Moskou — Een stad viert haar 850ste verjaardag

„KOM naar mij toe, broeder, naar Moskou.” Deze uitnodiging door Joeri Dolgoroeki aan een andere vorst in het jaar 1147 is klaarblijkelijk de eerste vermelding van Moskou in de annalen der geschiedenis. Dat jaar — 850 jaar geleden — geldt als het geboortejaar van Moskou, de hoofdstad van Rusland, ook al zijn er archeologische bewijzen dat zich lang voordien al een nederzetting op de plek bevond.

Ter voorbereiding op Moskous 850ste verjaardag werden honderden gebouwen en voorzieningen in de stad opgeknapt en gerestaureerd — stadions, theaters, kerken, treinstations, parken en openbare gebouwen. Wat een geweldige transformatie! „Hele blokken gebouwen”, zo merkte een inwoonster van Moskou op, „zijn onherkenbaar veranderd.”

Tijdens een bezoek aan Moskou in juni van dit jaar zagen wij dat er in het centrum van de stad, in de buurt van het Rode Plein, overal restauratieprojecten aan de gang waren. Het werk ging 24 uur per dag door. En overal werd herinnerd aan de 850ste verjaardag — in etalages, in de metro, op straatlantaarns, op koopwaar — zelfs tijdens een voorstelling van het Moskouse circus die wij bijwoonden werd eraan gerefereerd.

In september, toen duizenden bezoekers van over de hele wereld aanwezig waren voor speciale feestelijkheden ter gelegenheid van het 850-jarig bestaan, had het aanzien van Moskou een spectaculaire verbetering ondergaan. Ja, ondanks verschrikkelijke periodes van tegenspoed, zijn hele geschiedenis door, heeft Moskou zich gehandhaafd en zich ontwikkeld tot een bloeiende stad.

Een bijbelgeleerde had kennelijk een zo’n periode in Moskous geschiedenis in gedachten toen hij aan het begin van de vorige eeuw over de „strijd” schreef die in de bijbel met „Armageddon” wordt geassocieerd (Openbaring 16:14, 16, King James Version). Hij merkte in zijn commentaar op dat sommigen hadden beweerd dat de plaats die Armageddon wordt genoemd, Moskou was, hoewel hijzelf die mening niet onderschreef.a

Hoe kwamen sommigen op die gedachte? Nu, sta eens stil bij de boeiende en vaak tragische geschiedenis van Moskou.

Beginjaren

Moskou ligt op een strategisch punt bij grote rivieren (de Oka, de Wolga, de Don en de Dnepr), waar bovendien belangrijke landroutes elkaar kruisten. Vorst Dolgoroeki „legde de fundamenten van de stad Moskou”, bericht een kroniek uit 1156, waarmee kennelijk wordt bedoeld dat hij de eerste versterkingen bouwde, aarden wallen met daarop een houten muur. Dit Kremlin of fort was gelegen op een driehoekig stuk land tussen de Moskva en de Neglinnaja, een kleine zijrivier.

Helaas trok slechts 21 jaar later de vorst van het nabijgelegen Ryazan „tegen Moskou op en legde de hele stad in de as”. Moskou werd herbouwd, maar in december 1237 namen de Mongolen onder Batoe Chan, kleinzoon van de beroemde Djingiz Chan, Moskou in en brandden het weer tot de grond toe af. De Mongolen plunderden de stad ook in 1293.

Vindt u het opmerkelijk dat Moskou elke verpletterende slag weer te boven kwam? De stad werd in 1326 tevens het religieuze middelpunt van Rusland; toen haalde de vorst van Moskou, Ivan Kalita, het hoofd van de Russisch-Orthodoxe Kerk ertoe over zijn zetel naar Moskou over te brengen.

Tijdens de regeringsperiode van Ivan de Grote (van 1462 tot 1505) had Moskou zich uiteindelijk onafhankelijk gemaakt van de Mongolen. In 1453 viel de stad Constantinopel (nu Istanbul) in handen van de Osmaanse Turken, waardoor de heersers van Rusland de enige nog resterende orthodoxe monarchen ter wereld waren. Als gevolg daarvan kwam Moskou bekend te staan als het „Derde Rome” en werden Russische heersers tsaren ofte wel caesars genoemd.

Tegen het eind van de regering van Ivan de Grote — in de tijd dat Christophorus Columbus reizen naar Amerika ondernam — werd het Kremlin vergroot en werden er bakstenen muren en torens gebouwd, die er thans nog bijna onveranderd staan. De muren zijn ruim twee kilometer lang, wel zes meter dik en achttien meter hoog en ze omsluiten het Kremlin, een gebied van bijna dertig hectare.

Het zal u misschien verbazen dat Moskou in het midden van de zestiende eeuw groter zou zijn geweest dan Londen. Maar op 21 juni 1547 sloeg het onheil toe: de stad werd door een verwoestende brand getroffen, waarbij praktisch de hele bevolking dakloos werd. Opnieuw betoonden de Moskovieten zich tegen de rampspoed opgewassen en herbouwden de stad. In die tijd werd ook de Vasily Blazjennykathedraal gebouwd, ter ere van de militaire overwinningen op de Tataren of Mongolen in Kazan. Ook nu nog is dit architectonische meesterwerk op het Rode Plein (in 1561 voltooid) een alom herkend symbool van Moskou.

Zo’n tien jaar later, in 1571, rukten de Mongolen van de Krim op en namen Moskou in, waar zij ongelofelijk huishielden. Bijna alles werd platgebrand, het Kremlin uitgezonderd. Uit verslagen blijkt dat van de 200.000 inwoners van de stad slechts 30.000 het overleefden. „De Moskwa was dusdanig verstopt van de lijken dat de stroom werd omgeleid en het water was kilometers stroomafwaarts nog purperrood”, schrijft de redactie van Time/Life-uitgaven in Het oude Rusland.

Opnieuw moest Moskou herbouwd worden. En dat gebeurde ook! Na verloop van tijd had de stad zich vanaf het Kremlin weer ringvormig uitgebreid, met opeenvolgende muren rond stadsdelen die Kitajgorod, Witte Stad en Houten Stad heetten. De plattegrond van Moskou vertoont nog steeds zulke ringen, zij het dat nu rondwegen in plaats van muren cirkels rond het Kremlin beschrijven.

In die tijd had de bevolking van Moskou zwaar te lijden onder de tirannieke regering van Ivan de Verschrikkelijke, kleinzoon van Ivan de Grote. Toen in 1598 de zoon en opvolger van Ivan de Verschrikkelijke, Fjodor, zonder erfgenaam stierf, begon de „Tijd der Troebelen”, die in Het oude Rusland „de woeligste en verwarrendste periode van de Russische geschiedenis” wordt genoemd. Die periode duurde zo’n vijftien jaar.

Een ongeëvenaarde crisis

Kort nadat Boris Godoenov, Fjodors zwager, de troon had bestegen, werd Moskou door een verschrikkelijke droogte en hongersnood geteisterd. Naar verluidt stierven er in 1602 in zeven maanden tijd 50.000 personen. In totaal lieten tussen 1601 en 1603 ruim 120.000 inwoners het leven.

In het kielzog van die ramp viel een man die beweerde prins Dimitri, een zoon van Ivan de Verschrikkelijke, te zijn, Rusland binnen met de hulp van Poolse soldaten. In feite zijn er aanwijzingen dat de echte Dimitri in 1591 vermoord was. Toen Godoenov in 1605 onverwacht stierf, trok de zogenoemde Valse Dimitri Moskou binnen en werd tot tsaar gekroond. Na een regering van slechts dertien maanden werd hij door tegenstanders om het leven gebracht.

Andere troonpretendenten volgden, onder wie een tweede Valse Dimitri, die ook door Polen werd geholpen. Intriges, burgeroorlog en moord waren schering en inslag. De Poolse koning Sigismund III uit het Huis Wasa viel Rusland in 1609 binnen en na enige tijd werd er een verdrag getekend waarbij zijn zoon Władysław IV als tsaar van Rusland werd erkend. Toen de Polen in 1610 Moskou binnentrokken, kwam de stad onder Poolse overheersing te staan. Maar al gauw kwamen de Russen tegen de Polen in opstand en zij verdreven hen eind 1612 uit Moskou.

In deze verschrikkelijke tijden veranderde Moskou in ’een zich kilometers ver uitstrekkende, door distels en onkruid overwoekerde woestenij waar eens straten hadden gelopen’. De muur van de Houten Stad was afgebrand en de gebouwen van het Kremlin waren vervallen. Een bezoekende Zweedse gezant concludeerde: „Dat was het verschrikkelijke en rampzalige einde van de beroemde stad Moskou.” Maar hij kreeg ongelijk.

In 1613 werd er een Russische tsaar uit de familie Romanov gekozen en deze nieuwe dynastie van Romanov-tsaren heeft ruim 300 jaar standgehouden. Hoewel de jonge nieuwe tsaar, Michael Romanov, naar verluidt „geen plaats om te wonen had” door de verwoestingen, werd Moskou herbouwd en werd het opnieuw een van de belangrijkste steden ter wereld.

In 1712 verplaatste tsaar Peter de Grote, Michaels kleinzoon, de Russische regeringszetel van Moskou naar Sint-Petersburg, dat hij aan de Oostzee had laten bouwen. Maar Moskou bleef het geliefde „hart” van Rusland. De Franse keizer Napoleon Bonaparte, die op verovering uit was, moet zelfs gezegd hebben: ’Als ik Petersburg inneem, pak ik Rusland bij het hoofd, en als ik Moskou inneem, verwoest ik het zijn hart.’

Napoleon heeft Moskou inderdaad ingenomen, maar zoals de geschiedenis laat zien, werd zijn hart gebroken, niet Moskou. Wat zich in Moskou heeft afgespeeld was zo verschrikkelijk, dat kennelijk daarom sommigen de stad met Armageddon zijn gaan vereenzelvigen.

Moskou herrijst uit zijn as

In het voorjaar van 1812 viel Napoleon Rusland binnen met een legermacht die aanzwol tot zo’n 600.000 man. De Russen volgden de tactiek van de „verschroeide aarde”, trokken zich terug en lieten niets voor de vijand over. Uiteindelijk besloten zij de Fransen een verlaten Moskou achter te laten!

Veel autoriteiten zeggen dat de Moskovieten zelf hun stad in brand staken, liever dan ze de Fransen in handen te geven. „Een tot stormkracht aangewakkerde wind maakte de brand tot een ware hel”, bericht een Russisch geschiedenisboek. De Fransen zaten zonder eten of veevoer, zoals dit geschiedenisboek uiteenzet: „Geen enkele zak meel noch een karrevracht hooi werd door het Russische volk aan het Franse leger geleverd.” De Fransen restte geen ander alternatief dan Moskou nog geen zes weken na de invasie te verlaten, en op hun terugtocht verloren zij vrijwel hun hele leger.

De moed van de Moskovieten had hun vermaarde stad gered en vastberaden lieten zij haar uit haar as herrijzen. Aleksandr Poesjkin, vaak als Ruslands grootste dichter beschouwd, was dertien toen Napoleon Moskou, Poesjkins geliefde geboortestad, binnenviel. Over Moskou schreef hij: „Hoeveel brengt deze klank in ’t hart van elke Rus teweeg! Hoeveel emoties maakt hij los!”

Overleving en welvaart

Veel nu levenden herinneren zich, persoonlijk of uit films, de verschrikkelijk zware tijden die Moskou doormaakte tijdens de Russische revolutie die in 1917 uitbrak. Toch heeft de stad die niet alleen overleefd — het is haar ook goed gegaan. Er werd een metro aangelegd, en het Moskoukanaal, dat de Moskva met de Wolga verbindt, kwam er om de stad van water te voorzien. Met het analfabetisme werd zo goed als afgerekend en tegen het eind van de jaren ’30 telde Moskou ruim duizend bibliotheken.

Een voormalig burgemeester van het Engelse Manchester schreef in 1937 in het boek Moscow in the Making: „Als er geen grote oorlog komt, . . . zal Moskou naar mijn mening aan het eind van het tienjarenplan hard op weg zijn om, qua gezondheid, comfort en gerieflijkheden des levens voor al zijn inwoners, de best geplande grote stad te worden die de wereld ooit heeft gekend.”

Maar in juni 1941 zette Duitsland zonder aanleiding een aanval in tegen Rusland, een bondgenoot met wie het nog geen twee jaar daarvoor een niet-aanvalsverdrag had gesloten. Tegen oktober stonden de Duitse soldaten op nog geen veertig kilometer van het Kremlin. De val van Moskou scheen onvermijdelijk. Bijna de helft van Moskous 4,5 miljoen inwoners was geëvacueerd. Zo’n 500 fabrieken hadden hun machinepark ingepakt en het naar nieuwe bestemmingen in Oost-Rusland gezonden. Toch weigerde Moskou zich over te geven. De stad groef zich letterlijk in, barricadeerde zich en sloeg de Duitse aanval af.

Moskou had zwaar te lijden, net als veel andere Russische steden. „Moskou heeft in één eeuw zo veel meegemaakt,” schreef een Amerikaanse verslaggever die er in de jaren ’30 en ’40 had gewoond, „dat het me verbaast dat het nog bestaat.” Inderdaad, het is opmerkelijk dat Moskou stand heeft gehouden en nu een van de grootste en belangrijkste steden ter wereld is.

Moskou heeft thans een bevolking van meer dan negen miljoen zielen en beslaat een oppervlakte van zo’n duizend vierkante kilometer, waarmee het groter en dichter bevolkt is dan de stad New York. Een serie rondwegen beschrijft kringen om het Kremlin en de ruim honderd kilometer lange Moskouse Ringweg vormt ruwweg de buitengrens van Moskou. Brede boulevards lopen vanuit het stadscentrum naar buiten, als spaken in een wiel.

De meeste Moskovieten verplaatsen zich echter via het schitterende metronet van de stad, dat is uitgebreid tot negen lijnen en zo’n 150 stations, die alle delen van de stad bedienen. Moskous metrostations worden in de World Book Encyclopedia „de chicste van de wereld” genoemd. Sommige stations zien er uit als paleizen, versierd met een overvloed aan kroonluchters, beelden, gebrandschilderd glas en marmer. De eerste veertien stations die gebouwd werden, bevatten ruim 70.000 vierkante meter marmer, meer nog dan alle paleizen die de Romanovs in de loop van 300 jaar hebben gebouwd!

De stad krijgt een face-lift

Tijdens ons bezoek de afgelopen zomer hebben wij de metro genomen om een van de grootste restauratieprojecten te zien — het kolossale, 103.000 zitplaatsen tellende Lenin-stadion, dat in de jaren ’50 in het zuiden van Moskou werd gebouwd. Toen wij arriveerden, werden er nieuwe zitplaatsen geïnstalleerd en wij probeerden ons een beeld te vormen van het beweegbare dak, dat het mogelijk zou maken het hele jaar door evenementen te houden.

De gevel van het beroemde warenhuis GOEM, tegenover het Kremlin aan het Rode Plein, bood een fraai nieuw aanzien. Aan een andere kant van het Kremlin, waar de Neglinnaja stroomde voordat ze in de vorige eeuw ondergronds werd geleid, is in het park nu een water aangelegd als nabootsing van de vroegere rivier. Recht tegenover het water was een reusachtige ondergrondse winkelgalerij van verscheidene verdiepingen, met inbegrip van restaurants en andere voorzieningen, in aanbouw. Een Moskouse schrijfster noemde het „Europa’s grootste winkelcentrum”, maar voegde eraan toe, „dat denken ze tenminste op het stadhuis”.

In een ander deel van de stad niet ver van het Kremlin schenen overal bouwkranen te staan en werd intensief gebouwd. Op blootgelegde terreinen werden archeologische schatten ontdekt, waaronder een muntschat van ruim 95.000 Russische en Westeuropese munten, daterend uit de vijftiende tot de zeventiende eeuw.

Kerken werden opgeknapt en sommige herbouwd. De Onze-Lieve-Vrouwe-van-Kazan-kathedraal op het Rode Plein, in 1936 verwoest en door een openbaar toilet vervangen, was al voltooid. De reusachtige Kathedraal van Christus de Verlosser, gebouwd ter ere van de overwinning op Napoleon, was in 1931 in het kader van de communistische anti-godsdienstcampagne opgeblazen. Tijdens ons bezoek naderde ze haar voltooiing op haar vroegere plek, waar jarenlang een enorm, verwarmd openluchtzwembad heeft gelegen.

Een tocht langs de bouwplaatsen was fascinerend, vooral als wij dachten aan de frisse aanblik die Moskou tegen het eind van het jaar zou hebben. Maar wat ons aan Moskou vooral zo goed beviel, was de bevolking. „De bezoeker wordt overspoeld met alle vriendschap waartoe Moskovieten van nature in staat zijn”, merkte een in Moskou gestationeerde correspondent eens op. Dat konden wij beamen, vooral toen wij dicht opeen rond een kleine keukentafel zaten, genietend van de liefdevolle warmte en gastvrijheid van een Russisch gezin.

Gelukkig merkten wij ook dat veel Moskovieten achter de ware betekenis van Armageddon zijn gekomen, een strijd waarin onze Schepper de hele aarde zal reinigen. Daarmee zal er een tijd aanbreken waarin allen die hem werkelijk liefhebben, nee, niet vol vooroordelen en achterdocht, maar vol begrip en vertrouwen kunnen samenleven, als kinderen Gods, die elkaar liefhebben en God eendrachtig dienen (Johannes 13:34, 35; 1 Johannes 2:17; Openbaring 21:3, 4). — Ingezonden.

[Voetnoten]

[Illustratie op blz. 13]

De Vasily Blazjennykathedraal en de muren van het Kremlin, alom herkende symbolen van Moskou

[Illustratie op blz. 15]

Overal wordt men herinnerd aan de 850ste verjaardag

[Illustratie op blz. 16]

Het beroemde warenhuis GOEM, dat een face-lift heeft ondergaan

[Illustratie op blz. 16, 17]

Veel metrostations zien er uit als paleizen

[Verantwoording]

Tass/Sovfoto

[Illustratie op blz. 16, 17]

De restauratie van het Lenin-stadion

[Illustratie op blz. 17]

Nieuwe parkaanleg buiten het Kremlin

[Illustraties op blz. 18]

Overal schenen bouwkranen te staan en er werd intensief gebouwd