Christoffel Plantijn — Baanbrekend bijbeldrukker

JOHANNES GUTENBERG (omstreeks 1397-1468) is beroemd omdat hij de eerste bijbel heeft vervaardigd die met losse letters is gedrukt. Maar niet veel mensen hebben van Christoffel Plantijn gehoord. Hij was een baanbrekend drukker die er in de zestiende eeuw in belangrijke mate toe heeft bijgedragen dat mensen overal ter wereld over boeken en bijbels konden beschikken.

Christoffel Plantijn werd omstreeks 1520 geboren in het Franse Saint-Avertin. Omdat hij de voorkeur gaf aan een plaats waar het religieuze klimaat toleranter was en de economische mogelijkheden veelbelovender waren dan in Frankrijk, vestigde hij zich toen hij tegen de dertig was in Antwerpen in de Nederlanden.a

Plantijn begon zijn carrière als boekbinder en leerbewerker. De rijkbewerkte lederwaren die hij maakte, waren zeer in trek bij de welgestelden. Maar een incident dat zich in 1555 voordeed, was er voor Plantijn aanleiding toe van loopbaan te veranderen. Toen hij op weg was om een leren etui te bezorgen dat besteld was voor de heerser van de Nederlanden, koning Filips II van Spanje, werd hij in Antwerpen op straat overvallen. Een paar dronken kerels brachten hem met een zwaard een lelijke wond aan zijn schouder toe. Hoewel Plantijn van de wond herstelde, was hij niet meer in staat handenarbeid te verrichten en zag hij zich genoodzaakt zijn beroep op te geven. Met financiële steun van Hendrik Niclaes, de leider van een doopsgezinde groepering, vestigde Plantijn zich als drukker.

„Arbeid en Standvastigheid”

Plantijn noemde zijn drukkerij De Gulden Passer. Als handelsmerk voerde hij een gouden passer met de inscriptie Labore et Constantia, wat „Arbeid en Standvastigheid” betekent. Het handelsmerk scheen goed bij deze ijverige man te passen.

In een tijd van grote godsdienstige en politieke omwentelingen in Europa probeerde Plantijn moeilijkheden te voorkomen. Drukken was voor hem het allerbelangrijkste. Hoewel hij sympathiseerde met de protestantse Reformatie, had zijn ’houding tegenover de godsdienstvraag iets dubbelzinnigs’, vermeldt de schrijver Maurits Sabbe. Daardoor kwam het dat er geruchten de ronde deden dat Plantijn ketterse boeken drukte. In 1562 zag hij zich bijvoorbeeld gedwongen naar Parijs te vluchten, waar hij ruim een jaar bleef.

Toen Plantijn in 1563 naar Antwerpen terugkeerde, ging hij een partnerschap aan met rijke kooplieden, van wie enkelen bekendstonden om hun calvinistische denkbeelden. Tijdens een vijfjarig partnerschap kwamen er 260 verschillende werken van Plantijns persen. Daartoe behoorden Hebreeuwse, Griekse en Latijnse bijbeluitgaven, evenals prachtig versierde uitgaven van de Nederlandstalige katholieke Leuvense bijbel.

„De belangrijkste typografische prestatie”

In 1567, tijdens de periode waarin het verzet tegen de Spaanse overheersing groeide in de Nederlanden, stuurde de Spaanse koning Filips II de hertog van Alva er als landvoogd heen. Op gezag van de koning probeerde de hertog het groeiende protestantse verzet de kop in te drukken. Daarom begon Plantijn aan een monumentaal project waarvan hij hoopte dat het een eind zou maken aan elke verdenking van ketterij. Het was zijn vurige wens een wetenschappelijke uitgave van de bijbelteksten in hun oorspronkelijke talen te drukken. Plantijn slaagde erin de steun van Filips II voor deze nieuwe uitgave te verwerven. De koning beloofde financiële hulp en stuurde de vermaarde humanist Arias Montano, die met de supervisie over het project werd belast.

Montano was een groot taalgeleerde, die elf uur per dag werkte. Hij werd geassisteerd door Spaanse, Belgische en Franse taalkundigen. Hun doel was een nieuwe versie van de prestigieuze Complutenzer polyglot te vervaardigen.b Naast de Latijnse Vulgaat, de Griekse Septuaginta en de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst bevatte Plantijns nieuwe polyglottenbijbel ook een Aramese targoem en de Syrische Pesjitta, beide met een letterlijke vertaling in het Latijn.

Het drukken begon in 1568, en in 1573 was de kolossale taak voltooid. Dat was snel voor die tijd. In een brief aan koning Filips II schreef Montano: „Hier wordt in één maand meer tot stand gebracht dan in Rome in een jaar.” Plantijn drukte 1213 exemplaren van de nieuwe polyglottenbijbel, die elk uit acht grote delen bestonden. De titelpagina was geïllustreerd met een leeuw, een stier, een wolf en een lam die vreedzaam uit dezelfde trog aten en zo Jesaja 65:25 uitbeeldden. De prijs van een losse, nog niet gebonden set was 70 gulden — een aanzienlijk bedrag, want het doorsneegezin verdiende destijds zo’n 50 gulden per jaar. De complete set kwam bekend te staan als de Antwerpse polyglot, maar werd ook de Biblia regia (koninklijke bijbel) genoemd omdat hij met steun van koning Filips II tot stand was gekomen.

Hoewel paus Gregorius XIII de bijbel goedkeurde, kwam Arias Montano zwaar onder vuur te liggen wegens zijn werk. Eén reden daarvoor was dat Montano de oorspronkelijke Hebreeuwse tekst superieur achtte aan de Latijnse Vulgaat. Zijn voornaamste tegenstander was León de Castro, een Spaans theoloog die de Latijnse Vulgaat als de absolute autoriteit beschouwde. De Castro beschuldigde Montano ervan de tekst bezoedeld te hebben met anti-trinitarische denkbeelden. Zo merkte De Castro specifiek op dat de Syrische Pesjitta uit 1 Johannes 5:7 de onechte toevoeging „in de hemel, de Vader, het Woord en de Heilige Geest; en deze Drie zijn één” (Statenvertaling) had weggelaten. Maar de Spaanse inquisitie zuiverde Montano van elke verdenking van ketterij. De Antwerpse polyglot wordt door sommigen als „de belangrijkste typografische prestatie van één drukker in de zestiende eeuw” beschouwd.

Van blijvend nut

De meeste drukkers uit die tijd bezaten slechts twee of drie persen. Maar Plantijn had op het hoogtepunt van zijn productiviteit waarschijnlijk niet minder dan 22 persen en 160 werknemers. In de hele Spaanse wereld kreeg hij bekendheid als een vooraanstaand drukker.

Ondertussen groeide in de Nederlanden het verzet tegen de Spaanse overheersing. Antwerpen raakte bij het conflict betrokken. In 1576 sloegen Spaanse huurlingen die geen soldij hadden ontvangen aan het muiten en plunderden de stad. Meer dan zeshonderd huizen brandden af en duizenden inwoners van Antwerpen werden vermoord. Kooplieden ontvluchtten de stad. Dat betekende een groot financieel verlies voor Plantijn. Bovendien werd hij gedwongen de muiters een exorbitante schatting te betalen.

In 1583 verhuisde Plantijn naar Leiden, zo’n honderd kilometer ten noorden van Antwerpen gelegen. Daar zette hij een drukkerij op en werd hij benoemd tot drukker voor de Universiteit van Leiden, een instelling die door calvinistische protestanten gesticht was. De oude beschuldigingen van ontrouw aan de Katholieke Kerk staken opnieuw de kop op. Daarom keerde Plantijn eind 1585 naar Antwerpen terug, kort nadat de stad weer onder Spaanse overheersing was gekomen. Tegen die tijd was hij in de zestig en telde De Gulden Passer nog maar vier arbeiders, die één pers bedienden. Plantijn begon de drukkerij weer op te bouwen, maar haar vroegere status heeft ze nooit meer bereikt. Plantijn stierf op 1 juli 1589.

In de loop van 34 jaar heeft Christoffel Plantijn 1863 verschillende boekuitgaven gedrukt, gemiddeld bijna 55 per jaar. Ook nu nog zou dat een monumentale prestatie zijn voor een onafhankelijk drukker! Hoewel Plantijn zelf het vermeed een vastberaden religieus standpunt in te nemen, heeft hij door zijn werk niet alleen het drukken en de typografie maar ook de studie van de geïnspireerde Schrift bevorderd (2 Timotheüs 3:16). Plantijn en andere drukkers uit zijn tijd hebben er aanzienlijk toe bijgedragen dat de gewone man uiteindelijk over een bijbel kon beschikken.

[Voetnoten]

[Kader/Illustratie op blz. 15]

HET MUSEUM PLANTIN-MORETUS

Het gebouw in Antwerpen waar Plantijn en zijn nakomelingen hebben gewoond en gewerkt, ging in 1877 als museum open voor het publiek. Er is geen andere drukkerij uit die periode intact gebleven. Vijf drukpersen daterend uit de zeventiende en achttiende eeuw staan er tentoongesteld. Twee andere, de oudst bekende ter wereld, dateren bijna uit Plantijns tijd. Het museum herbergt zo’n 15.000 matrijzen die gebruikt werden om zetsel te gieten, 15.000 houtblokken en 3000 gegraveerde koperplaten. De museumbibliotheek bevat 638 manuscripten die uit de negende tot de zestiende eeuw dateren en 154 boeken die vóór het jaar 1501 gedrukt zijn. Daartoe behoren een originele Gutenbergbijbel die van voor 1461 dateert en een van Plantijns beroemde Antwerpse polyglottenbijbels.

[Illustratie op blz. 15]

Arias Montano

[Illustratie op blz. 16]

De Antwerpse polyglot bevat naast de Hebreeuwse tekst, de Latijnse „Vulgaat” en de Griekse „Septuaginta” ook de Syrische „Pesjitta” en een Aramese targoem met hun vertaling in het Latijn

[Verantwoording]

By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen

[Illustratieverantwoording op blz. 15]

Both images: By courtesy of Museum Plantin-Moretus/Stedelijk Prentenkabinet Antwerpen