De vloedgolf van de religie — De eindafrekening

VREUGDEVUREN knetteren, vonken vliegen in het rond, vuurpijlen schieten omhoog en kleuren de lucht rood, blauw, geel en groen. Geroosterde aardappelen in de schil. Lachsalvo’s, kreten van blijdschap. Guy Fawkes’ dag in Engeland.

ARBEIDERS vonden de 25 lijken bij toeval. De skeletten waren zorgvuldig begraven, met gevouwen armen. Historici stuitten aldus op een mysterieus spoor dat ongeveer 200 jaar teruggaat. Quebec, Canada.

De twee bovengenoemde gebeurtenissen staan los van elkaar maar hebben een gemeenschappelijke oorsprong — de Reformatie.

EEN artikel in onze uitgave van 1 oktober heeft duidelijk gemaakt dat Europa in de zestiende eeuw een enorme religieuze omwenteling beleefde. De gevolgen sloegen op andere delen van de wereld over. Veel aspecten van het leven in deze tijd zijn niets meer dan geulen die door de reformatiewateren zijn achtergelaten. Misschien oefenen ze zelfs invloed uit op uw dagelijkse bezigheden. Nog belangrijker is evenwel dat wij vlak voor een laatste religieuze catastrofe staan die beslist van invloed zal zijn op uw leven. Weet u hoe?

Ga na welke reformatiesporen er in de volgende landen te vinden zijn:

Duitsland: Sommigen zeggen dat Luthers invloed op de Duitse cultuur door die van geen enkel individu in de Engelssprekende wereld wordt geëvenaard. Zijn vertaling van de Schrift behoort tot de meest algemeen aanvaarde Duitse bijbels. Luther heeft veel gedaan om de stijl van de taal te ontwikkelen en de grondslag te leggen voor de Duitse binnenlandse betrekkingen. Hij zorgde ervoor dat de staat zich ervan bewust werd dat allen onderwijs nodig hadden, waardoor de status van het onderwijzersberoep werd verheven.

Canada: In het koloniale verleden hebben Engeland en Frankrijk herhaaldelijk met elkaar gestreden om de suprematie, hetgeen vooral in één provincie, Quebec, zijn sporen heeft nagelaten. Quebec, dat oorspronkelijk door Frans-katholieke immigranten werd bevolkt, kwam in 1763 onder Brits, en dus protestants bestuur. Kort voordien werden de aan het begin van dit artikel genoemde lijken in het geheim in de buurt van de versterkte stadsmuren begraven. Waarom in het geheim? Omdat het naar alle waarschijnlijkheid de lichamen van protestanten waren, die destijds niet op een katholieke begraafplaats begraven mochten worden. Quebec is nog steeds een eiland van Franstalig katholicisme, wat tot het ontstaan van hedendaagse afscheidingsbewegingen heeft geleid.

Ierland: Niet onder de indruk van de Reformatie, hield het smaragden eiland zich op een afstand. Na verloop van tijd drong de protestantse invloed vanuit Engeland via de Ierse Zee tot in de noordelijke provincies door. De huidige erfenis is een verdeeld Ierland. De jaarlijkse zomermarsen in Ulster worden gehouden ter herdenking van protestantse overwinningen in het verleden. De vieringen laten gewoonlijk een spoor van barricaden, bommen en plastic kogels na. Tijdens de Oranjedagparade in juli 1986 raakten 160 personen gewond. De parade werd gehouden ter herdenking van de dag waarop koning Willem III van Oranje, die het protestantisme in Brittannië versterkte, ongeveer 300 jaar voordien Engelands laatste katholieke monarch, Jacobus II, versloeg.

Verenigde Staten: „[De] verscheidenheid van sekten met een verschillende Europese achtergrond, vormde een krachtige factor bij het tot stand brengen van godsdienstvrijheid in Amerika”, schrijft A. P. Stokes in Church and State in the United States. In de koloniale tijd waren de Verenigde Staten gedrapeerd in protestantse kleuren. Calvinistische waarden gaven richting aan religie, politiek en handel. Men ging er in zijn geloofsovertuigingen van uit dat een ieder rechtstreeks verantwoording verschuldigd was aan zijn Schepper, zonder tussenkomst van een priester. Dit ideaal leidde tot een volksaard die eropuit was zijn eigen lot te besturen, loon naar werken te ontvangen.

In zijn boek In Search of History herinnert T. H. White zijn lezers aan het feit dat tijdens de eeuwwisseling 13 procent van de bevolking van de VS katholiek was. Dit percentage steeg tot ruim 25 procent in 1960. Maar toch kwamen weinig katholieken in hoge politieke functies. White vervolgt: „In de hogere regionen van de senaat, waar over oorlog en vrede werd beslist, waar verdragen werden gesloten en het ten aanzien van het buitenland te volgen beleid werd vastgesteld en waar rechters van het Hooggerechtshof werden bevestigd, gaven Amerikanen nog steeds de voorkeur aan protestanten van de oude traditie als beheerders van het nationale goed.” De gewoonte werd doorbroken toen John F. Kennedy de eerste katholieke president van de Verenigde Staten werd.

Zie het kader op bladzijde 29 voor verdere voorbeelden uit andere landen.

Een overstroomd landschap

In het protestantisme namen theologische disputen toe en met de vloedgolf van vrijheid en individuele expressie werden bijbelvertalingen en -commentaren meegevoerd. Maar na verloop van tijd bracht vrijheid bijbelkritiek naar de oppervlakte. Nieuwe ideeën vonden ingang; de uitoefening van de vrije wil werd van allesoverheersend belang geacht. De voortschrijdende ontwikkelingen waren niet langer als zacht kabbelende golven, maar als de met donderend geraas aanrollende branding. De krachtige stroom van hervormingen vaagde zelfs de fundamenten van de traditionele christelijke leer weg. Moderne alternatieven als de evolutie, de vrouwenemancipatie en de ’nieuwe moraal’, spoelden aan als drijfhout, als stille getuigen van de storm. De subjectivistische godsdienst in sommige protestantse landen heeft elk individu doen stranden en als een schipbreukeling op zijn eenzame geloofseilandje achtergelaten.

In protestantse gebieden wordt het landschap gevormd door de neiging gevestigde normen in twijfel te trekken. Men wordt grootgebracht met geloof in het credo van vooruitgang, vrijheid en mensenrechten. Max Weber, een Duits socioloog en econoom, publiceerde in 1904 een verhandeling over protestantisme en kapitalisme. Hij verklaarde dat het kapitalisme niet eenvoudig een gevolg van de Reformatie was. Maar hij ontdekte wel dat in welvarende kapitalistische gebieden met een gemengde religieuze achtergrond vooral de protestanten de bezittende klasse, de leiders, de geschoolden en de gestudeerden waren. Volgens Der Fischer Weltalmanach is twee derde van de 540 Nobelprijzen die sinds 1985 zijn toegekend, naar burgers van een protestantse cultuur gegaan. Degenen die in een katholieke omgeving woonden, wonnen slechts 20 procent. Van de twintig belangrijkste natiën op het gebied van het bruto nationaal produkt per persoon, waren negen protestants, twee katholiek. Van de tien vermelde ontwikkelingslanden met schuldproblemen waren daarentegen vijf katholiek en was er geen protestants.

Het Duitse nieuwsblad Der Spiegel schreef dat calvinistische idealen de Britten hebben aangespoord een belangrijke wereldmacht te worden. Vanaf de negentiende eeuw werd de toenemende politieke macht van de Verenigde Staten, Duitsland en Groot-Brittannië een kracht voor sociale hernieuwing. De nadruk werd gelegd op gelijke kansen voor allen. Draaikolken in de hoofdstroom van de Reformatie worden door sommigen als voorboden van het hedendaagse socialisme beschouwd. Een politiek bewustzijn van sociale verantwoordelijkheid baande de weg voor de verzorgingsstaat. Vooral in protestantse streken gingen de burgerlijke autoriteiten er geleidelijk toe over de wettelijke aspecten van geboorte, dood, huwelijk, echtscheiding en erflating te regelen. De mogelijkheid om in katholieke landen een echtscheiding te verkrijgen en een legale abortus te laten verrichten, verschilt nu vaak veel van de voorzieningen op dit gebied in protestantse landen.

Twee bolwerken van het protestantisme, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië, verenigden zich in het tweehoornige beest uit de bijbelse profetieën (Openbaring 13:11). Uit protestantse initiatieven ontwikkelde zich een twintigste-eeuwse politieke reus, de organisatie der Verenigde Naties, voorheen de Volkenbond genoemd.

De vloed zal terugkeren

Een verlopend tij laat een hoogwaterlijn op het strand achter die ons herinnert aan zijn ophanden zijnde terugkeer. Evenzo heeft de Reformatie van de zestiende eeuw zichtbare sporen achtergelaten die wij thans kunnen zien. En er zijn krachtige aanwijzingen dat er een laatste vloedgolf van religieuze verandering op komst is die alle voorgaande omwentelingen zal overtreffen, de valse religie voorgoed zal wegvagen en op iedereen op aarde van invloed zal zijn. Zult u deze vloedgolf overleven? Over de gehele wereld is er onder afzonderlijke personen en regeringen een duidelijke ontevredenheid over de georganiseerde religie waarneembaar. Wat is de reden voor deze ontevredenheid?

Religie beweegt zich vaak buiten het terrein van haar geestelijke bevoegdheid, en verwart daarbij de wereldlijke toga met het ordinatiegewaad, de kroon met de mijter, de scepter met het kruis. Enkele jaren geleden wierp het zondagsblad Observer de vraag op of de politici in Ierland gereed waren de leiding over het land van de priesters over te nemen. De voormalige Westduitse kanselier Helmut Schmidt zei over de religieuze inmenging in de politiek: „Ik geloof niet dat dit tot onbepaalde tijd toegelaten kan worden.” En Le Figaro van Parijs beschuldigde de kerk ervan zich zozeer „met politiek te bemoeien” dat „ze in gevaar verkeert mee te maken dat politiek zich met religie gaat bemoeien”. Van India tot Egypte en de Verenigde Staten, van Polen tot Nicaragua en van Maleisië tot Chili duurt de afmattende strijd tussen politiek en religie voort.

Dit hoeft geen verbazing te wekken en is niets nieuws. In Openbaring hoofdstuk 17 wordt het gehele rijk van valse religie beschreven als een hoer, „Babylon de Grote”, die hoererij pleegt met de politici van de aarde. In 17 vers 4 wordt ze verder nog afgebeeld als „versierd met goud en edelgesteente en parels”. Het religieuze rijk is onverzadigbaar; het wentelt zich in luxe en baadt in weelde. In de zestiende eeuw trok de schittering van de schatkamers van de Katholieke Kerk begerige blikken. Hetzelfde kan gezegd worden van de met juwelen bezette rijkdommen van alle religie in onze twintigste eeuw.

Regeringen werpen reeds begerige blikken op deze enorme weelde. Albanië zag de meer dan 2000 moskeeën, kerken en andere religieuze bouwwerken en heeft ze hetzij geseculariseerd of met de grond gelijkgemaakt. De Sunday Times berichtte in 1984 dat de regering van Malta „acht begon te slaan op de rijkdom van de kerk” en subsidies van kerkscholen ging reduceren. Toen aan een minister werd gevraagd hoe de kerk het verlies zou moeten aanvullen, antwoordde hij: „Zo nodig kunnen zij hun gouden kruisen en zilveren altaren omsmelten.” De Grieks-Orthodoxe Kerk heeft zich krachtig verzet tegen een eerder dit jaar door het Griekse parlement goedgekeurd wetsontwerp op grond waarvan de regering in staat gesteld zou worden enorme kerkelijke grondbezittingen (ongeveer 10 procent van het landoppervlak) over te nemen.

Over de gehele wereld is religie een grote teleurstelling. In plaats van te verenigen, scheurt ze vaneen. Eén Duits dagblad merkte de „tussen katholieken en protestanten bestaande wedijver [op] die met haat overeenkomt”. De Frankfurter Allgemeine Zeitung schreef dat zelfs oecumenische bewegingen, die ten doel hebben de kloof te overbruggen, als uitgangspunt een houding hadden van „wederzijds wantrouwen, onverzoenlijke vijandschap tussen katholieken en protestanten”. Elie Wiesel, die in 1986 de Nobelprijs voor de vrede won, werd in een ander Duits dagblad als volgt geciteerd: „Ik heb vaak het gevoel dat wij hebben gefaald. Als iemand ons in 1945 had gezegd dat wij opnieuw op vrijwel elk continent godsdienstoorlogen zouden zien woeden . . . zouden wij het niet geloofd hebben.” Religie die tot moeilijkheden aanzet, die oorlog ontketent of vergoelijkt, is valse religie. En de Schepper heeft lang geleden besloten zich ervan te ontdoen.

Hoofdstuk 17 van Openbaring laat geen twijfel bestaan over het lot van alle valse religie. In 17 vers 16 lezen wij: „De tien horens [regeringsmachten binnen de organisatie van de Verenigde Naties] die gij gezien hebt, en het wilde beest [de Verenigde Naties], die zullen de hoer [de valse religie] haten en zullen haar woest en naakt maken, en ze zullen haar vleesdelen opeten en zullen haar geheel met vuur verbranden.”

Welk standpunt neemt u in?

Hoe ongewoon het ook mag lijken, toch heeft valse religie haar tijd gehad. Haar praktijken, gewoonten, tradities en voorrechten zullen binnenkort verdwijnen. Dat lijkt u misschien even onwaarschijnlijk toe als de gebeurtenissen voor mensen in de zestiende eeuw geweest moeten zijn toen zij zagen hoe de Katholieke Kerk door een religieuze vloedgolf werd overspoeld. Maar de reformatiewateren waren overweldigend. De rijkdommen van de kerk gingen naar het volk, haar macht naar de vorsten. Zo zullen ook in onze tijd de natiën als Gods werktuig optreden om de uiteindelijke ontbinding van de valse religie te bewerkstelligen.

Wat betekent dat voor u persoonlijk? Onderzoek de religieuze organisatie waartoe u behoort. Stemt datgene wat ze voorstaat in alle opzichten overeen met de bijbel? Zo niet, dan maakt ze deel uit van „Babylon de Grote”, of het wereldrijk van valse religie. Volg het gebod in Openbaring 18:4 op, waar staat: „Gaat uit van haar, mijn volk, . . . indien gij geen deel van haar plagen wilt ontvangen.”

Houd in gedachte dat de vloedgolf die de definitieve vernietiging over de valse religie brengt, onderweg is. Ze is aan de horizon te zien. Waar zult u zich bevinden wanneer ze een donderende vernietiging bewerkstelligt? In het dal van onverschilligheid? Op de heuvel van de een of andere wereldlijke ideologie? Of op de berg van Jehovah? Er is maar één plaats van veiligheid.

[Inzet op blz. 27]

Een krachtige stroom van hervormingen vaagde niets minder dan de fundamenten van de traditionele leer weg. Alternatieven als de evolutie, de vrouwenemancipatie en de ’nieuwe moraal’ spoelden aan als drijfhout

[Inzet op blz. 28]

Er zijn krachtige aanwijzingen dat er een laatste vloedgolf van religieuze verandering op komst is. Zult u die overleven?

[Inzet op blz. 29]

Als iemand ons in 1945 had gezegd dat wij opnieuw op elk continent godsdienstoorlogen zouden zien woeden, zouden wij het niet geloofd hebben

[Kader op blz. 29]

Zuid-Afrika: Het calvinistische geloof in de predestinatie schonk de apartheid een theologisch fundament. Het Duitse dagblad Frankfurter Allgemeine Zeitung noemde de theologen van de Nederduitse Gereformeerde Kerk (onder welke naam de Nederlandse Hervormde Kerk in Zuid-Afrika bekend kwam te staan) „architecten van de apartheidspolitiek”.

Zwitserland: Als het centrum van de calvinistische beweging trok Genève vele duizenden vluchtelingen aan, die rijkdom en know-how met zich meebrachten. Als resultaat hiervan is Genève nog steeds een belangrijke bankiersstad en heeft ze een bloeiende industrie in horloges en klokken.

India: De Sociëteit (Gezelschap, Gemeenschap) van Jezus (de jezuïeten) ontstond als onderdeel van de Contrareformatie, een beweging om het katholicisme na de door de Reformatie teweeggebrachte ommekeer, nieuw leven in te blazen. Leden van de Gemeenschap kwamen in de zestiende eeuw naar de provincie Goa, kort nadat dit gebied een Portugese kolonie was geworden. De invloed van de kerk vindt zijn weerslag in de bevolking van thans: In Goa zijn drie van de tien personen katholiek, terwijl in geheel India gemiddeld één op de vijfentwintig personen een belijdende christen is.

Engeland: In het jaar 1605 zat Jacobus I, een protestant, op de troon. Toen de onderdrukking van de katholieken in het land toenam, werd er een samenzwering gesmeed om het parlement, met koning en al, op te blazen. De samenzweerders, een door Guy Fawkes geleide groep katholieken, werden ontmaskerd en terechtgesteld. Op 5 november wordt Guy Fawkes’ dag gevierd. Familieleden en vrienden komen ’s avonds nog steeds bijeen om de vochtige avondlucht met vuurwerk op te warmen en een „guy” of model van de samenzweerder te verbranden.

[Illustraties op blz. 26]

Maarten Luther en Johannes Calvijn — leiders van de Reformatie