De historische ontwikkeling van de vrijheid van meningsuiting
DE HELE geschiedenis door hebben mensen gestreden voor de vrijheid van meningsuiting. Er zijn wetten aangenomen, oorlogen gevoerd en levens verloren gegaan voor het recht in het openbaar uiting te geven aan een denkbeeld.
Waarom zou zo’n ogenschijnlijk vanzelfsprekend recht wrijving hebben opgeroepen, tot bloedvergieten hebben geleid zelfs? Waarom hebben samenlevingen, zowel in het verleden als in deze tijd, het nodig geoordeeld het uitoefenen van dit recht te beperken of zelfs te verbieden?
Op het uurwerk van de tijd zijn de opvattingen over de vrijheid van meningsuiting voor het volk als een enorme slinger heen en weer gezwaaid. Soms werd de vrijheid van meningsuiting beschouwd als een privilege waarvan men gebruik mocht maken. In andere tijden werd ze gezien als een probleem waaraan regeringen of godsdiensten iets moesten doen.
Daar het in de geschiedenis wemelt van verslagen over mensen die gestreden hebben voor het recht hun mening in het openbaar te uiten, wat er vaak toe leidde dat zij wreed vervolgd of gedood werden, zou een overzicht van enkele van deze gebeurtenissen ons inzicht moeten geven in het probleem.
Wie zich in de geschiedenis verdiept heeft, zal zich de Griekse filosoof Socrates (470–399 v.G.T.) herinneren, wiens denkbeelden en leer werden beschouwd als verderfelijk voor de moraal van de jongeren van Athene. Dit veroorzaakte grote ontsteltenis onder de politieke en godsdienstige leiders van de Griekse hiërarchie en leidde tot zijn dood. Zijn pleidooi voor de jury die hem uiteindelijk schuldig bevond, is nog steeds een van de welsprekendste verdedigingsredes voor de vrijheid van meningsuiting: „Als gij me nu zoudt laten gaan op voorwaarde dat ik niet langer mijn mening zal uiten in dit speuren naar wijsheid, en dat als ik erop word betrapt dit opnieuw te doen, ik zal sterven, zou ik tot u zeggen: ’Mannen van Athene, ik zal liever de God gehoorzamen dan u. Zolang er leven en kracht in mij is, zal ik niet ophouden te filosoferen en aan te sporen en te vermanen ieder van u die ik toevallig ontmoet. Want dit beveelt, weet het wel, de God . . .’ En, Atheners, ik zou vervolgens zeggen: ’Spreek mij vrij of niet; maar begrijp wel dat ik nooit anders zal handelen, al moest ik er vele doden voor sterven.’”
Naarmate de tijd verstreek, kon men in de vroege geschiedenis van Rome de slinger zien uitslaan naar minder beperkingen, om dan weer terug te zwaaien naar meer beperkingen toen het rijk zich uitbreidde. Dit luidde het begin in van de donkerste periode voor de vrijheid van meningsuiting. Tijdens de regering van Tiberius (14–37 G.T.) konden mensen die zich tegen de regering of haar beleid uitspraken, niet op tolerantie rekenen. En niet alleen Rome was tegen de vrijheid van meningsuiting; het was in die tijd dat joodse leiders Pontius Pilatus ertoe dwongen Jezus ter dood te brengen wegens zijn leer en ook zijn apostelen uitdrukkelijk bevalen hun prediking te staken. Ook die waren eerder bereid te sterven dan ermee op te houden. — Handelingen 5:28, 29.
In de meeste periodes van de geschiedenis werden de door regeringen verleende burgerrechten vaak willekeurig veranderd of ingetrokken, wat tot een voortdurende strijd om de vrijheid van meningsuiting leidde. Vanaf de middeleeuwen waren er mensen die een schriftelijke verklaring eisten waarin hun rechten nauwkeurig werden omschreven en het gezag van de overheid over die rechten werd beperkt. Het gevolg was dat er werd begonnen met de formulering van belangrijke rechtsstatuten. Daartoe behoorde de Magna Charta, een mijlpaal op het gebied van de mensenrechten. Later volgden de Engelse Bill of Rights (1689), de Declaration of Rights van Virginia (1776), de Franse Verklaring van de Rechten van de Mens en de Burger (1789) en de Bill of Rights van de Verenigde Staten (1791).
In de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw werden de stemmen gehoord van vooraanstaande historische figuren die zich uitspraken voor de vrijheid van meningsuiting. De Engelse dichter John Milton, die misschien het bekendst is geworden door Paradise Lost, schreef in 1644 het beroemde pamflet Areopagitica, waarin hij zich tegen iedere beknotting van de persvrijheid verzette.
De achttiende eeuw was getuige van een toenemende vrijheid van meningsuiting in Engeland, hoewel er beperkingen bleven. In Amerika drongen de koloniën aan op het recht op vrijheid van meningsuiting, in zowel mondelinge als gedrukte vorm. De grondwet van de staat Pennsylvania, daterend van 28 september 1776, vermeldde bijvoorbeeld onder meer: „Daar het volk het recht heeft op vrijheid van meningsuiting, en van schrijven, en op het publiceren van hun gevoelens, mag de persvrijheid niet beknot worden.”
Deze verklaring was een bron van inspiratie voor het eerste amendement op de Amerikaanse grondwet in 1791, waarin de zienswijze werd verwoord van de grondleggers van de Amerikaanse grondwet ten aanzien van rechten die het volk dierbaar waren: „Het Congres mag geen wet uitvaardigen met betrekking tot het stichten van een godsdienst of waarbij de vrije beoefening ervan wordt verboden; of de vrijheid van meningsuiting of van drukpers wordt beknot; of het recht van het volk om vreedzaam bijeen te komen, en om de Regering te verzoeken grieven te verhelpen.”
De negentiende-eeuwse Engelse filosoof John Stuart Mill publiceerde in 1859 zijn verhandeling „On Liberty”, die vaak wordt geciteerd en wel een van de grootste van alle pleidooien voor de vrije meningsuiting is genoemd.
De strijd voor het recht vrij in het openbaar te spreken, was echter niet afgelopen toen de zogenaamd verlichte jaren van deze twintigste eeuw aanbraken. Zo hebben wegens pogingen om de vrijheid van meningsuiting in Amerika te beperken, verklaringen ter verdediging van die vrijheid weerklonken in de rechtszalen van zowel lagere rechtbanken als het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten.
Rechter Oliver Wendell Holmes jr. van het Amerikaanse Hooggerechtshof heeft in een aantal gerechtelijke uitspraken zijn geloof in de vrije meningsuiting verwoord. Over het criterium voor vrije meningsuiting zei hij: „Indien er enig beginsel in de Grondwet is dat dwingender vraagt om trouw dan enig ander, dan is het wel het beginsel van de vrije gedachte — niet de vrije gedachte voor hen die het met ons eens zijn, maar vrijheid voor de gedachte waaraan wij een hekel hebben.” — United States v. Schwimmer, 1928.
Het is de minachting voor dit beginsel die aanleiding is geweest tot juridische gevechten waardoor de slinger blijft zwaaien tussen vrijheid en dwang. Maar al te vaak geldt: „Vrijheid van meningsuiting voor mij — maar niet voor jou.” Nat Hentoff vermeldt in zijn boek Free Speech for Me — But not for Thee gevallen waarbij vurige verdedigers van het Eerste Amendement met de slinger van rechts naar links zwaaien als dat in hun straatje past. Hij citeert gevallen waarbij het Hooggerechtshof van de Verenigde Staten enkele van zijn eigen uitspraken herriep. In sommige daarvan ging het om zaken in verband met Jehovah’s Getuigen en hun jarenlange strijd om het recht vrij over hun godsdienstige overtuiging te spreken. Over hen schreef hij: „Leden van dat geloof hebben in de loop van tientallen jaren door processen in verband met grondrechten aanzienlijk bijgedragen tot een grotere vrijheid van geweten.”
Veel juridisch analisten en moderne historici hebben uitgebreid geschreven over de talrijke rechtsgedingen die er tegen het einde van deze twintigste eeuw zijn uitgevochten om de vrijheid van meningsuiting te beschermen, niet alleen in Amerika maar ook in andere landen. De vrijheid van meningsuiting is nooit gewaarborgd. Regeringen mogen zich dan laten voorstaan op de vrijheid die zij hun onderdanen schenken, bij een verandering van regering of een wisseling van rechters kan het ermee gedaan zijn, zoals de ervaring heeft geleerd. Jehovah’s Getuigen hebben in de voorste gelederen gestaan bij de strijd voor deze kostbare vrijheid.
In zijn boek These Also Believe schrijft professor C. S. Braden: „Zij [Jehovah’s Getuigen] hebben de democratie een opmerkelijke dienst bewezen door hun gevecht voor het behoud van hun burgerrechten, want in hun strijd hebben zij veel gedaan om die rechten voor elke minderheidsgroep in Amerika zeker te stellen. Wanneer er inbreuk wordt gemaakt op de burgerrechten van enige groep, zijn de rechten van geen enkele andere groep nog veilig. Zij hebben dan ook een duidelijke bijdrage geleverd aan het hoog houden van enkele van de grootste kostbaarheden in onze democratie.”
Het valt vrijheidlievende mensen niet mee te begrijpen waarom sommige regeringen en godsdiensten hun mensen deze vrijheid zouden onthouden. Daarmee wordt hun een grondrecht ontzegd, en veel mensen overal ter wereld lijden onder de beteugeling van deze vrijheid. Zal het standpunt inzake de vrijheid van meningsuiting, zelfs in landen die zich wel in dit grondrecht verheugen, heen en weer blijven zwaaien als een slinger? Zal het idee van vrijheid van meningsuiting worden gebruikt om immorele of obscene taal te rechtvaardigen? De rechtbanken worstelen al met deze controverse.
[Illustratie op blz. 3]
Socrates pleitte voor vrijheid van meningsuiting
[Verantwoording]
Musei Capitolini, Rome