Lingala — Een eenvoudige Afrikaanse taal

Door Ontwaakt!-correspondent in Zaïre

„MBOTE! Ozali malamu?” Zo luidt de vriendelijke begroeting en informering naar iemands welzijn die in Kinshasa, de hoofdstad van Zaïre, maar ook verder langs de Zaïre-rivier tot aan waar wij wonen, in Kisangani, gewoon is. Deze strook van ongeveer 1200 kilometer is Lingala-gebied.

Hoewel Frans de officiële landstaal is, wordt Lingala zowel in het leger als bij de politie van de Republiek Zaïre gebruikt. De populariteit van het Lingala neemt voortdurend toe; het wordt nu door meer dan een miljoen mensen in Kinshasa gesproken en door nog eens duizenden in het „binnenland”.

Lingala bevat weliswaar geen technische uitdrukkingen voor auto’s, radio’s, enzovoort — deze woorden moeten aan het Frans worden ontleend — maar dit doet niets af van de waarde van deze taal als communicatiemiddel. Men kan in feite zijn gedachten in het Lingala op net zo nauwkeurige wijze onder woorden brengen als men maar wil, terwijl de taal betrekkelijk gemakkelijk te leren is.

Oorsprong

De oorsprong van het Lingala is niet duidelijk bekend, maar klaarblijkelijk hebben de Portugezen er iets mee van doen gehad. Bij hun verkenning van de Zaïre (hier vroeger bekend als de Congo) in de zeventiende eeuw hebben zij naar verluidt het Lingala ontwikkeld als contactmiddel om met de inboorlingen van gedachten te kunnen wisselen. Woorden als „mesa” voor tafel en „mateka” voor boter getuigen van een Portugese invloed.

Een groot deel van de woordenschat is echter ontleend aan het Swahili, een populaire Afrikaanse taal die vanuit het oosten Zaïre is binnengedrongen. Andere woorden als „lopitalo”, wat „ziekenhuis” betekent, komen uit het Frans (l’hôpital) en werden door de kolonisten ingevoerd. Het woord „motuka” (spreek uit: mò-toe-kà) lijkt daarentegen weer veel op het Engelse „motor car” en betekent trouwens ook hetzelfde: auto.

Structuur

Lingala kent geen lidwoorden, noch bepaalde, noch onbepaalde of moeilijke verschillen in geslacht. Daarom is ze al gauw geliefd bij degene die het moeilijk vindt een taal te leren. De werkwoorden zijn makkelijk te vervoegen; de stam van het werkwoord blijft op enkele uitzonderingen na altijd hetzelfde. De persoon en de tijd worden bepaald door voor- en achtervoegsels aan de stam te plakken.

Zo is „sakol” bijvoorbeeld de stam van het werkwoord „prediken”. Het woord „nasakoli” betekent „ik predik”; wil men zeggen „ik predikte”, dan moet men „ak” aan het achtervoegsel toevoegen, waardoor het woord „nasakolaki” ontstaat. In het Lingala kan men zich dus nauwkeurig uitdrukken.

Sommigen klagen echter over het gebrek aan bijvoeglijke naamwoorden in de taal. En hoewel er inderdaad niet veel zijn, is dit probleem gemakkelijk op te lossen. Men kan abstracte zelfstandige naamwoorden met een voorzetsel gebruiken. Dus in plaats van te zeggen: „Jehovah is een liefdevolle God”, zegt men: „Jehovah is een God van liefde.” De betekenis is even duidelijk.

Voor een Amerikaan of Europeaan is het vaak moeilijk om eraan te wennen dat de meervoudsvormen van de zelfstandige naamwoorden worden gevormd met een voorvoegsel in plaats van met een achtervoegsel. In het Lingala betekent „Nzambe” één God, terwijl „ba-nzambe” het woord voor meer dan één god is. Eén persoon is „mutu”, terwijl „batu” het woord voor mensen is.

Idioom en eigenaardigheden

Lingala heeft een aantal interessante idiomatische bijzonderheden. Zo hoeft men bijvoorbeeld niet noodzakelijkerwijs pijn te „voelen”; men kan ook zeggen dat men deze „ziet” of „hoort”. Men „neemt” geen beslissingen, men „snijdt” ze. De regen „houdt” niet „op”, maar „wordt afgesneden”. Iemand die boos is, „bindt zijn gezicht op”. Als iemand zich zorgen maakt, is „zijn hart in de hemel”. Een gescheiden persoon heeft zijn huwelijk laten „doden”.

Een blinde is „wat zijn ogen betreft gestorven”, maar degene die goed kan kijken, heeft „sterke ogen”. De vleier heeft een „mond van suiker” en degene die geld heeft verduisterd, heeft het „opgegeten”. Als u vergeet uw horloge op te winden, zal het „slapen”, maar als u het laat vallen en het breekt, is het, volgens het denken in de Lingala-taal, „dood”.

Nog iets waar men bij het Lingala aan moet wennen, is de letterlijke manier waarop vragen worden beantwoord. Op de vraag: „Heb je dat karweitje nog niet gedaan?” kan men als antwoord „Ja” krijgen. En dat is precies wat er wordt bedoeld: „Ja, ik heb karweitje niet gedaan.”

Lingala is ook enigermate een tonale taal. Dat wil zeggen voor een goed begrip moet elke lettergreep van een woord met de juiste intonatie of klemtoon worden uitgesproken. Door dit aspect kunnen koddige effecten ontstaan als men een nieuweling is.

Een bezoeker die bijvoorbeeld op zoek is naar souvenirs en om een inboorlingen-schild vraagt, kan heel veel verwarring stichten als hij niet de juiste klemtoon legt, want dan zal hij misschien om een pinda vragen. Een vrouw die pas de taal leerde, hoorde men toevallig op een keer aan een andere vrouw vragen of zij nog een man zou willen hebben. Wat zij bedoelde, was „manlijk kind”.

Soms moet er een nieuw woord worden uitgevonden om een gedachte in het Lingala onder woorden te brengen. Zo heeft de taal bijvoorbeeld slechts één woord voor de woorden „ziel” en „geest”. Dit is het woord „molimo”. In de bijbels die in het Lingala zijn vertaald, wordt „molimo” in het algemeen voor beide begrippen gebruikt. Toch hebben deze twee woorden ziel en geest een geheel verschillende betekenis. Dus wat heeft men gedaan bij het vertalen van Hebreeën 4:12, waar staat: „Het woord van God is levend en dringt zelfs zover door dat het ziel en geest . . . scheidt”?

In het Lingala geven de meeste vertalers dit weer als de scheiding van „motema na molimo”. Maar dit is geen goede vertaling want „motema” betekent „hart”, en noch „ziel” noch „geest” is hetzelfde als „hart”. Als daarom bedienaren van Jehovah’s getuigen met de mensen over de bijbel spreken, gebruiken zij „molimo” voor „ziel” en het uitgevonden of bedachte woord „elimo” voor „geest”. De bijbelstudiehulpmiddelen die door het Wachttoren-, Bijbel- en Traktaatgenootschap in het Lingala worden gedrukt, bedienen zich ook van „elimo” om het begrip „geest” weer te geven.

Afgezien van dit probleem met „molimo”, zijn de bijbelvertalingen die in het Lingala verkrijgbaar zijn, in het algemeen goed wat hun overbrenging van de gedachte in de oorspronkelijke tekst betreft. Ze maken de Goddelijke Naam bekend in de vorm „Yawe”. Oudere vertalingen van de christelijke Griekse Geschriften hebben zelfs de naam „Yawe” bewaard op plaatsen waar aanhalingen uit de Hebreeuwse Geschriften worden gedaan die de naam „Yawe” bevatten.

Lingala is dus een van de vele talen waarin Gods naam en koninkrijk worden bekendgemaakt. Van elke uitgave van het tijdschrift De Wachttoren verschijnen ongeveer 10.000 exemplaren in het Lingala, terwijl er ook tienduizenden exemplaren van het bijbelstudiehulpmiddel De waarheid die tot eeuwig leven leidt in het Lingala zijn gedrukt. Deze eenvoudige Afrikaanse taal, die zo’n waardevol communicatiemiddel is gebleken, is een krachtig instrument geworden om het goede nieuws betreffende Gods grootse voornemens te verbreiden.