose belemmerd?
AIDS. Daar AIDS iemand weerloos maakt tegen infecties, wordt het als een voorname oorzaak van de heropleving van t.b.c. beschouwd. „Indien zij niet al eerder aan iets anders sterven,” zegt dr. Iseman, „zal vrijwel 100 procent van de AIDS-patiënten die dragers zijn van tuberkelbacteriën, de ziekte krijgen.”
Woonsituatie. Gevangenissen, verpleeghuizen, opvangcentra voor daklozen, ziekenhuizen en andere instellingen kunnen broeinesten van tuberculose worden. Dr. Marvin Pomerantz vertelt dat toen men in een ziekenhuis een behandeling met spuitbussen toepaste, patiënten met longontsteking meer gingen hoesten en daardoor feitelijk een t.b.c.-epidemie onder het personeel veroorzaakten.
Gebrek aan middelen. Zodra het ernaar uitzag dat tuberculose onder controle was, werd de geldkraan dichtgedraaid en ging de aandacht van het publiek elders heen. „In plaats van een eind te maken aan t.b.c.,” zegt dr. Lee Reichman, „hebben wij een eind gemaakt aan tuberculoseprogramma’s.” De biochemicus Patrick Brennan vertelt: „In het begin van de jaren ’60 was ik intensief bezig geweest met de t.b.c.-resistentie tegen geneesmiddelen, maar ik besloot eruit te stappen omdat ik dacht dat t.b.c. genezen was.” De terugkeer van tuberculose heeft dan ook veel artsen overvallen. „In één week [in het najaar van 1989]”, zo zei een arts, „kreeg ik vier nieuwe gevallen van de ziekte onder ogen waarvan mijn lerares op de medische hogeschool had gezegd dat ik die nooit weer zou zien.”
Syfilis — Een dodelijke come-back
Ondanks de doeltreffendheid van penicilline is syfilis in Afrika nog steeds wijdverbreid. In de Verenigde Staten maakt ze haar sterkste come-back in veertig jaar. Volgens The New York Times laat syfilis nu „een generatie artsen er inlopen die zelden of nooit een geval hebben meegemaakt”. Vanwaar die opleving?
Crack. De crackverslaving heeft aangezet tot wat een arts „marathonfuiven van cocaïnegebruik en seks” noemt. Terwijl mannen vaak stelen om hun verslaving te bekostigen, zullen vrouwen eerder met seks voor drugs betalen. „In crackhuizen”, aldus dr. Willard Cates jr. van het Amerikaanse Centrum voor Ziektebestrijding, „vind je seks en talrijke partners. Om het even welke infectie er toevallig ter plaatse heerst, die zal overgedragen worden.”
Gebrek aan bescherming. „Ondanks de ’vrij veilig’-campagne”, zo bericht Discover, „zijn tieners nog steeds nonchalant wat het gebruiken van condooms betreft om zich tegen ziekten te beschermen.” Uit een onderzoek in de Verenigde Staten bleek dat slechts 12,6 procent van degenen met riskante seksuele partners consequent condooms gebruikte.
Beperkte middelen. In The New York Times wordt gezegd: „Besnoeiingen op de begroting hebben de openbare klinieken waar syfilis en andere seksueel overdraagbare aandoeningen meestal worden gediagnostiseerd, aan handen en voeten gebonden.” Bovendien zijn de testmethoden niet altijd nauwkeurig. In een bepaald ziekenhuis brachten een aantal moeders besmette baby’s ter wereld, terwijl bij het voorafgaande bloedonderzoek bij de moeders niets van syfilis was gebleken.
Het einde in zicht?
De strijd van de mens tegen ziekte is lang en frustrerend geweest. Maar al te vaak valt het bij sommige kwalen behaalde succes weg tegen het falen bij andere. Is de mens gedoemd tot een aanhoudende oorlog die hij nooit kan winnen? Zal er ooit een wereld zonder ziekte zijn?
[Kader/Illustratie op blz. 7]
De door syfilis aangerichte schade
SYFILIS wordt veroorzaakt door Treponema pallidum, een kurketrekkervormige bacterie of spirocheet, die men meestal oploopt via de geslachtsorganen. De spirocheet komt vervolgens in de bloedbaan terecht en verspreidt zich door het hele lichaam.
Enkele weken na de besmetting verschijnt er een zweer, een sjanker genoemd. Die vormt zich gewoonlijk op de geslachtsorganen maar kan in plaats daarvan ook op de lippen, de amandelen of de vingers verschijnen. De sjanker geneest uiteindelijk zonder een litteken achter te laten. Maar de bacteriën blijven zich door het lichaam verspreiden totdat zich secundaire symptomen voordoen: uitslag, keelpijn, pijnlijke gewrichten, haaruitval, huidlaesies en ontsteking van de ogen.
Wordt de syfilis niet behandeld, dan gaat de ziekte een latente fase in die een heel leven kan voortduren. Wordt een vrouw tijdens deze fase zwanger, dan bestaat de kans dat haar kind blind, misvormd of dood geboren wordt.
Tientallen jaren later kan zich bij sommigen de laatste fase van syfilis aandienen, waarin de spirocheet het hart, de hersenen, het ruggemerg of andere delen van het lichaam kan aantasten. Indien de spirocheet zich in de hersenen nestelt, kunnen stuipen, algehele verlamming en zelfs krankzinnigheid het gevolg zijn. Uiteindelijk kan de ziekte fataal blijken.
[Verantwoording]
Biophoto Associates/Science Source/Photo Researchers
[Kader/Illustratie op blz. 7]
„Een geweldig imitator”
ZO NOEMT dr. Lee Reichman tuberculose. „Ze kan er uitzien als een verkoudheid, bronchitis of griep”, zegt hij. „Dus tenzij een arts op t.b.c. bedacht is, kan hij of zij een verkeerde diagnose stellen.” Een röntgenfoto van de borst is nodig ter bevestiging van de besmetting.
Tuberculose wordt van mens op mens overgebracht via de lucht. Bij hoesten kunnen deeltjes ontstaan die klein genoeg zijn om de longen binnen te dringen. Het afweermechanisme van het lichaam is normaal echter sterk genoeg om de besmetting te bedwingen. Dr. Reichman verklaart: „Alleen [degenen] die voldoende bacteriën in hun borstholte hebben — 100 miljoen organismen tegenover minder dan 10.000 bij inactieve dragers — [kunnen] de ziekte verspreiden.”
[Verantwoording]
SPL/Photo Researchers
[Kader/Illustratie op blz. 7]
Mondiale opwarming en malaria
MALARIA kan niet beginnen zonder de besmettende Anopheles gambiae-muskiet. „Breng verandering in de vector- [insekten-]populatie en u verandert de incidentie van de ziekte”, wordt in The Economist opgemerkt.
Laboratoriumproeven hebben aangetoond dat kleine temperatuurstijgingen van grote invloed kunnen zijn op de insektenpopulatie. Sommige deskundigen concluderen dan ook dat een mondiale opwarming ernstige consequenties kan hebben voor de incidentie van malaria. „Al zou de algehele temperatuur op aarde maar één of twee graden Celsius stijgen,” zegt dr. Wallace Peters, „dan zouden daardoor de broedgebieden van muskieten dermate kunnen toenemen dat malaria een veel groter verspreidingsgebied zou kunnen krijgen dan nu het geval is.”
[Verantwoording]
Dr. Tony Brain/SPL/Photo Researchers
[Illustratie op blz. 6]
Opvangcentra voor daklozen kunnen broeinesten van tuberculose worden
[Verantwoording]
Melchior DiGiacomo